Həsən Mirzəyev və Azərbaycan dilçiliyi: sanballı imza,
dəyərli elmi irs
Azərbaycan
dilçilik elmində özünəməxsus üslübi xəttə
sahib dilçiliyimizin inkişafında önəmli xidmətləri
olan, həmçinin, Azərbaycan Dövlət Pedaqoji
Universitetinin dilçilik məktəbinin
yaradıcılarından biri də professor Həsən Mirzəyevdir.
Professor Həsən Mirzəyevin
elmi-pedaqoji yaradıcılığı
zəngin və çoxşaxəlidir. O, dilçiliyin
müxtəlif problemlərinə
dair bir sıra sanballı tədqiqatlar aparıb. H.Mirzəyevin Qərbi Azərbaycan-Dərələyəz
mahallarındakı yer
adları və bir çox toponimlərlə bağlı
araşdırmaları dil
tariximizin öyrənilməsi
baxımından da xüsusi əhəmiyyət
kəsb edir. Professorun əsərləri arasında
özünəməxsus elmi
çəkiyə malik
olan şah əsəri 1986-cı ildə
nəşr etdirdiyi
"Azərbaycan dilində
feil" monoqrafiyasıdır
desək, əlbəttə
ki, yanılmış
olmarıq. Çünki dilçiliyimizdə hər
bir görkəmli dilçi alimlərimiz, dilçilikdə gedən
prosesləri yaxından
izləmiş, ordakı
boşluqları doldurmağa
çalışmışlar. Professor H.Mirzəyev də dilçiliyimizdə
mübahisəli və
hər zaman müzakirə obyekti olan bir bölməni
- feil bölməsindəki
boşluqları doldurmağa
çalışıb və
buna uğurla nail olub. Əminliklə deyə bilərəm
ki,"Azərbaycan dilində
feil" əsəri elmi aktallığını
saxlamaqla yanaşı,
bu gün də bu sahədə
aparılan tədqiqatlar
üçün mayak
rolunu oynayır.
H.Mirzəyev monoqrafiyanın I fəslində
feilin on yeddi əlamətdar cəhətini
qeyd edir. Həmin əlamətdar
cəhətlərdən biri
kimi müəllif vurğulayır ki, feil dilimizin milli orijinallığını,
ən qədim ünsürlərini başqa
nitq hissələrinə
nisbətən daha yaxşı mühafizə
edə bilir. Əsərin birinci fəslindəki "Feilin
tədqiq və tədrisində əlaqədar
mənbələrin, başqa
və dilçilik fənlərinin rolu və əhəmiyyəti"
bölməsində professor yazır: "Dilçiliyə
aid problemlər həll edilərkən, dilimizdəki sözlərin,
o cümlədən, feillərin
xüsusiyyətləri üzə
çıxarılarkən bir sıra əlaqədar
məsələlərə mütləq əvvəlcədən
və yeri gəldikcə diqqət yetirilməlidir". H.Mirzəyev
oradaca qeyd edir ki, Azərbaycan
xalqının tarixinə,
onun dilinin türk dilləri içərsindəki yerinə,
Azərbaycan dilində
danışanların daha
haralarda, hansı yerlərdə yaşamasına,
kənar yerlərdə
olan azərbaycanlıların
və qohum, qonşu xalqların bizimlə nə dərəcə təmasda
olduğuna, dilçilik
fənlərinin bir-biri
ilə, başqa fənlərlə əlaqəsinə,
şərh olunan mövzunun digər mövzularla bağlığına
nəzər salınması
da olduqca vacibdir.
Professor H.Mirzəyev əsərin
"Qohum dillərin rolu" bölməsində
yazır: "Tutaq ki, feil bəhsində
güləşmək feilinin
quruluşunu şərh
etməliyik. Bu məsələ haqqında
da müxtəlif rəylər vardır.
Bəzi ədəbiyyatda bu, sadə, bəzisində də düzəltmə hesab edilir. Hətta bəzi mənbələrdə
yanlış olaraq göstərilir ki, güləşmək sözünün
kökü "gül"dür.
Belə halda biz birinci növbədə bu sözün qohum dillərin yardımı ilə məsələ
tam şəkildə aydınlaşdırıla
bilər. Qohum dilləri nəzərdən
keçirən zaman aydın olur ki, "güləşmək"
sözü türk dilində "gureş"
türkmən dilində
"qöreş", qazax
dilində "kures",
özbək dilində
"kuraş", uyğur
dilində "gürəş",
tatar dilində "görəş", başqırd
dilində "körəş",
tuva dilində "jureş", xakas dilində "kures" şəklində işlənir".
Monoqrafiyada bu tipli dəqiq müqayisələr
kifayət qədərdir.
Monoqrafiyadan məlum olur ki, H.Mirzəyev feilin təsirlik və təsirsizlik kateqoriyası üzərində
tədqiqat apardığı
zaman nəinki Azərbaycan, hətta türkoloji araşdırmalarda
belə bu məsələ ilə əlaqədar dilçilər
arasında fikir ayrılığının olmasını
qeyd edir. Əsərin
"Təsirli-təsirsiz feillərin
tədqiqi tarixi" bölməsində professor türkoloji
ədəbiyyatda təsir
kateqoriyası haqqında
hələlik yekdil rəyin olmadığını,
məhz bu baxımdan da əvvəlcə, başqa
türk dilləri haqqında mənbələrə
müraciət etməyin
ən düzgün yol olduğunu göstərir: "Təsirli-təsirsiz
feillərə münasibətə
görə türkoloqları,
əsasən, üç
qrupa ayırmaq olar. Bunların bir qismi feili şərh edərkən ondakı təsirlilik və təsirsizlik məsələsinə
qətiyyən toxunmur,
hətta onun sadəcə adını da çəkmirlər.
N.P.Dırenkova oyrot və şor dillərinin, N.A.Andreyev çuvaş dilinin qrammatikasını yazarkən belə hərəkət etmişlər.
Türkoloqların bir
qismi isə feildəki təsirlilik və təsirsizliyi
növ kateqoriyasına
daxil edir və bunu feil
növlərinin içərisində
bu və ya başqa şəkildə
əridirlər. Maraqlısı da odur ki,
bunların əksəriyyəti
təsirlilik və təsirsizlik məsələsindən,
əsasən, feilin məlum növünü şərh edərkən söhbət açırlar.
Bu deyilənləri N.A.Baskakovun qaraqalpaq və noqay, L.A.Pokrovskayanın qaqauz, A.A.Palmbaxın tuva, K.M.Musayevin karaim, D.Q.Tumaşevanın tatar, M.A.Xabiçevin qaraçay-balkar
dilinə aid yazdıqları
qrammatika kitablarında,
dərs vəsaitlərində
aydın şəkildə
görmək mümkündür.
Türk dillərindəki feillər
haqqında böyük
və sanballı bir əsər yazan, feilə məxsus kateqoriyaların ayrı-ayrı türk dillərində müqayisəli
şəkildə şərhini
verən A.M.Şerbak da feildəki təsirlilik-təsirsizlik məsələsi
haqqında fikirlərini,
əsasən, növ kateqoriyasını şərh
edərkən vermişdir.
Türkoloqların üçüncü
bir qrupu isə (N.K.Dmitriyev,A.N.Kononov, V.Q.Yeqorov, A.Qulamov, E.N.Nacip, A.T.Kaydarov, Y.Tursunov, J.Muxtarov, B.Çarıyarov,
A.K.Xasenova, N.T.Sauranbayev,
A.Y.Boziyev, N.N.Canaşia
və başqalari) feildəki təsirlilik və təsirsizliyi növ kateqoriyasından ayırır və bunları ayri-ayrılıqda
şərh edirlər".
Monoqrafiyanın elmi dəyəri həm də ondan ibarətdir ki, müəllif yeri gəldikcə bir çox feillərin ilk dəfə, müəyyən qisminin isə elmi ədəbiyyatda mübahisə predmeti olan etimoloji izahına aydınlıq gətirir. Müəllif, təkcə "suvarmaq" feilini türk dillərindən tatar, uyğur, qumuq, qırğız, tuva, özbək, noqay, karaim, qaraqalpaq, türk, çuvaş dillərindəki ekvivalenti ilə müqayisə edir. Bu zaman qədim yazılı mənbələrə, Mahmud Kaşğarinin "Divani-lüğət it türk" əsərinə istinad edən müəllif, həmçinin, cırnamaq, çığnamaq, gəvələmək, yumşalmaq, gərmək, əsirgəmək, süzələmək, çapalamaq və digər bu kimi yüzlərlə feilin etimoloji izahını verir. Bu feillər içərisində "anşırmaq" feili haqqında H.Mirzəyevin fikirləri son dərəcə maraqlıdır; "E.V.Sevortyan anşırmaq (an şırmaq) feilini Azərbaycan dilinin sözləri sırasında yox, türkmən dilinin sözləri sırasında verir. Halbuki bu söz Azərbaycan dilində, onun şivələrində işlənir. Hətta hal-hazırda ədəbi dilimizdə anmaq feili işlənməkdədir. Məs.: "Mən səni tez-tez anırdım, lakin tapa bilmirdim".
Əsərdə diqqətçəkən bir məqam da "axtarmaq" feili ilə bağlıdır. Bununla bağlı Həsən müəllim yazır: "Bəzi dilçilik ədəbiyyatında müasir ədəbi dilimizdə işlənən axtarmaq feilinin də - qar şəkilçisi ilə əmələ gəldiyi iddia olunur. Lakin dilçiliyimizdə necə təşəkkül tapması mübahisəli olan və yenidən tədqiq olunmağa ehtiyac duyulan axtarmaq feilinin müasir dil nöqteyi-nəzərindən düzəltmə feil hesab etmək olmaz. Çünki axtarmaq sözündə kök ilə şəkilçi, demək olar ki, qaynayıb-qarışmışdır"
Əsərin II hissəsi "Təsriflənməyən feillərlə" bağlıdır. Bu hissənin "Türkologiyada feili sifət problem və onun əmələ gətirən şəkilçilərin xüsusiyyətləri" ilə bağlı olan bölməsində H.Mirzəyev qeyd edir: "Feili sifətin ayrıca nitq hissəsi olması fikri türk dilləri tədqiqə başlandığı ilk günlərdən etibarən irəli sürülmüş və bu fikir türkoloji ədəbiyyatda son dövrə qədər davam etmişdir. Məsələn türkoloqlardan L.Budaqov-Azərbaycan, A.Troyanski-tatar, A.Borovkov-uyğur dilinə aid yazdıqları qrammatika kitablarında feili sifəti ayrıca nitq hissəsi hesab edirlər. Hələ qədim yunan qrammatika kitablarında feili sifət ayrıca nitq hissəsi hesab edilmişdir. Rus və tunqus dillərinin feili sifətləri haqqında da belə bir fikir vardır. Bütün bunlara baxmayaraq, feili sifətə dair bir sıra məsələlər hələ də mübahisəli şəkildə qalmaqdadır. Feili sifətin morfoloji xüsusiyyəti haqqında olan fikir müxtəlifliyi, əsasən, onu əmələ gətirən şəkilçilərin məna çalarlığı, vəzifəsi və necə təşəkkül tapması ilə bağlıdır. Məsələn: türk dilində -dık, -duk, -dük və -acak, -ecek şəkilçilərini Jan Deni feili sifət və feili adın, A.N.Baskakov isə feili sifətin göstəricisi hesab edir. N.K.Dmitriyev də -dık şəkilçisini həm feili sifət, həm də feili adın formal əlaməti kimi qəbul edir. Belə bir fikir müxtəlifliyi Azərbaycan dilçiliyində də vardır".
Əsərin "Türkologiyada feili sifət problem və onun əmələ gətirən şəkilçilərin xüsusiyyətləri", "Feili sifətin tədqiqi tarixi", "Feili sifət şəkilçilərinin bəzi xüsusiyyətləri", "Feili sifətin feil ilə müştərək və fərqli xüsusiyyətləri", "Feili sifətlərdə hərəkət anlayışı" "Feili sifətlərdə zaman", "Feili sifətlərdə növ", "Feili sifətlərdə şəxs", "Zərflərin feili sifətlərlə işlənməsi" və başqa bu kimi bölmələrdə feili sifətin türk dilləri ilə müqayisəli şəkildə tədqiqi monoqrafiyanın elmi dəyərini artırmaqla yanaşı, Azərbaycan dilçiliyində mövzu ilə əlaqədar mübahisələrə də son qoymuşdu. Təkcə bu fakt onu deməyə əsas verir ki, professor Həsən Mirzəyev Azərbaycan dilçilik tarixində feil nitq hissəsinin tədqiqi ilə əlaqədar ən kiçik detalı belə nəzərdən qaçırmayıb. Həmçinin, feillə bağlı ən incə mübahisəli məqamları türkoloji dilçilik müstəvəsində və müqayisəli şəkildə geniş izah edib.
Əminliklə deyə bilərik
ki, bu gün
istər Azərbaycanda, istərsə də türk
dünyasında professor Həsən Mirzəyevin
dilçilik araşdırmalarında xüsusi yeri olan "Azərbaycan dilində feil"
əsəri bu sahədə tədqiqat aparanlar üçün stolüstü kitabdır. Bu gün Azərbaycanda tələbələr,
müəllimlər, doktorant və alimlər
professor Həsən Mirzəyevin Azərbaycan
dilçilik elminə həsr etdiyi onlarla elmi əsərlərdən istifadə edir, oxuyur, öyrənir və
öyrədirlər.
Elçin
İBRAHİMOV
Azərbaycan
Milli Elmlər Akademiyası Nəsimi adına Dilçilik
İnstitutu Türk dilləri şöbəsinin müdiri
Elchinibrahimov85@mail.ru
525-ci qəzet.- 2022.- 10 dekabr.- S.17.