"Qürbətdə xan olunca..."
(Parisin, Eyfel qülləsinin həsrətini
çəkənlərə)
Köhnə
iş yerlərimdən birində mənimlə eyni otaqda
geyimi, zahiri davranışı, danışıq tərzi ilə
aristokrat xanım rolunu oynamağa uğursuz cəhdlər edən
cavan bir qadın əyləşirdi. Az qala
hər səhər iş gününə mənsub olduğu
millətin "ifşasına" yönəli şikayətlərlə,
onu ağ yuyub qara sərən replikalarla başlayırdı və
onun təqdimatında dünyada bizim millətdən pinti, mədəniyyətsiz,
simasız... millət yox idi.
Hər dəfə
mübahisəmiz düşürdü, canımı dişimə
tutub onun düşüncə alqoritmini təshih etməyə,
necə deyərlər, pedaqoji
üsullarla onu inandırmağa
çalışırdım ki, pinti qonşuna, 5-6 alkaşa,
qoyun sürüləri qədərində simasızlara
görə xalqı aşağılamaq, bu məxluqların
iyrənc simalarını etiket kimi xalqa yapışdırmaq
düz deyil, çünki xalqın milli-mənəvi
simasını onlar yox, şəxsi nümunələri ilə
mənsub olduqları toplumun milli metrinə çevrilən, əsərlərində
Azərbaycan obrazını yaradan şəxsiyyətlər,
qoruyub saxlamalı və gələcək nəsillərə
ötürməli olduğumuz adət-ənələr
formalaşdırır. Amma həmin şəxsiyyətlərdən
bir-ikisinin adını çəkəndə gözlərini
döyə-döyə üzümə baxmağından
başa düşürdüm ki, bu zavallı onları
heç tanımır, onda qalmışdı əməllərindən
xəbəri ola.
Tədricən anlayırdım ki, dilindən "Of! Kaş beşcə gün
Fransada yaşayaydım!", "Kanadanı görsəydim,
dərdim olmazdı", "Hollandlara qibtə edirəm
ey" tipli frazalar düşməyən bu nakəsi adam eləməyin daha təsirli
üsullarını tapmaq lazımdır.
Bir səhər yenə hay-həşirlə
otağa girib azərbaycanlıların yaltaqlığı barədə
pafoslu bir monoloq söylədi və özünün bu iyrənc
çıxışına iyrənc bir sonluqla da nöqtə
qoydu: "Dünyada bizdən yaltaq millət yoxdur".
Daha
dözə bilmədim, ayağa qalxıb uca səslə, az qala
çığıra-çığıra dedim:
- Filankəs
xanım, sən özünü bu millətdən
saymırsan, özünü fransız, ingilis, nə bilim
moltanı hesab edirsən, et - öz
işindir. Amma məni, mənim atamı, anamı, babamı,
doğmalarımı, ümumiyyətlə, nəslimi təhqir
etdiyinə görə səni məhkəməyə verəcəm!..
Yenə həmin
o donuq baxışlarını üzümə dikdi:
- A-a-a! Məgər mən sənin, sənin nəslinin
adını çəkdim?
Dedim:
- Sən
şübhəsiz ki, özünü bu millətdən
çıxdaş edirsən. Mən isə
özümü, bütün doğmalarımı bu milləti
təmsil edən milyonlardan biri kimi görürəm. Deməli, sənin bu iftira və böhtanların həm
də mənim özümə, atama, anama... ünvanlanıb.
Səni əmin edirəm ki, mənim atam da, anam
da heç vaxt heç kimə yaltaqlanmaylb. Ona görə
də onları təhqir etməyə sənin nə mənəvi
haqqın, nə də hüquqi səlahiyyətin var. O ki
qaldı özümə, mənim heç olmasa bir dəfə
kiməsə yaltaqlanmağımı görmüsənsə,
açıq şəkildə üzümə de, mən də
cavabını verim.
Həmsöhbətim qızarıb-bozardı, kəkələyib
nə isə demək istədi, amma demək istədikləri
boğazında ilişib qaldı.
Həmin
xanım bir müddət sonra axır ki, müqəddəs
arzusuna qovuşdu, ailəsi ilə birlikdə nifrət elədiyi
vətənini tərk edib Qərb ölkələrindən
birinə köçdü və azərbaycanlıların
"natamamlıq kompleksi"ndən canını qurtardı.
Bu xəbəri eşidəndə əvvəlcə
sevindim, fikirləşdim ki, "Harda günüm yaxşı
keçir, vətənim də oradır" düşüncəsi
ilə yaşayan belələri izal olub bu torpağı nə
qədər tez tərk etsələr, o qədər yaxşıdır. Lakin sonralar ağlıma gələn
bir fikir məni əməllicə vahimələndirdi:
"İlahi, o adam bu torpağın
çörəyini, suyunu, havasını uda-uda ona nifrət
edirdisə, gör oralarda nə danışacaq!" Amma bu məsələdə
də təskinlik üçün ipucu tapdım: "Öz
millətini sevməyənləri, Vətənini komfort həyat
tərzinə, var-dövlətə dəyişənləri
heç yerdə sevmirlər, bilirlər ki, onlara etibar yoxdur. Hər yerdə bunlardan yalnız istifadə edib, sonra
birdəfəlik əşyalar kimi zibil yeşiyinə
atırlar".
Sən
saydığını say, gör fələk
nə sayır!
Bu
yaxınlarda eşitdim ki, həmin xanım
yaşadığı yeni "vətənində" Azərbaycanlılar
icmasının sədr müavini seçilib!
Necədir sizin üçün?!
İndi təsəvvür edin ki, bu kəs
yaşadığı ölkədə bəyənmədiyi
Azərbaycanı, onun mədəniyyətini təbliğ edir,
ölkəmiz, xalqımız haqqında təsəvvür
formalaşdırır.
Necə formalaşdırır - artıq
özünüz bilirsiniz.
Sizi bilmirəm,
amma mən tam əminəm ki, bir neçə gün əvvəl
Fransa Senatında "Azərbaycanın Ermənistana hərbi
təcavüzünu pisləyən və dünya birliyini Azərbaycana
qarşı sanksiyalar tətbiq etməyə
çağıran" qətnamənin qəbul olunmasında
belə üzdəniraq icmaların "fəaliyyətinin"
də dolayısı ilə rolu var.
"Parisin
Eyfel qülləsini görsəydim, rahat ölərdim" - deyənlərin
qulaqlarından Iraq.
lll
Adını unutduğum TV kanallarının birində
xarici siyasət mövzusunda veriliş gedirdi. Verilişin
qonaqlarından biri də keçmiş xarici işlər
naziri Tofiq Zülfüqarov idi.
Yayımın ortalarında Azərbaycanın ən
ağrılı problemlərindən olan informasiya
blokadası, haqq səsimizin dünya birliyi tərəfindən
eşidilməməsi məsələləri ətrafında
fikir mübadiləsi başladı. Aparıcı əlində
tutduğu ingilis dilində nəşr olunmuş bir neçə
broşüru göstərib sual verdi ki,
kitablar nəşr edib müxtəlif beynəlxalq tədbirlərdə
yaysaq da, səsimizi eşidən olmur ki, olmur. Görəsən,
nə üçün belədir?
T.Zülfüqarov
deyilənlərə belə reaksiya verdi:
- Elə
bilirsiniz ki, kitabı aparıb kiməsə verən kimi onu dərhal
oxumağa tələsəcək? Xeyr, əzizim.
Həmin şəxsin kitabı bir tərəfə
qoyacağı ehtimalı onu oxuyacağı ehtimalından
çoxdur.
Aparıcı
dərhal soruşdu:
- Bəs
onda biz nə etməliyik?
Tofir
müəllim sadə, qısa, amma zənnimcə, çox dəqiq
cavab verdi:
- Biz əvvəlcə
elə eləməliyik ki, kitabımızı oxumaq istəsinlər.
Konkret,
böyük məna yükü olan bir cavab!
Düşünürəm ki, bu cavabda saxta vətənpərvərlik,
səriştəsiz "peşəkarlıq",
strategiyasız təbliğat məsələləri ilə
bağlı çox incə məqamlar var.
Doğrudan
da, bəzən elə olur ki, 3 gün, 5 gün, 10 gün əlləşib
vuruşursan, amma heç bir faydalı iş görmürsən
və ağlına da gəlmir ki, 1 gün ağılla əziyyət
çəkib 10 günün işini görə bilərdin. Özü də bu, təkcə siyasətə aid
deyil, mədəniyyətə də, incəsənətə
də, ədəbiyyata da eyni dərəcədə aiddir.
Biz ilk növbədə özümüzü təsdiq
etməli, özümüzə başqalarında maraq
yaratmalıyıq. Yalnız bundan sonra bizim kitablarımızı oxumaq,
filmlərimizə baxmaq, musiqimizi dinləmək istəyəcəklər...
Amma sual
suala calanır: "Bəs nə və necə edək ki, bizi
tanısınlar?"
Hamlet
demişkən, sual budur, bu!
Soruşa bilərlər ki, məgər xalqı
tanıtdıran onun mədəniyyəti, incəsənəti,
ədəbiyyatı deyilmi? Elə isə Sabirin, Cəlil
Məmmədquluzadənin əsərlərindən
görünən Azərbaycanı, azərbaycanlıları
qınaq obyekti olmaqdan necə xilas edək?
Cavabım
belədir: Bizim bu məsələyə yanaşma tərzimiz
düzgün deyil. Bir çox ədəbiyyat dəllallarının
yazdıqlarından belə çıxır ki, adı çəkilən
ədiblər xalqı tənqid edib ona gülüblər.
Belədə təbii ki, onlardan millətə
xor baxan obıvatel obrazı düzəltmək o qədər
də çətin deyil. Əslində isə Sabir də,
Mirzə Cəlil də əsərlərində milləti itaətdə
saxlamq üçün təklif olunan həyat və
düşüncə tərzini tənqid ediblər və bu mənada
Novruzəliləri, usta Zeynalları, Qurbanəli bəyləri,
Məmmədhəsən əmiləri, ölünün dirilməyinə
inanan zavallıları, əhlikef İskəndərləri, hətta
Xudayar bəyin özün belə bu situasiyanın
qurbanları kimi önə çəkiblər. Yuxarıdan pristavların, qlavaların, naçanniklərin,
aşağıdan isə qaragürühun meydan
suladığı bir dövrdə belə cəsarətə
bulunmaq hər kəsin işi deyildi.
Məsələyə bu kontekstdə yanaşıb
düzgün təhlillər aparmaq əvəzinə bu
vicdanlı, namuslu insanlardan milli düşmən düzətmək
nə dərəcədə ədalətlidir?
Problemin başqa qəliz tərəfləri də var.
Yadıma bir əhvalat düşdü,
danışım, siz də agah olun.
Neçə illərsə bundan əvvəl ANS telekanalı Bişkekdə Ç.Aytmatovun evində "Təmiz söhbət" verilişi üçün ondan müsahibə alırdı. Söhbətin şirin yerində aparıcı əlində tutduğu kağıza işarə edib dedi:
- Çingiz əkə, siz çağımızın böyük yazıçılarından birisiniz. Amma qəribədir ki, Avropanın çox nüfuzlu bir yazıçılar assosiasiyasının (dediyi təşkilatın adını unutmuşam) tərtib etdiyi "XX əsrin ən böyük yazıçıları" siyahısında Sizin adınız yoxdur.
Ç.Aytmatov əvvəlcə özünü deyilənləri ciddiyə almayan adam kimi göstərdi, amma bir neçə saniyədən sonra özünü saxlaya bilmədi, "Nə siyahıdır o, verin baxım" - deyərək kağıza işarə elədi, sonra onu aparıcıdan alıb baxdı, siyahıda öz adının olmadığını gözləri ilə gördü və...
...İndi bu sətirləri yazanda mən böyük yazıçının adının o siyahıya salınmamasına qətiyyən təəccüblənmirəm, hətta bunu qanunauyğun hesab edirəm. Çünki Ç.Aytmatovun bütün yaradıcılığı Qərbin təbliğ və yazıçılardan tələb etdiyi liberal dəyərlərin yox, milli yaddaşın, milli şüurun təbliği üzərində ucalmışdı və "Əlvida, Gülsarı", "Əsrə bərabər gün", "Cəllad kötüyü", "Dəniz kənarı ilə qaçan alabaş" kimi əsərlər yaradan bu yazıçı o siyahını tərtib edənlərin nəzərində ədəbiyyatın üfüqlərini eninə yox, dərinə genişləndirənlərdən, yəni "konservativ düşüncəli", "geri qalmış" ( kosmopolit yox, milli) yazıçı idi.
Ötən müddət ərzində vəziyyət daha da mürəkkəbləşib - industrial cəmiyyətdən informasiya cəmiyyətinə keçid elə sürət götürüb ki, insan milli yaddaşın, mədəniyyətin, əxlaqın daşıyıcısı funksiyasını itirərək elə həmin sürətlə də virtual dünyanın miskin obrazına çevrilməkdədir. Elə bir oyun qurulub ki, elə bil dünyada tanınmağın yeganə yolu qloballaşma axınına qoşulub dünya ilə ona öz istədikləri yeni nizam verməyə çalışan qüvvələrin tələb etdiyi dildə danışmaqdan keçir.
Biz tədricən virtual dünyanın hiss və emosiyalardan məhrum uğursuz personalarına çevrilirik. Bir vaxtlar informasiya acı olan bizlər indi özümüzü informasiya basqısından, təcavüzündən qorumaq barədə fikirləşirik. "Ağıllı" smartfonların ardınca digər "ağıllı" əşyaların məişətimizə yürüşündən, əvəzimizə virtual agentlərin düşünəcəyi, iş görəcəyi informasiya cəmiyyətinə tam keçiddən sonra bizi nələr gözlədiyini özünüz təsəvvür edin.
Atalar belə yerdə deyiblər: "Yuxarı
baxırsan - bığdır, aşağı baxırsan -
saqqal"!
Əlisəfdər
HÜSEYNOV
525-ci qəzet.- 2022.- 9 dekabr.- S.11.