Mehdiqulu xan Cavanşir

Tədqiqatçı-jurnalist, yazıçı Vasif Quliyev bu yaxınlarda Qarabağ xanlarının həyatından bəhs edən trilogiyadan üçüncü əsərini - "Mehdiqulu xan Cavanşir" adlı sənədli-tarixi romanını tamamlayıb. Romandan bir parçanı oxuculara təqdim edirik.

(Əvvəli ötən sayımızda)

Qafqazdakı rus qoşunlarının baş komandanı İvan Vasilyeviç Qudoviçin bir neçə gündən sonra təzə iş yerinə - Tiflisə gələcəyini eşidən Cəfərqulu ağa mayor Pyotr Stepanoviç Kotlyarevskinin diqtəsi ilə Mehdiqulu ağadan xəbərsiz özünü Tiflisə çatdırdı. Baş komandan isə hələ təyinat yerinə gəlib-çıxmamışdı və düz bir ay gecikmişdi. Cəfərqulu ağa isə canına cəfa basaraq Tiflisdə oturub, onun gəlişini gözləməyə başladı. Nəhayət, general gəlib-çıxdı. Cəfərqulu ağa dərhal onun qəbuluna düşdü, yeni vəzifəsini təbrik elədi. İvan Vasilyeviç Qudoviç əvvəlcə elə bildi ki, onu Tiflisə Mehdiqulu ağa göndərib. Cəfərqulu ağa isə bura ondan xəbərsiz gəldiyini söylədi və generala bir məktub verdi. İvan Vasilyeviç Qudoviç elə Cəfərqulu ağanın yanındaca məktubu açıb-oxudu. Cəfərqulu ağa müxtəlif hadisələrin adını çəkərək xülasəsini verir, Kürəkçay müqaviləsinə qarşı Şuşadakı bəzi hərəkətləri gizlətmir, əmisi Mehdiqulu ağanın "xoşagəlməz işləri"nin qarşısının alınmasından, öz atlı dəstəsi ilə iranlıların məğlub edilməsindən razılıqla danışır, həmin vaxt rus qoşunları üçün azuqə daşınmasına kömək etdiyini vurğulayır, sonra isə onu Qarabağa xan təyin olunmasını xahiş edirdi. Məktubu oxuyan kimi "qara qızın dərdi" generala məlum oldu. Ona görə də məzəmmətlə Cəfərqulu ağaya bildirdi ki, İbrahimxəlil xan hələ sağlığında Mehdiqulu ağanı özünə varis təyin etdiyindən xanlıq taxt-tacı da ona çatır. Hətta I Aleksandr Mehdiqulu ağanın adına yazılmış xanlıq fərmanını çoxdan imzalayıb göndərib.

...1806-cı ilin noyabr ayında Mehdiqulu ağa öz əyan-əşrəfi ilə Tiflisə varid oldu. Ayın 11-də Qarabağdan gələn məmurların və axundun iştirakı ilə çarın fərmanı tərcüməçi tərəfindən hamının gözü qarşısında oxundu. Fərmanda deyilirdi: "Bizim iltifatlı, sadiq təbəəmiz, general-mayor, Qarabağ torpaqlarının varisi Mehdiqulu ağaya ötən 1805-ci ildə verilmiş bizim fərmanla Sizi və bütün Qarabağ torpağının sakinlərini şərəfləndirərək bizim sadiq təbəələrimiz sırasına mərhəmətlə qəbul etmək, xalqın və Sizin nəslin xeyri üçün bütün şərtləri qəbul etmək mərhum atanızla və bizim infanteriya generalı, knyaz Sisianov arasında həmişəlik qərara alınmışdır. Biz sizin İbrahimxəlil xanın ölümünə səbəb olan hadisələri çox təəssüflə eşitdik. İndi isə bizim İmperator taxt-tacına Sizin vəzifənizdə mətin olmağınızı, bundan əlavə, bizim qoşunlara çoxlu xidmət göstərməyinizi bilərək Sizin sədaqətinizin və tərifli təcrübələrinizin mükafatlandırılması üçün həmin torpağı bizim ali himayəmizlə, dövlətimizlə və Rusiya imperiyasının müdafiəsi ilə təbəəliyə sadiqlikdə və bizim vahid hakimiyyətimizin öz üzərimizdə qəbul edilməsində sahiblik etməyə icazə verərək sizi Şuşa və Qarabağ xanı təsdiq edirik. Yazılı surətdə qərara alınan və həmin fərmana başdan-ayağa əlavə edilən Qarabağ xanlığının bütün vəzifələri, hüquqları və imtiyazları ona verilən mükafatla indi gələcək varis kimi təsdiq edirik. Bunun ardınca mülayimliklə və ədalətlə Qarabağ əhalisini idarə etməyi sizə tapşırırıq. Biz əminik ki, Siz və Sizin varisləriniz bizim İmperator taxt-tacına öz sədaqətinizdə və öz vəzifələrinizin dəqiq yerinə yetirilməsində Sizdən tələb olunan sadiq təbəənin borcu kimi sarsılmaz olacaqsınız. Bu ümidlə və bizim Padşahın sizə və Qarabağ camaatına təminat kimi bu lütfkarlıq bizim İmperator fərmanı ilə verilmişdir. Öz dəst-xəttimizlə, imzamızla dövlət möhürü vurulmağa verilmişdir.

Qol çəkdi: Aleksandr,

Kontrassiqnasiya etdi: baron A.Budberq".

Qraf, feldmarşal İvan Vasilyeviç Qudoviç Əlahəzrətin fərmanını, eyni zamanda, İbrahimxəlil xanın ölümündən sonra qalan nişanları, Rusiyanın imperator gerbi olan bayrağı və qiymətli daşlarla bəzədilmiş qılıncı I Aleksandrın adından lütfkarlıqla Mehdiqulu ağaya təqdim elədi. Bu nişanlar, ən çox da bayraq varislərin Rusiyanın taxt-tacına sədaqətini saxlayana qədər irsən xan nəslində qalmalı idi. Mehdiqulu ağa andı imzalayıb möhürlədi. Sənədlərin əsli isə baron A.Budberqə göndərildi.

Tiflisə ağa kimi gedib, rəsmi xan titulunda Şuşaya dönən Mehdiqulu xan Cavanşir həmin vaxtdan Qarabağın ən böyük siyasi xadiminə çevrildi. O, təkcə Qarabağ camaatı arasında yox, həm də çar idarələrinin məmurları arasında böyük hörmət-izzət sahibi oldu. İvan Vasilyeviç Qudoviç podpolkovnik Pyotr Stepanoviç Kotlyarevskiyə göndərdiyi 21 noyabr 1806-cı il tarixli, 368 nömrəli sərəncamında yazırdı ki, Mehdiqulu xana lazımi hörmət göstərilsin, onun daxili idarəetməsinə heç kəs qarışmasın, məhkəmə və divan da tam ixtiyarında saxlanılsın.

Çarın fərmanının təntənəli surətdə Mehdiqulu ağaya təqdim olunmasından həddən artıq məyus olan və kədərlənən Cəfərqulu ağa İvan Vasilyeviç Qudoviçdən xahiş elədi ki, heç olmasa, Qarabağda, guya, atası Məhəmmədhəsən ağaya məxsus olan otuz altı kəndi onun ixtiyarına versin. Qraf da Mehdiqulu xandan Cəfərqulu ağanın bu arzusunu yerinə yetirməyi xahiş elədi. Mehdiqulu xan da bu şərtlə razı oldu ki, həmin kəndlərə, onların gəlirinə, töycü və vergilərə şəxsən o özü nəzarət etməlidir. Amma Cəfərqulu ağa bu şərtlərlə razılaşmadı, qrafdan yenə təvəqqe elədi ki, bu kəndlərin tam ixtiyarını ona versin. Baş komandan isə məzəmmətedici halda razılaşmayıb dedi ki, iki qoçun başı bir qazanda qaynamaz, yəni, bir vilayətdə iki hakim ola bilməz. Cəfərqulu ağa bu sözlərdən çox mütəəssir olub, kor-peşiman Şuşaya qayıtdı. Yenə də inadından dönməyib, İvan Vasilyeviç Qudoviçə müraciət elədi. Bir müddətdən sonra qraf Mehdiqulu xana məktub göndərərək Cəfərqulu ağaya vəd elədiyi kəndləri ona verməyi xahiş elədi. Artıq bu vaxt Mehdiqulu xanla Cəfərqulu ağa arasında düşmənçilik hissləri daha da artmışdı. Ona görə də Mehdiqulu xan baş komandana yazdı ki, həmin kəndlər heç bir vaxt Cəfərqulu ağanın atası Məhəmmədhəsən ağanın ixtiyarında olmayıb. Həmin kəndləri mən ona özüm bağışlamaq istəyirdim. Cəfərqulu ağa isə mənə itaət etmədiyinə görə həmin otuz altı kəndi ona verə bilmərəm. Araz boyunca bir neçə kəndi var, bəsidir, getsin, ailəsini dolandırsın. Vəssəlam!

Bundan sonra Mehdiqulu xanın düşmənləri Cəfərqulu ağanı daha da qızışdırdılar, əmi ilə qardaşoğlu arasındakı onsuz da gündən-günə gərginləşən münasibətləri daha da kəskinləşdirdilər. Əli hər şeydən üzülən Cəfərqulu ağanın qəlbində kin-küdurət, ədavət daha da artdı. O və kiçik qardaşı Xancan ağa əmiləri Mehdiqulu xanla barışmaz düşmənə çevrildilər.

...Türkiyə Fransanın təhriki ilə 1806-cı ilin dekabrında Rusiyaya qarşı müharibə elan etdi. Bu, rusların Cənubi Qafqazda vəziyyətini xeyli ağırlaşdırdı. Rusiya iki cəbhədə - həm İran, həm də Türkiyə ilə müharibə aparmalı oldu və qoşunlarının böyük bir hissəsini Zaqafqaziyadan sərhədə - hərbi əməliyyatlar meydanına çevrilən Gümrü və Arpaçay rayonlarına göndərdi. Türkiyə ilə Rusiya arasında müharibənin başlanmasından ruhlanan İran qoşunlarının baş komandanı Abbas Mirzə rusların iki dövlətə qarşı eyni vaxtda müharibə apara bilməyəcəyinə ümid edərək bu şəraitdən ustalıqla istifadə edib, 1807-ci il may ayının sonlarında on minlik qoşunla Qarabağ istiqamətində hərəkət elədi və əvvəlcə Naxçıvan üzərinə hücuma keçib, Rusiyaya sədaqətli olan Kəlbəli xanı hakimiyyətdən salmaq fikrinə düşdü. Lakin havayı yerdən itki verməmək üçün Naxçıvan xanının qohumu, İrəvan hakimi Hüseynqulu xanla görüşüb, təklif elədi ki, Kəlbəli xanı qonaq kimi İrəvana çağırsın və onu həbs etdirib, Tehrana göndərsin. Abbas Mirzənin bu planı baş tutdu və Kəlbəli xan tutulub, ailəsi ilə birlikdə İrana aparıldı. Naxçıvanda Abbasqulu xan hakimiyyətə gəldi. Kəlbəli xanın oğlanlarından biri Şıxəli bəy iranlıların əlindən qurtulub, özünün bir neçə yaxın adamıyla Şuşaya - Mehdiqulu xana pənah gətirdi. Burda o, rus hakimiyyət orqanlarına müraciət edərək Rusiyanın təbəəliyinə qəbul edilməsini xahiş elədi və Əlahəzrət İmperatora əbədi sadiq olacağına and içdi. Ona görə də Qarabağdakı rus batalyonunun komandiri, polkovnik Aseyev onu çox böyük hörmət və məmnuniyyətlə qəbul elədi və yaşamaq üçün Mehdiqulu xandan Şıxəli bəyə bir kənd ayırmağı və ona kömək eləməyi xahiş elədi...

Şıxəli bəyə inanan və etibar eləyən rus komandanlığı onu Naxçıvan yaxınlığında düşərgə salan general-mayor Pyotr Fyodoroviç Nebolsinin süvari qoşununa götürdü. Bu atlı dəstə Abbas Mirzənin ələ keçirdiyi Naxçıvan qalasına hücuma hazırlaşırdı. Abbas Mirzə burda yerini möhkəmləndirəndən sonra İrəvan üzərinə hücum etməyi qərara aldı. Naxçıvanda Kəlbəli xanın yaxın adamlarına və ruslara yaxşı münasibət bəsləyənlərə divan tutdu. Ona görə də dörd nəfər adlı-sanlı naxçıvanlı Abbas Mirzənin və Abbasqulu xanın əlindən qurtarmaq üçün canlarını götürüb, Şuşaya qaçdı.

Abbas Mirzə Naxçıvan əhalisini Arazın o tayına köçürmək fikrinə düşmüşdü. Bunu bilən rus komandanlığı naxçıvanlıların İrana köçürülməsinə yol verməmək üçün ora qoşun yeritdi. Ali baş komandanın general-mayor Pyotr Fyodoroviç Nebolsinə verdiyi təlimatda deyilirdi ki, əməliyyat zamanı yerli əhalini narazı salmasınlar və sıxışdırmasınlar. Həm də generala tapşırılmışdı ki, yerli əhali tabe olarsa, Naxçıvan kəndlərinin talanmasına yol verməməyi o da Mehdiqulu xana desin (AKAK, III cild, 1873. 875-ci sənəd, səhifə 496).

Beləliklə, 1808-ci il oktyabrın 28-də general-mayor Pyotr Fyodoroviç Nebolsinin komandanlığı altında rus ordusu Qarabağdan Naxçıvan üzərinə yürüşə başladı. Məqsəd də Naxçıvanı işğal etməklə iranlıların İrəvanı müdafiə etməyə gələn hərbi qüvvələrinin qarşısını almaq idi. Şıxəli bəy öz atlı dəstəsi ilə rus qoşunlarına bələdçilik edirdi. Onun ardınca isə Mehdiqulu xanın başçılığı ilə Qarabağ və Şəki qoşunları gedirdi. Sayca iranlılardan dörd dəfə az olan ruslar Qarababa kəndi yaxınlığında qanlı döyüşlərdən sonra Abbas Mirzənin qoşunlarına qalib gəldilər. İranlılar çoxlu canlı qüvvə itirdi və onlardan xeyli əsir götürüldü. Abbas Mirzə geri - Naxçıvana çəkildi və çox çəkmədən oranı da tərk eləyib, Arazı o taya adladı. Beləliklə, ruslar Naxçıvanı tutdular. Bu döyüşlərdə Mehdiqulu xanın süvari qoşunu da öz sözünü dedi. Dekabrın 1-də Pyotr Fyodoroviç Nebolsinin və Mehdiqulu xanın qoşunları Naxçıvanı tərk edərək Qarabağa qayıtdılar.

Qarabağ xanlığı uzun müddət davam eləyən rus-İran müharibəsi nəticəsində ciddi dağıntılara məruz qalmış, əhalisi pərən-pərən düşmüş, bir hissəsi İrana qaçmış, yaxud köçürülmüş, ətraf vilayətlərə dağılıb-getmişdi. 1805-ci ildə, yəni, Qarabağ Rusiyanın təbəəliyinə keçən zaman burda 10 min ailə olduğu halda, 1808-ci ildə 7474 ailə qalmışdı. 1806-cı ildə bu ailələrdən 367-si, 1809-cu ildə 323-ü, 1810-cu ildə 276-sı, 1811-ci ildə 274-ü, 1812-ci ildə isə 977-si İrana köçürülmüşdü. Bundan əlavə, Qarabağ xanlığında yaşayan daha 2628 ailə yaşayış yerlərindən didərgin düşmüş, dağlarda məskunlaşmış, başqa yerlərə, məsələn, 1000 ailə Şəki xanlığına qaçmışdı. 1812-ci ildə Qarabağda cəmi 3080 ailə qalmışdı (AKAK, III cild, 1873. General-mayor Kotlyarevskinin general Rtişevə 30 sentyabr 1812-ci il tarixli, 672 nömrəli raportu, səhifə 9).

Rusiya-İran müharibələri, eyni zamanda, xanlığın iqtisadiyyatını da tamamilə məhv eləmişdi.

Mehdiqulu xan bu illər ərzində müxtəlif yerlərə köçüb-getmiş həmvətənlərini doğma yurd-yuvalarına qaytarmaq üçün əlindən gələni edirdi, müraciət eləmədiyi yer qalmamışdı. Hər dəfə də söz verilirdi ki, yaxınlarda bu kampaniyaya başlanılacaq, lakin heç bir iş görülmürdü. Ona görə də Mehdiqulu xan yenidən çar hökumət orqanlarına müraciət elədi. O, bu barədə qraf İvan Vasilyeviç Qudoviçə məktub yazdı, öz yaxın adamı Mirzəli bəylə ona göndərdi. Ali Baş Komandan cavab məktubunda yazırdı ki, bu qədər əhalini eyni vaxtda və tez bir zamanda qaytarmaq mümkün deyil. Bu, tədricən həyata keçirilməlidir. Lakin deyilən sözlər, verilən vədlər yenə də yalan çıxırdı...

İranlıların hücumları isə davam edirdi. Ona görə də ruslar vaxtaşırı Qarabağa yeni-yeni qüvvələr göndərirdilər. Qraf İvan Vasilyeviç Qudoviç 14 mart 1807-ci il tarixli, 177 nömrəli məktubunda Mehdiqulu xan Cavanşirə yazırdı ki, Qarabağ torpağının İran qoşunlarından qorunması üçün general Pyotr Fyodoroviç Nebolsinin başçılığı ilə rus qoşunu göndərirəm. Özüm isə Tərtər çayı kənarında düşərgə salmışam ki, iranlılar Araza yaxınlaşan zaman dərhal onların başının üstünü alıb, çayın bu tərəfinə buraxmayım. Qraf Mehdiqulu xandan həm tələb, həm də xahiş edirdi ki, Pyotr Fyodoroviç Nebolsinə hər cür kömək göstərsin, özünün atlı dəstəsini onun qoşunu ilə birləşdirsin və onlar iranlıların hücumlarını dəf etmək üçün birgə hərəkət eləsinlər.

General Pyotr Fyodoroviç Nebolsin bir müddət Şuşada qaldı. Mehdiqulu xanla birlikdə dəfələrlə iranlılarla döyüşlərə qatıldı. Lakin bu dəfə Abbas Mirzənin Şuşa üzərinə aramsız hücumları onu Şahbulaq qalasına çəkilməyə məcbur elədi. 1808-ci ilin mayında isə İran qoşunları Şuşa ətrafından geri çəkilən kimi Pyotr Fyodoroviç Nebolsin yenidən Şuşaya gəldi. Bu dəfə o özünü tamamilə başqa cür apararaq xanlığın bütün işlərinə müdaxilə eləməyə başladı, Qarabağda sərt rus qanunlarını işə saldı, Şuşanı, sözün həqiqi mənasında, hərbi kazarmaya çevirdi. Lakin tezliklə bu generalın da xidmət yeri dəyişildi və o, Şəkiyə göndərildi. Və çox çəkmədən yenidən Şuşaya qaytarıldı.

... Qarabağa hücumlarına ara verməyən Abbas Mirzə ordusunu üç dəstəyə ayıraraq Şuşa, Gəncə və Pəmbək istiqamətində irəliləyirdi. 1811-ci ilin sentyabrında İran şahzadəsi əlli min nəfərlik qoşunla Naxçıvan tərəfdən Qarabağa daxil oldu, Qafan, Bərgüşad, Tatev və Gorus mahallarının əhalisini İrana köçürməyə başladı. Bunu eşidən Mehdiqulu xan özünün beş yüz nəfərlik süvari dəstəsi və rus qoşunları ilə birlikdə iranlılaran üzərinə hücum edib, onları geri dönməyə məcbur elədi. Lakin həmin vaxt Qaradağ hakimi Hacı Məhəmməd xan Mustofi öz məmurlarını gizli olaraq Qarabağ və Gəncəyə göndərmiş və onlar da rus qoşunları komandirlərinin bir-birlərinə yazdıqları məktubları ələ keçirmişdilər. Və bundan sonra Qaradağ hakimi yaxınlarda Əhərə qaçmış Qarabağın İmirli tayfasından olan bir neçə nəfərə Şuşada olan sursat anbarlarını yandırmağı tapşırmışdı. Həmin adamlar da gecənin qaranlığında şəhərə girib, sursat və ələf anbarlarını, bir neçə evi yandırmışdılar. Şuşa camaatı bu hadisəyə görə üsyana qalxmış və buna görə də qala ruslar tərəfindən top atəşinə tutulmuşdu. Rus komandanlığı elə bilmişdi ki, Mehdiqulu xanın bu işdən xəbəri var və elə bu hadisə onun vasitəsilə törədilib.

...1812-ci ildə Napoleonun hücumu ölkənin qərb sərhədlərini möhkəmləndirmək, müdafiəsini gücləndirmək, düşməni dəf etmək üçün I Aleksandrı Qafqazda yerləşən bir neçə polku cəbhə xəttinə göndərməyə məcbur elədi. Rusiya üçün yenidən ağır bir vəziyyət yarandı. Abbas Mirzə Rusiyanın sərhəd zonasındakı silahlı qüvvələrinin azlığından istifadə edib, 1812-ci il qışın əvvəllərində Arazı keçərək Qarabağa girdi. Ruslar Sultanbudda - Qarabağ xanlarının qış iqamətgahında özlərinin Troitski polkundan cəmi bir batalyon saxlamışdılar. Mehdiqulu xan da özünün kiçik bir dəstəsi ilə burda idi.

İran qoşunları qəflətən hücuma keçdi. Rus əsgərləri bütün gün ərzində müqavimət göstərib, var qüvvələri ilə müdafiə olunmağa başladılar. Batalyon komandiri mayor Cinni və bir neçə zabit ilk döyüşdəcə həlak oldu. Komandirliyi sağ qalan zabitlərdən biri, təbiətən qorxaq və zəif kapitan Olovyaşnikov öz üzərinə götürdü. Bu təyinat əsgərləri bərk sarsıtdı, lakin buna etiraz eləyə bilmədilər. Şuşa qalasından mayor İlyaşenkonun başçılığı ilə Troitski batalyonunun iki rotası da köməyə göndərildi. Kapitan Olovyaşnikov Mehdiqulu xandan öz dəstəsi ilə Şuşaya qayıtmağı tələb elədi. Mehdiqulu xan məcburiyyət qarşısında qalıb, Qalaya döndü.

Kapitan Olovyaşnikov təslim olmaq barədə İran komandanlığı ilə danışığa girdi və ertəsi gün səhər tezdən rus zabiti ağ bayraq qaldıraraq batalyonun toplarını da, bayrağını da düşmənə təslim edib, silahı yerə qoydu.

Həmin vaxt Qafqazdakı rus qoşunlarının baş komandanı, markiz Filip Osipoviç Pauliççi Qubada idi və bu hadisəni eşidən kimi dərhal Şuşaya yola düşdü. O, Olovyaşnikovun xəyanətinə bərk qəzəbləndi, eyni zamanda, Mehdiqulu xana da acığı tutdu, onu şübhə altına aldı. Rus batalyonunun Sultanbudda əsir düşməsi və xanın öz kiçik dəstəsi ilə döyüş meydanından birbaşa Şuşaya qayıtması Mehdiqulu xanı günahlandırmaq üçün kifayət qədər bəhanə verirdi. Baş komandan onu Rusiyanın daxili quberniyalarının birinə sürgün etmək fikrinə düşdü. Qərar çıxarılana qədər xan evdustağı kimi qardaşı oğlu Cəfərqulu ağanın sarayında nəzarət altında saxlanıldı.

Ertəsi gün Filip Osipoviç Pauliççi xanlığın divanxana binasında hərbi şura çağırdı. Mehdiqulu xanın taleyinin həll olunacağı bu şuraya izahat vermək üçün bəzi şahidlər də gətirildi. Onların arasında azərbaycanlıların, xüsusilə də, xan sülaləsinin qatı düşməni olan Məlik Cümşüd Məlikşahnəzərov və Vani Atabekov adlı bir erməni də vardı. Rus batalyonu iranlılara təslim olan vaxt orda olan Vani müharibə başlanandan bəri "böyük qardaşları"na casusluq və bələdçilik edir, bu işlərdə digər ermənilərdən seçilirdi. Yaxınlarda isə Tiflisdə olarkən general-mayor Pyotr Stepanoviç Kotlyarevski onu Filip Osipoviç Pauliççiyə "Rusiya-İran müharibəsinin qəhrəmanı" kimi təqdim eləmiş, tərifini göylərə qaldırmışdı.

Baş komandan Məlik Cümşüdə onu Qarabağ hakimi təyin eləmək fikrini bildirdi. Lakin gələcək taleyindən ehtiyatlanan bu erməni qorxusundan təklif olunan vəzifədən imtina elədi və hətta heç kəsin gözləmədiyi halda Mehdiqulu xanın tərəfini saxladı. Filip Osipoviç Pauliççinin "Batalyonun məhv olmasında Mehdiqulu xan nə dərəcədə günahkardır?" - sualına isə Vani belə cavab verdi:

- Cənab, Mehdiqulu xanın bu işdə zərrə qədər də günahı yoxdur. O, rusları xilas eləmək üçün əlindən gələni eləmişdi. Lakin ona qulaq asmadılar. Bəs o, neyləməliydi? Əgər kapitan Olovyaşnikovun sözünə baxmasaydı, indi o, burda yox, İran tərəfdə olardı. - Sonra əlavə eləyib dedi: - Dünən knyaz Vasili Bebutov Tiflisdən yanınıza gələndə Kaxetiyada üsyan qalxması xəbərini sizə çatdırıb. Qarabağda da xanın hakimiyyətdən uzaqlaşdırılması azərbaycanlıların üsyanına səbəb ola bilər. Yaxşısı budur, qoyun hər kəs əvvəlki qaydada yaşasın.

Vani Atabekovun fikri hərbi şura üzvləri tərəfindən alqışlandı və çıxarılan qərarın Mehdiqulu xana çatdırılması da ona həvalə olundu.

Vani Cəfərqulu ağanın sarayına - Mehdiqulu xanın yanına tələsdi. Gördü ki, xan ayaqlarını büküb, altına qoyaraq xalçanın üstündə oturub, dərin düşüncəyə dalaraq qəlyan tüstülədir. Vani içəri adlayanda xan başını qaldırıb soruşdu:

- Nədir, ay allahın ermənisi, xeyir ola?!

- Xeyir olmamış nə var ki?! - deyə Vani cavab verərək hərbi şurada danışılanların hamısını bitdə-bitdə nağıl elədi.

Mehdiqulu xan Vaninin danışığından çox mütəəssir olub dedi:

- Vani, mən sənə çox şeydə borcluyam! Sən bundan sonra mənim ən yaxın dostum olacaqsan! Və mən sənsiz heç vaxt çörək yeməyəcəyəm!

... Lakin hər iki qurdlu erməninin Mehdiqulu xana bu cür münasibətdə qarınlarının azarının nə olduğu bilinmədi. Mehdiqulu xan isə kişi kimi sözünün üstündə durub, ömrünün sonuna qədər verdiyi sözə əməl elədi və lap qoca yaşlarında da Vani Atabekovla səmimi dostluq əlaqələrini kəsmədi. Hətta az bir müddət keçəndən sonra, 1814-cü ildə xüsusi fərmanla ona "məlik" titulu və kiçik qardaşı Akopa isə "yüzbaşı" rütbəsi verdi. Üstəlik, bu qardaşlara Çiləbörd mahalında irsən keçəcək yeddi kənd, o cümlədən, doğma kəndləri Kasapeti də bağışladı. Bundan əlavə, onlara xan xəzinəsinə poçt və yol mükəlləfiyyətləri istisna olunmaqla mahalın bütün gəlirindən istifadə etmək hüququ və bütün bunlar üçün ayrı-ayrılıqda xüsusi təliqələr verdi. Sonralar Mehdiqulu xan yazırdı ki, mənim bütün xanlığım dövründə Çiləbörd mahalının sakinləri məlik Vaniyə və Akop yüzbaşıya xidmət etmişlər və özlərinin bütün gəlirlərini digər Qarabağ bəylərinin kəndliləri ilə bərabər səviyyədə onlara vermişlər. Mən isə Çiləbörd mahalından heç bir vaxt öz xeyrimə nə malcəhət, nə də başqa vergilər almışam.

Həmin vaxtdan ta 1840-cı ilin sonunadək, yəni, Qarabağda ümumi quberniya müəssisələri yaranana qədər Vani Atabekov əvvəl məlik kimi, sonra isə mahal naibi kimi Çiləbörd mahalını idarə etmişdi (Bütün bunlar Mehdiqulu xanın ən yaxın adamı Əsəd bəy Rüstəmbəyovun dediklərindən qələmə alınmışdır. (V.Potto. "Rus hökmranlığı bərqərar olan zaman Qarabağın ilk könüllü əsgərləri", Tiflis, 1902-ci il, səhifə 30).

Başı Fransa ilə müharibəyə qarışan Rusiya Araz çayından şimalda İran ordusunun irəliləməsinin qarşısını ala biləcək qədər - cüzi miqdarda hərbi qüvvə saxlamışdı və bu qüvvə də daim döyüşə hazır vəziyyətdə idi. Hər iki tərəf arasında arabir kiçik toqquşmalar olsa da, son dövrlərdə, yəni, 1809-1812-ci illər ərzində o qədər də mühüm tarixi hərbi dəyişikliklər baş verməmişdi. Yenicə Qafqaz qoşunlarının ali baş komandanı təyin olunan Nikolay Fyodoroviç Rtişev öz vəzifəsini yerinə yetirdiyi gündən İranla diplomatik əlaqələr yaratmağa çalışırdı. Həmin vaxt, 1812-ci ilin may ayında Qarabağın qərb qurtaracağında - Mehri rayonu ərazisində İran və Türkiyə tərəfindən yardım alan yerli əhali ruslara qarşı ixtişaşa başladı. Ruslar burdakı vəziyyəti sabitləşdirmək məqsədi ilə Mehdiqulu xanın atlı dəstəsi başda olmaqla min beş yüz piyada və dörd yüz süvari döyüşçünü Mehri istiqamətinə göndərdilər və tezliklə üsyanı yatırdılar. Bu hadisədən sonra rus qoşunlarının ali baş komandanı həmin vaxtlar Qafqazın ən qaynar nöqtəsinə və təhlükəli məntəqəsinə çevrilmiş Qarabağda baş verən hadisələri diqqətlə izləməyə və narazılıqları aradan qaldırmağa çalışırdı...

Mehridəki iğtişaşdan sonra Fətəli şah Mehdiqulu xanı öz tərəfinə çəkmək üçün aşağıdakı məzmunda bir fərman imzaladı: "Hər şeydən əvvəl, yüksək dərəcəli Mehdiqulu xan Cavanşir müxtəlif səbəblərə görə bizim padşahın xidmətlərindən özünü kənarlarda aparmağa başladı və bizdən qorxub qaçdı. İndi o, bizim padşahın mərhəmətini və rəğbətini qəbul edərək öz ümidi və sərvəti ilə bizə xidmət və itaət göstərməyə hazır olduğunu bildirir və Qarabağdan rus kafirlərinin kökünü kəsməyi, məhv etməyi, əsir götürməyi və qovmağı vəd edir. Buna görə də biz padşahın mərhəməti ilə onun keçmiş soyuqluğunu yaddan çıxararaq bizim padşahın rəğbətinə veririk və istəyirik ki, əgər o, ruslara qarşı düşmənçilik fəaliyyətinə başlasa, üzərinə qoyulmuş tapşırıqları yerinə yetirə və Qarabağı rusların murdar hərəkətlərindən xilas edə bilsə, onda öz arzusu ilə onu başqalarının azacıq da olsa, müdaxiləsi olmadan Qarabağ torpağında təsdiq etməyi, Azərbaycana və digər yerlərə səpələnmiş müxtəlif qarabağlı ailələrin yenidən Qarabağa qayıtmasını və orda yerləşməsini, onun isə övladlarını və qohumlarını himayəyə götürməyi və şəxsiyyətlərinin, əmlaklarının, mənsəblərinin təmin olunmasını əmr etməyi vəd edirik. Beləliklə, əmr edirik ki, Mehdiqulu xan Cavanşir Əlahəzrətin mərhəmətli fərmanının yerinə yetirilməsinə görə tam ümid və ehtiramla bizə xidmət yolunda özünü göstərsin və onun üzərinə düşən vəzifələrin yerinə yetirilməsinə çalışsın. Bu niyyətin (rusların kökünün kəsilməsinin) həyata keçirilməsinə əmin olandan sonra o, yadellilərin iştirakı olmadan Qarabağ ölkəsinin hakimi olacaq və ömrünün sonuna qədər bizim himayəmizdən istifadə edəcək, təbəələri, adamları və əmlaklarına gəldikdə isə bizim hökumət tərəfindən təmin olunacaq. Qoy o fərmanda izah edilən şərtlərə görə bizim vədimizin təminatı üçün bunu sarsılmaz surətdə saxlasın" (AKAK, V cild, 688-ci sənəd. Fətəli şahın qarabağlı Mehdiqulu xana (1227) 1812-ci il may tarixli fərmanı).

Mehdiqulu xan fərmanı oxuyan kimi onun məkrli niyyətlə yazıldığını başa düşdü və dərhal da məzmunu ilə tanış olmaq üçün general-mayor Pyotr Stepanoviç Kotlyarevskiyə göndərdi və eyni zamanda yazıb bildirdi ki, bu cür sənədləri ona göndərməyi özünə borc bilir.

Mehdiqulu xandan bir xəbər çıxmadığını görən Fətəli şah 1812-ci ilin iyun ayında - taxıl biçininin ən qızğın çağında təxribat törətmək üçün Qarabağa beş yüz nəfərlik atlı dəstə göndərdi. Atışma nəticəsində iranlılardan iyirmi beş əsgər öldürüldü və bir neçə nəfər əsir götürüldü. Lakin buna baxmayaraq, onlar minlərlə baş mal-qaranı sürüb, Arazın o tayına apardılar. Ürəkləri soyumayan sərbazlar bütün taxıl zəmilərinə də od vurub yandırdılar.

Digər tərəfdən də yaranmış şəraitdən istifadə eləyən və Şəki hakimi olandan bəri qarabağlılara elə iranlılar qədər ziyan vuran Cəfərqulu xan Dünbülünün göstərişi ilə şəkililər Kür çayını Qarabağ tərəfə keçərək camaatın qış üçün tədarük etdiyi ərzağı, yəni, quyulara doldurulmuş taxılı çıxarıb-aparmağa başladılar. Bu barədə məlumat alan Pyotr Stepanoviç Kotlyarevski Şəki xanına məktub yazıb, bu işlərə son qoymağı və bir neçə il əvvəl iranlıların hücumlarından təngə gələrək Şəki torpağına üz tutmuş qarabağlıları geri qaytarmağı tələb elədi. Lakin Cəfərqulu xan generalın məktublarına heç məhəl də qoymadı (AKAK, V cild, 1873-cü il, 694-cü sənəd, General-mayor Kotlyarevskinin general Rtişevə 25 iyul 1812-ci il tarixli, 366 nömrəli raportu).

(Ardı var)

Vasif QULİYEV

525-ci qəzet.- 2022.- 2 dekabr.- S.12-13.