Vətənin, milli istiqlalın və
sözün fədaisi
Əhməd Cavad - 130
Bu il Azərbaycan ədəbiyyatının görkəmli nümayəndəsi, böyük şair, tanınmış maarifçi və ictimai xadim Əhməd Cavadın 130 illiyi tamam olur. Bununla əlaqədar Azərbaycan Respublikasının Prezidenti cənab İlham Əliyev 20 aprel 2022-ci ildə Sərəncam imzalayıb və Əhməd Cavadın 130 illiyinə həsr olunan silsilə tədbirlərin keçirilməsinə başlanılıb.
Görkəmli şair, dövrünün öncül ictimai-siyasi fəalı Əhməd Cavad 5 may 1892-ci ildə Azərbaycanın Şəmkir rayonunda, Aşağı Seyfəli kəndində dünyaya göz açmışdı. O, orta təhsil aldıqdan sonra Azərbaycan Pedaqoji Universitetinə daxil olur və ali məktəbi əla qiymətlərlə bitirir. Əhməd Cavad şair, tərcüməçi, redaktor və digər fəaliyyətlərlə ardıcıl məşğul olub.
Azərbaycan
ədəbi-bədii fikir tarixində Əhməd Cavad istiqlal
şairi kimi özünəməxsus dəst-xətti ilə
seçilən,
müstəsna mövqeyə malik söz
ustalarındandır. Bütün
varlığı ilə bağlı olduğu doğma
xalqının müstəqillik ideallarına həyatı boyu
sadiq qalmış sənətkarı azadlıq motivləri ilə
zəngin yaradıcılığı milli məfkurədən
yoğrulmuşdu. Azərbaycan dövlət
rəmzlərini yüksək şeiriyyətlə alovlu tərənnüm
edən, şairi müvəkkil dövlətçiliyə
sevgi aşılayan əsərləri dərin vətənpərvərlik
hisslərinin heyrətamiz poetik ifadəsidir.
Eşqimin
nə imiş bilməm günahı,
Yıxıldı
könlümün istinadgahı,
Nəsibim
olsa da, dünyanın ahı,
Bir gün göz yaşımı siləcəyəm mən.
Ötən
əsrin doxsanıncı illərində Əhməd Cavad
haqqında ədəbi portret, oçerk yazmaq l illik iş
planıma salındı. Və mən onun
bütün yaradıcılığını, haqqında
olan elmi, tənqidi materialı öyrənməli,
araşdırmalı oldum. Tamamilə, fərqli
bir mənzərə hasil oldu. Sən demə, bu kimi məhəbbət
şeirlərinin ünvanı əslində başqa
imiş...
Əhməd Cavad ilk mətbu şeirlərini iyirminci əsrin
ikinci onilliyində yazmağa başlamışdı. O illərdə Azərbaycan
ədəbi-ictimai mühitində aparıcı qüvvə
olan ziyalılar maarifin, mədəniyyətin yüksəlişi
uğrunda fədakarlıqla çalışır, məktəblər
açır, mətbuatı inkişaf etdirir, cəmiyyətdə
ictimai-siyasi şüurun təkamülünə böyük əhəmiyyət
verirdilər.
Gəncədə "Müsəlman Ruhani
Seminariyasında" təhsil alarkən müəllimləri
Hüseyn Cavidin, Abdulla Surun, İdris Axundzadənin və
başqalarının onun ədəbi, ictimai-siyasi
görüşlərinin formalaşması,
durulaşmasında mühüm rolu olub. Həmçinin,
1912-ci ildə azərbaycanlılardan ibarət "Qafqaz
könüllüləri" sırasında bir sıra
türk şəhərlərində xeyriyyə işlərində
iştirakı da onda türkçülük,
turançılıq amalının sabitləşməsinə
təkan vermişdi. Vətənin rus
imperializminin əsarətində olması ağrıları artıq
ilk şeirlərindən onun gələcək
yaradıcılıq yolunun ideya-estetik məramnaməsini bəlirləyirdi.
Vətənin "yalçın qayalarının şahin
yuvası", "izsiz ormanların ərlər obası"
olduğu keçmiş günləri arzulayan şair "indi
günahımız çox böyükdür" deyib
"Qafqazlısan, sev qafqazı" şeirində köləlik
boyunduruğunda qalmağa, itaətkarlığa qarşı
üsyan edirdi:
Yox, müqəddəs
göy üzünə səslərimiz gedəmməz?
Namussuzluq
pək alçaqdır, bizi haqq da dinləməz,
Qorxaq, alçaq bir millətə tanrı da yol göstərməz.
Dövrünün
M.Ə.Sabir, C.Məmmədquluzadə, H.Cavid, M.Hadi kimi
böyük simalarının ayılmaq, hərəkətə
gəlmək çağırışlarına iyirmi
yaşlı Əhməd Cavad da öz həyəcanlı
haraylarını qatırdı:
Ay qardaşlar, iş başına! Biz də bir
iş görəlim!..
Yoxsa bizim
bənliyimiz, varlığımız bitəcək!
Doğma diyarın füsunkar meşələri,
çayları, gölləri, sıldırım
qayalıqları onu heyran edib, ruhuna qürur, əzəmət
aşılayırsa da, könlü açılmır. Vətənin
əsarətdə, övladının kölə vəziyyətdə
olması şairi dərdli, yaralı, yazıq etmişdi.
Ancaq şair babaların igidliyindən xəbərdardır.
Bir şeirində yazırdı: "Mən bir dəfə
inandım ki, ot kökünün üstə bitər".
1917-ci ildəki rus burjua və proletar inqilablarından
sonra Azərbaycanın milli istiqlalı ideyasının tezliklə
reallaşa biləcəyi ehtimalı şairin
yaradıcılığına böyük ruh yüksəkliyi,
nikbinlik gətirdi. İctimai-siyasi hərəkatda yaxından
iştirakı lirik tərənnümlərində siyasi məzmunu
qüvvətləndirirdi. Bu illərdə
yazdığı "Mən kiməm" şeiri onun bir
yaradıcı kimi vətəndaşlıq mövqeyini kəskin
ifadə edirdi. O, yazırdı:
Mən
çeynənən bir ölkənin
Haqq
bağıran səsiyəm!
- deyən şair şeirində
"yoxsulların elinə olan haqsız axın"dan qəzəblənib
hürriyyət duyğulu vicdanları "yenilməz qala"
olmağa çağırırdı.
Əhməd
Cavad xalqın, Vətənin həyatı ilə birgə nəfəs
alan ilk realist, lirik şairimizdir ki,
dövründə, xüsusilə, tarixi-siyasi hadisələrlə
zəngin 1917-1920-ci illərdə baş verən siyasi hadisələr
onun iç dünyasının ən təlatümlü
duyğu və həyəcanları şəklində təcəssüm
etmişdi.
"Kuropatkinə"
şeirində rus imperiyasının siyasəti ilə bağlı
dərk etdiyi həqiqətləri özünəməxsus sərt
bir ahənglə açıb-tökürdü:
Kimdir bizim minarədə azanları susduranlar?
Kəndimizi
heyvan sanıb, yurdumuza od vuranlar...
Heç
bir tarix göstərəməz türkün xain olduğunu,
Kimdir çalan türk ərzini, türk elinin var-yoxunu?
Adlarını
dəyişdirib məmləkətin, ilin, ayın,
Siz dediniz "sadə türkü məktəblərə
buraxmayın".
Şair ömrünün ən bəxtəvər məqamlarını
Azərbaycan Demokratik Respublikası dövründə
yaşamışdı. Bu münasibətlə yazdığı "Can Azərbaycan"
şeirindəki:
Gəlib
qızıl vaxtın sənin,
Açılıbdır
baxtın sənin!
Gəncəm
tacın, taxtın sənin!
Canım,
gözüm, gözüm canım,
Azərbaycanım!
- misralarında da öz duyğularını
böyük səmimiyyətlə yazıya almışdı.
Bu şeir həm də milli poeziyamızda sonralar
böyük bir dastana çevriləcək "Azərbaycan"
şeir silsiləsinin ilk nümunələrindən biridir.
1918-ci ilin mayında milli müstəqillik qazanmış
Azərbaycan dövlətinin himnini də Əhməd Cavad
yazdı və o mətn bu gün də müstəqil dövlətimizin
əsas atributlarındandır. İllərdən bəri igid oğulların öz canlarını
fəda etdikləri bu el səadətinə
gedən yolun bütün ağrı-acılarını
şair özü də yaşadığı
üçün himnin misralarında "Səndən
ötrü can verməyə cümlə hazırız",
"Sənə hər an can qurban" deyərək vətənpərvər
istiqlal aşiqinin inamını, sevgisini dilə gətirib:
Namusunu
hifz etməyə,
Bayrağını
yüksəltməyə,
Cümlə
gənclər müştaqdır!
Şanlı
Vətən, şanlı Vətən!
Azərbaycan,
Azərbaycan!
1920-ci il Aprel çevrilişindən sonra Vətənin
yenidən ruslar tərəfindən istilası onun şeirlərinə
dərin bir kədər, bədbin ruh gətirdi. Bədii dilində ayrılıq, hicranlar, ələmlər,
qısıq bir səs, ümidsizlik bildirən ifadələr
yer alırdı. Bu dövrdə yazdığı
"Yoxsa" şeirində Əhməd Cavadın
ictimai-siyasi dəyişikliklə bağlı lirik ovqatı
daha səciyyəvi təcəssüm edirdi:
Göllərdəki
ufaq dalğalar kimi,
Mən də böylə çapuk sönəcəkmiyəm?
Yeni
çıxmış ikən ömür yoluma,
Yoxsa yarı yoldan dönəcəkmiyəm?
Qarşıma
açılmış dərin bor boşluq,
Uzanmış
qalacaq qolların bəlkə,
Mən
kimə söyləyim bu bitməz dərdi,
Bilməm ki, dinləyən, anlayan varmı?
1920-1924-cü
illərdə yazılmış bu qisim şeirlərdəki
lirik ovqat uzun illər ədəbi tənqiddə, ədəbiyyat
tarixi kitablarında "xırda-burjua əhvali-ruhiyyəsi",
millətçilik, osmançılıq meyllərinin təzahürü
kimi pislənmiş, "ifşa edilmişdi". Nəhayət, ötən əsrin sonlarında Azərbaycan
tam müstəqilliyə çatandan sonra bu şeirlərin də
ideya-məzmunu barədə açıq danışmaq şəraiti
yarandı. 70 il sonra bəraət alan
bu şeirlər üçün demək mümkün oldu ki,
"ən müqəddəs amalına çataçatda ikən
yenidən buxovlanıb dərin bir boşluğa yuvarlanma faciəsini
yaşayan şairin böyük kədərinin həqiqi mənası
onun dərin vətənpərvərlik duyğuları ilə
bağlı idi. Bu "yas nəfəsli"
şeirlər yaradıcısının mənəvi
bütövlüyünü, əqidəsinə sadiqliyini,
sarsılmazlığını özündə
yaşadırdı".
Şairin
mənəvi dünyasına hakim olan sarsıntının, əzabın
səbəbini dərk edəndən sonra onun "Göy
göl", "Kür", "Səsli qız" kimi əsərlərini
də obyektiv dəyərləndirmək olur. "Göy
göl" şeirindəki "Qəlbində yer verdin ulduza,
aya" misrasına görə bəhanə edib şairi
1925-ci ildə həbs də etmişdilər. "Kür" poemasında isə şair Kürə
təbiətin, cansız bir lövhəsi kimi baxmır, həm
də taleyini bağladığı vətəninin bir
parçasını görürdü. Əsərin
sonunda zahirən öz xeyri üçün təbiətin,
Kürün istismarına qalxan insanın qələbə
notlarından çox, hazırda rusun təcavüzünə
məruz qalan bu vətən parçasına qayğı,
munislik ovqatı səslənir. Və bu misralar xalqın
ruhuna doğma olduğu üçün dərhal zərb-məsələ
çevrilir:
Əyil,
Kürüm, əyil keç,
Dövran
sənin deyil, keç...
Əhməd Cavad hər zaman ictimai-siyasi hadisələrin
qaynar nöqtələrində olmuş və dövrün
özünün görkəmli şəxsiyyətləri
sırasında 1930-cu illərin qəddar repressiyalarına məruz
qalmış və 1937-ci ildə qətlə yetirilmişdir.
Onun "Xalq düşməni" kimi ölümə məruz
qalmasının bir səbəbi var idi, o da xalqının
sadiq övladı, vətəninin etibarlı və qiymətli
oğlu olması idi. Şair ölümü seçsə də,
vətəninin qoynunda, xalqının qəlbində əbədi
məskən saldı.
Elbrus Sadıqov
525-ci qəzet.- 2022.- 3 dekabr.- S.11.