Nargindən Boraltana
"SARALMIŞ KƏDƏRDƏN"
"AZADLIĞIN TƏLƏSİNƏ"
Türkiyədə
çəkilən "Vatanım sensin" serialının
bir bölümündə obrazlardan biri özünü Vecihi
Hürkuş kimi təqdim edərək təyyarəçi
olduğunu, Birinci Dünya müharibəsində rus təyyarəsi
vurduğunu və əsir düşərək Nargin
adasına gətirildiyini, Xəzəri üzərək
İrana, oradan da Vətəninə döndüyünü
söyləyirdi. Bu fakt maraqlı olduğu qədər
də xəyal, uydurma kimi görünmüşdü mənə.
Bunun həqiqətə nə qədər
yaxın olduğunu düşünmüşdüm. Sonralar Azərbaycan Televiziyasında Yunis Orucovun
Narginlə bağlı verilişini izləyəndə
inanmağa başlamışdım Vecihi Hürkuşun
söylədiklərinə. Sonra Yunisin
"Nargin - saralmış kədər" tarixi romanı
çap olundu. Tarixi faktlar əsasında
yazılan bu romanda o hadisə daha geniş təsvir olunub.
Yunis
Orucovun tarixiliklə bədiiliyin vəhdətindən doğan
"Nargin - saralmış kədər" romanı
böyük imperiyaların, o cümlədən, çar
Rusiyası, Avstriya-Macarıstan, Osmanlı imperiyalarının
dağılması ilə nəticələnən
dağıdıcı Birinci Dünya müharibəsindən
sonra qardaş türk əsgərlərinin acı,
zülmlü əsirlik həyatının təsvirinə həsr
olunub. Hələ Nargin vəhşətindən öncə
dünya gücləri özləri üçün
gözdağı hesab etdikləri Osmanlının məğlubiyyətindən
sui-istifadə edərək onun məhv olması, yer
üzündən silinməsi üçün əllərindən
gələni edir, Sarıqamışda hərbi
uğursuzluğa düçar olan Osmanlı qoşunları
isə ağır itkilər verir, ordunun bir hissəsi də əsir
düşür. Təbii ki, "Xalqlar həbsxanası"
olan Rusiyada hərbi əsirlərə humanist münasibətdən
söhbət gedə bilməzdi. Bu mənada,
imperiya ərazisindəki ən dəhşətli ölüm
düşərgələrindən olan Nargin adası
qardaş türk hərbi əsirlərin zülmlərə, məhrumiyyətlərə
məruz qaldığı, onların məzarına dönən
yerə çevrilmişdi. Burada cəllad
erməni nəzarətçilər onlara amansız divan tutur,
dəva-dərman üzünə həsrət qoyur, əsirlərin
gözləri kor edilirdi.
Yunis Orucov bu romanında məğlub Osmanlı ordusunun səssiz
qəhrəmanlarından olan Türkiyə tarixinin ilk təyyarə
pilotu və ilk milli təyyarə istehsalçısı Vecihi
Hürkuşa xüsusi yer ayırıb. Vecihi
Hürkuş Nargin cəhənnəmində bütün
zülmlərə, vəhşiliklərə, amansızlıqlara
sinə gərməyi bacaran, bu cəhənnəmdən xilas
olacağına ümid bəsləyən yeganə qəhrəman
türk əsiri idi. Vecihi elə qəhrəmanlardandır
ki, əsirliyin ən ağır faciələri altında belə
əzmini itirmir, şəhidliyin zirvəsinə yüksəlməyi
gözə alır, "Vətən sağ olsun" kəlməsini
özü üçün fatihə hesab edir. Yunis
Orucovun əsirliklə bağlı fikirləri də maraq
doğurur: "...əsirlik tanımadığın adamlarla
yan-yana ölümü gözləməkdir. Əsirlik
ölümü gözləyə-gözləyə ona
dözməkdir. Ölümdən də betərdir bu!.. Belə bir faciəni
yaşayan Vecihi cəbhə dostu, pilot Bahəddinlə
düşmənin işgəncələrinə, təhqirlərinə
dözürdü. Onlara ağır işgəncələr
verənlər isə "ömrü boyu türkün
çörəyini yeyib, bu torpağın suyunu içən
nankor, xain ermənilər idi".
Ruslar cəbhədə
"qara bəla" adlandırdıqları, canlarına vəlvələ
salan türk pilotu Vecihi Hürkuşun əsir düşməsini
"böyük hərbi qənimət" hesab edirdilər. Vecihinin əsirlikdə cəllad düşərgə
rəisinə dedikləri də diqqəti çəkir.
Onun müharibənin təkcə torpaq zəbt etməkdən,
vətəni qorumaqdan ibarət olmadığını, müharibənin
həm də millətin şərəfini isbat etmək, onun
bayrağının qaldırmaq olduğu fikirləri olduqca ibrətamizdir:
"Biz (türklər) döyüşdə (müvəqqəti)
uduza bilərik, amma unutma, türkün şərəfi ölənə
qədər üstündədir". Bu sözlərlə
Vecihi həm də türk sərkərdələrinin ləyaqətini
qorumuşdu və bu əzablı tarixi unutmayacaqlarını
ifadə etmişdi.
Yunis Orucovun əsərində Azərbaycanın görkəmli
şəxsiyyətləri Nəriman Nərimanovun və Məhəmməd
Əmin Rəsulzadənin real, tarixi və bədii obrazları
olduqca ustalıqla təsvir edilib. Onlar müxtəlif
siyasi cəbhələrdə fəaliyyət göstərirlər,
fərqli əqidə sahibləridir. Lakin
Nargin adasındakı qardaş türk əsirlərinin taleyi
onların hər ikisinin mübarizə gündəliyindədir,
onlar yalnız bu məsələdə birləşirlər.
Müəllif Nəriman Nərimanovun 1918-ci ilin mart
qırğınında erməni vəhşiliyinə
qarşı mübarizədə tək
qaldığını diqqətə çatdırır, erməni-rus
bolşevik liderlərinin azərbaycanlıların
soyqırımına rəvac verdiklərini ifşa edir. Məhz N.Nərimanovun
rəhbərliyi və təşəbbüsü ilə fevral
inqilabından sonra Nargindəki minlərlə əsir
türkün müdafiəsi üçün addımlar
atılır. Nərimanovun "bu yolda nə
qədər əziyyət çəkdiyi, Nargin adasında
saxlanılan türk əsirlərin acınacaqlı vəziyyətinə
qarşı etiraz edənlərdən birinin o olduğu
göstərilir".
Bundan sonra xarici konsullar türk əsirlərin
acınacaqlı vəziyyəti və kütləvi məhv
olmasına etiraz edərək bəyanat yayırlar. Nəriman Nərimanovun təmsil
olunduğu Fəhlə və əsgər deputatları Sovetində
Nargindəki vəziyyəti öyrənmək
üçün xüsusi komitə yaradılır, Bakı
şəhər Dumasının yaratdığı Təhqiqat
Komissiyası Narginə gedərək oradakı vəhşi,
qeyri-insani şəraitlə tanış olur. Nəriman
Nərimanov özü isə bu dəhşətli vəziyyət
haqqında "Göz yaşı tökdürən cəzirə"
məqaləsini yazır.
Yunis
Orucov var qüvvəsi ilə Nargindəki türk əsirlərinin
azad olunmasına çalışan, onlara maddi və mənəvi
yardım edən millət atası, böyük xeyriyyəçi
H.Z.Tağıyevin, inanılmaz xilas planının müəllifi
"un kralı" Ağabala Quliyevin və milyonçu
Murtuza Muxtarovun, Bakı Müsəlman Qadın Xeyriyyə Cəmiyyətinin
qadın qolunu təmsil edən Sona xanım Hacıyevanın fəaliyyətini də ehtiramla yad edir,
onların qəhrəmanlığını bədii boyalarla
oxucusuna çatdırır.
Yunis
Orucov bu romanı qardaş Türkiyənin 100 il
sonra azərbaycanlı qardaşlarına tarixi mənəvi-siyasi
dəstəyini xatırladaraq bitirir. Bununla da bəyan
edir ki, bizim qardaşlığımız təmənnasız
sevgidən yoğrulub.
Yunis Orucov yenicə işıq üzü görən
ikinci - "Boraltan - azadlığın tələsi"
tarixi romanında da Azərbaycan-Türkiyə ortaq tarixinə
müraciət edir. Romanda müxtəlif dövrlərdə
azərbaycanlıların təqiblərdən, təzyiqlərdən
yaxa qurtarmaq üçün Vətən dedikləri Türkiyəyə
sığınan mühacirlərin siyasi oyunların
qurbanına çevrilən acı taleyindən bəhs edilir.
Romanın mövzusunu təşkil edən faciə barədə
ilk dəfə Türkiyə Prezidenti Rəcəb Tayyib
Ərdoğan Böyük Millət Məclisindəki
çıxışında danışmışdı. O zamana qədər tarixin
qaranlıq künclərində qalan hadisə barədə
dövlət başçısının verdiyi məlumatlar
dəhşətli təəssürat yaratmışdı. Məlum olmuşdu ki, "İkinci Dünya
müharibəsi illərində çoxlu azərbaycanlı
qırmızı terrordan qaçaraq Türkiyəyə
sığınmışdır. Lakin
İ.Stalin 1945-ci ildə Almaniya üzərində qələbə
qazandıqdan sonra Türkiyəyə nota verərək
mühacir azərbaycanlıların SSRİ-yə təhvil
verilməsini tələb etmişdi. SSRİ
hökumətinin tələbləri qarşısında aciz
qalan Türkiyənin o zamankı CHP (Cümhuriyyət Xalq
Partiyası) hökuməti mühacir azərbaycanlıların
bir hissəsini sovetlərə verəndən sonra
qırmızı terrorun nökərləri onları elə sərhəddəcə
güllələmişdi. Müəllif
"Boraltan"la bağlı məsələni belə izah
etmişdir. "Güman olunur ki, söhbət
İran-Türkiyə sərhədlərindəki Boralan
yaylasından və eyni adlı sərhəd-keçid məntəqəsindən
gedirmiş. Mühacirlərin bir hissəsi
Türkiyəyə keçmək üçün bu yoldan
istifadə edib. Boralan da xalqın dilində
Boraltana dönüb".
Əsərin qəhrəmanları güllələnmiş
146 azərbaycanlı arasında olan Azər və Arazdır. Onlar Boraltan
faciəsinin real qəhrəmanları Ənvər və Adəm
Qardaşbəylinin prototipləridir. Bu qəhrəmanların
acı taleyi fonunda müxtəlif dövrlərə və
hadisələrə səyahət edən müəllif II
Dünya müharibəsində Mustafa Kamal Atatürkün vəsiyyətilə
Türkiyə Cümhuriyyətinin neytrallıq mövqeyini
qoruyub saxladığını, həmin illərdə İsmət
İnönünün rəhbərlik etdiyi hökumətin
1938-ci ildən 1950-ci ilə qədər iqtidarda olduğunu
göstərir.
Hitler Almaniyası və SSRİ-nin dünyanı
parçalamağa çalışdığı bir vaxtda
Türkiyə "ehtiyatla davranmağa, heç kimin əlinə
fürsət verməməyə, yırtıcı dövlətlərə
hücum etməyə imkan verməməyə"
üstünlük verirdi. Çünki Atatürk vəsiyyətində
"əsla böyük dövlətlərlə müttəfiq
olub müstəqil anlaşmalara getməməyi, milliləşməyi,
tərəfsiz olmağı, müharibədən yan
keçib yaşamağın Türkiyə üçün həyati
əhəmiyyət
kəsb etdiyini" tapşırmışdı.
Mustafa Kamal SSRİ ilə bərabərhüquqlu dostluq
etdiyini bəyan edirdi. SSRİ isə Türkiyəyə kin bəsləyirdi,
hətta qırmızı terrorun əsas ittihamlarından
birinin adını "pantürkizm" qoymuşdular. Türkiyə rəhbərliyi isə SSRİ-nin
qırmızı repressiyasının bütün
respublikalarda, o cümlədən, Ukraynada düşünən
beyinlərin azadlıq yanğısını söndürmək
üçün kütləvi qırğınlar həyata
keçirdiyini, Qolodomor soyqırımı törətdiklərini
səssiz seyr etmək məcburiyyətində qalır. Amma SSRİ Türkiyəni boğazların birgə
idarə olunması, orada hərbi bazanın yaradılması, ərazi
tələbləri ilə hədələyirdi.
Romanın baş qəhrəmanlarından biri də Azərin
oğlu Baycandır. Atasını uşaq ikən itirən
Baycan ömrü boyu onu axtarır, döymədiyi qapı
qalmır, bu yolda təqiblərə, təzyiqlərə məruz
qalır. Qəfildən oxucunun yolu
Qazaxıstandan düşür. Ağır
repressiya illərinin qan donduran hekayəti Baycanın atası
Azərin sürgündə keçən faciəsində
aydınlıq tapır. Məlum olur ki, Azərin
prokuror atasını və alim anasını KQB vətən
xaini kimi həbs edib, evlərini Sosialist əməyi Qəhrəmanı
erməni qadına veriblər. Bacısı
Alanqu isə həbsxanada təcavüzə məruz qalıb.
Azər Qazaxıstandan düşərgədə
dostlaşdığı Arazla birgə qaçır, əvvəlcə
İrana, sonra da Türkiyəyə sığınırlar. "Boraltana səhərə
yaxın çatdılar. Makunun ən
şimal nöqtəsinə, İranın isə sərhəd
məntəqələrinin yerləşdiyi əraziyə gəlib
çıxanda hürriyyətin intizarı boğazlarında
qəhərə dönmüşdü. Onlar
Türkiyəyə Vətən deyib heç vaxt ondan
ayrılmayacaqlarına and içdilər".
Sovet xəfiyyələri onları Türkiyədə də
rahat buraxmır, təqib edir və bu prosesə Stalinin tələbi
son qoyur. Türkiyə hökuməti də mühacirləri
qatarlara doldurub Qarsın Tiknis sərhəd keçid məntəqəsindən
SSRİ-yə təhvil verir. Lakin
mühacirlər sona qədər inanırdılar ki, Türkiyə
onları satmaz. Lakin qatarlar sərhədə
yaxınlaşanda bütün ümidlər ölür və
onların ümidləri CHP-nin tarixi səhvi və xəyanəti
qarşısında daha cəsur və əzmli
görünür. Türkiyə Cümhuriyyətinin
Prezidenti Rəcəb Tayyib Ərdoğan 2020-ci il
dekabrın 10-da Bakıda keçirilən Zəfər
paradında deyir ki, "Millətimizi CHP-nin 1945-ci ildə
ölkəmizə yaşatdığı utancdan
qurtardıq" sözləri qardaş
üzqaralığına, tarixi ləkəyə son qoyur.
Nargindəki
əsir türk məhmətciklərin acı taleyini,
Boraltandan keçən azərbaycanlıların faciəsini qələmə
alan Yunis Orucov yazır: "Biz iki
qardaş əl-ələ verib o qırmızı, yoğun
ilandan geriyə qalan amansız düşmənimizin
başını əzdik". Beləliklə, əli
hər yerdən üzüləndə Türkiyəni Vətən
bilən, ümid bilən, amma siyasi quruluşların
haqsızlığı ilə üzləşib qətlə
yetirilən soydaşlarmızın da qisası alındı.
Bununla da Nargindəki türk əsirlərinin də,
güllələnmiş 146 azərbaycanlı mühacirin də
ruhları şad oldu.
Yunis Orucov yazır ki, "Tarix ancaq müharibə və
sülhdən ibarətdir. Təəssüf ki, qəlb
yaraları bu tarixi heç vaxt maraqlandırmayıb.
Ancaq böyük dövlətlərin böyük də
yaddaşı olur! O yaddaş daim diri qalmaq
üçündür!.." Bax, həmin o
yaddaş Yunisi "özünə çəkdi, o,
günahsız türk məhmətciklərinin taleyindən
sarsıldı, Boraltan faciəsi ürəyini sıxdı,
onu silkələdi".
İllərdir
Yunisin bütün yaradıcılığını izlədiyim
üçün əminəm! Əminəm ki, bir
gün Yunis xalqımızın Qarabağda yaşanan faciələrindən,
həm də qəhrəmanlığından da yazacaq. Mən
o əsəri oxumaq üçün indidən səbirsizlənirəm!
Şəhla
TAHİRQIZI
Filologiya
üzrə fəlsəfə doktoru, dosent
525-ci qəzet.- 2022.- 3 dekabr.- S.16.