"Bu gün Azərbaycanda tədqiqatçılara açıq olmayan arxiv yoxdur"

"AMMA ARXİVLƏRDƏ HƏR KƏSƏ VERİLMƏYƏN, HƏR KƏSİN TANIŞ OLMAQ İMKANI OLMAYAN SƏNƏDLƏR DƏ VAR"

Müsahibimiz Azərbaycan Respublikasının Milli Arxiv İdarəsinin rəisi Əsgər Rəsulovdur.

- Əsgər müəllim, söhbətimizə elə yolun başından - Milli Arxiv İdarəsinin yaradılmasından başlayaq.

- Milli Arxiv İdarəsinin yaradılmasının tarixi, əslində, Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti hakimiyyəti dövründən başlayır. O zaman ilk addımlar atıldı, təşkilat olaraq isə qurulmadı. Daha sonra Azərbaycan İnqilab Komitəsi Rəyasət Heyətinin 6 dekabr 1920-ci il tarixli iclasında müzakirə edilib, Komitənin sədri Nəriman Nərimanovun imzaladığı Dekretlə Mərkəzi Dövlət Arxivi quruldu. Müstəqilliyimizin bərpası illərinə qədər müxtəlif sahələr üzrə ixtisaslaşmış dövlət arxivləri fəaliyyətə başladı. Müasir arxiv təşkilatlarının və Milli Arxiv İdarəsinin quruluşu isə Ümummilli liderin adı ilə bağlıdır. 1999-cu ildə "Milli arxiv fondu haqqında" Qanun qəbul edildi. Nazirlər Kabineti bu Qanundan irəli gələn mühüm qərarlar verdi. 2002-ci ildə mərkəzi icra hakimiyyəti statusunda Milli Arxiv İdarəsi yaradıldı. 2003-cü ildə İdarənin Əsasnaməsi təsdiq edildi. Son iyirmi ildə isə dövlət arxiv xidməti təşkilatlarına qayğı daha da artırılmışdır. 2020-ci ildə yüzilliyimiz ərəfəsində arxiv işinin inkişafına dair Dövlət proqramı qəbul edildi. Dövlət proqramı çərçivəsində qəbul edilməsi lazım gələn qanunvericilik aktları, sənədləri Milli Məclisdə yüksək səviyyədə müzakirədən keçirildi. Cari ilin avqust ayında möhtərəm Prezident sərəncam verdi və Nazirlər Kabinetinə və bizə ilin sonunadək Dövlət proqramından irəli gələn qanunvericilik sənədlərinin hazırlanması tapşırıldı.

- Azərbaycanda arxiv quruculuğundan danışıb Nəriman Nərimanov haqqında danışmamaq günah olardı. Onun arxiv sahəsində gördüyü işləri necə xarakterizə edərdiniz?

- Qeyd etdiyimiz kimi, Mərkəzi Dövlət Arxivinin yaradılması haqqında sənəd Nəriman Nərimanovun imzası ilə qüvvəyə minmişdi. Ondan sonra 1925-ci ilədək, yəni sağ olduğu müddətdə davamlı olaraq arxiv işlərinə öz köməyini əsirgəməmişdi. Yerli arxiv idarələrinin yaradılması, Mərkəzi Dövlət Arxivinə bağlanması, daha əvvəldən qalan sənədlərin mərkəzləşdirilmiş qaydada toplanması, mühafizəsinin təşkili işində də onun rolu olub.

- Amma niyəsə Nərimanov haqqında danışarkən çoxları onun bu kimi xidmətlərini unudur, ən yaxşı halda isə ziddiyyətli şəxsiyyət kimi qələmə verirlər.

- Nəriman Nərimanov nəhəng şəxsiyyətdir ictimai-siyasi xadimdir. Yazıçı, dramaturq, peşəkar həkim kimi də tanımış şəxsiyyətdir. O, özünün qəbul etmədiyi, məfkurəsinə zidd olan ideyaların heç bir zaman arxasına sığınmadı, iqtidarda kimin olmasından asılı olmayaraq. Çox təəssüf ki, qısa bir müddət yaşadı.

- Bəlkə də qısa müddət yaşamasını istədilər.

- Mən hər hansı qəsdin olmasını arxiv sənədlərinə görə deyə bilmirəm. Amma bir şeyi deyə bilərəm ki, Nərimanov heç bir zaman dövlətinə, xalqına, dövlətçiliyinə zərər vura biləcək bir hərəkət içərisində olmadı. Ən azından mənə məlum arxiv sənədlərində buna dair belə bir şey görməmişəm.

- Əsgər müəllim, bu gün Azərbaycanda tədqiqatçılara açıq olmayan arxiv varmı?

- Yox, tədqiqatçılara açıq olmayan arxiv yoxdur. Arxivlərimizdəki sənədlər tədqiqatçılara açıqdır, arxivlərimizin oxu zalları var, vətəndaşlar istədiyi sənədlərlə əlaqədar ərizə ilə müraciət edərək tanış ola bilərlər. Sadəcə, arxivlərdə hər kəsə verilməyən, hər kəsin tanış olmaq imkanı olmayan sənədlər də var.

- Məsələn...

- Mən digər arxivlər haqqında bir fikir söyləmək istəmirəm. Güc nazirliklərinin arxivlərinə hər kəsin müraciəti, girməsi mümkün deyil. Dövlətçilik nöqteyi-nəzərindən bu, tamamilə təbiidir. Bizim burada məxfi sənədlər dediyimiz dövlətimiz və dövlətçiliyimizlə əlaqədər olan, üzərindən məxfilik qrifi götürülmədiyi üçün istifadəsinə imkan vermədiyimiz sənədlərdir.

- Tez-tez arxivlər açılmalıdır iddiasını eşidirik. Bu iddia nə qədər haqlıdır? Sizcə də, arxivlər açılsa, xaos olmazmı?

- Mən belə hesab edirəm ki, üzərində məxfi qrifi götürülməmiş sənədlərin açılmasına ehtiyac yoxdur. Çünki bu qrifi qoyan qurumlar bunun nə olduğunu bilir. Yəni bu gün geniş istifadəsi üçün sözügedən sənədlər uyğun deyil. Bu məsələdə dedi-qodulardan uzaq qalmaq lazımdır. Ola bilər, sənədlərdə kiminsə haqqında elə bir məlumat var ki, onun varisləri doğrudan da rəncidə ola biləcək məsələlərlə qarşılaşar. Burda onların günahı yoxdur. Ona görə də bu gün o sənədləri açıb onları rəncidə etməyə ehtiyac yoxdur. Heç kəs öz valideynləri üçün cavabdehlik daşıya bilmir. Vaxtilə babası, atası, əmisi nə iləsə əlaqədar günahlandırılırsa, bugünkü yaşayan nəslin burada heç bir qəbahəti yoxdur.

- Hələ mövzu repressiya dövrü olarsa...

- Repressiya ilə əlaqədar olan sənədlər Milli Arxiv İdarəsi tabeliyindəki dövlət arxivlərində deyil. Repressiya dövrü sənədlərinin nə zaman açılmasına dair ən düzgün qərarı həmin sənədlərin mühafizə edildiyi qurum verir.

- Torpaqlarımız işğaldan azad olunduqdan sonra həmin ərazilərdə hansısa sənədlər tapıldımı?

- Çox təəssüf ki, yox. Deməli, biz işğal başlamadan əvvəl hadisələrin ilk illərində qismən o zaman fəaliyyət göstərən dövlət arxivinin iki filialının - Füzuli və Ağdam filialının sənədlərini çıxara bilmişdik. Rayon dövlət arxivləri bizim əsasnaməyə görə, özlərində saxladığı sənədləri müəyyən fasilələrlə filiallara təhvil verirlər, lakin hadisələrin gedişatı o qədər sürətli oldu ki, sənədlərin bir qisminin çıxarılması mümkün olmadı, mənfur ermənilər tərəfindən məhv edildi.

- Ən çox hansı sənədləri axtaranlar oldu?

- Dövlət arxiv xidməti təşkilatlarımızda Qarabağ rayonları, ərazi və sərhədlər, qaçqın və köçkünlərlə əlaqədar sənədlər, siyahılar, həmin bölgələrin şəhərsalma baş planları və s. var idi. Əvvəl mövcud olan və tamamilə dağıdılan memarlıq abidələri ilə əlaqədar rəsmlər, çertyojların da bir qismi arxivlərimizdə saxlanılırdı. Onların surətləri tələblər əsasında müvafiq qurumlara təqdim olunur. O sənədlər əsasında bir çox obyektin, memarlıq abidəsinin əvvəlki görkəmində bərpaya başlanılır. Beləliklə, arxivlərdə qorunan sənədlər xeyli dərəcədə quruculuq işlərinə köməkçi olur.

- Əsgər müəllim, Qarabağda çalışan fotoqraf dostlarımız deyir ki, bizdə olan şəkilləri arxivlərdə olmalıdır. Bu istiqamətdə hansısa işlər görülürmü?

- "Milli arxiv fondu haqqında" qanuna görə, Azərbaycanda fəaliyyət göstərən dövlət təşkilatları, bələdiyyə və ya özəl qurumlar milli arxiv fondunun komplektləşdirmə mənbələridir. Son dövrlərə qədər təhvilverilmə icbari deyildi, lakin hazırda qəbul edilmiş Dövlət proqramı və imzalamış sərəncam əsasında hazırlanmaqda olan qanunvericilik akt və qərarları çərçivəsində sənədlərin təhvilverilməsi icbari olacaq. Yəni sualınıza konkret cavab verməli olsam, hazırda müxtəlif təşkilatlar, elə Qarabağda fəaliyyət göstərən təşkilatlar da öz fəaliyyəti ilə əlaqədar çəkmiş olduğu fotoları, sənədləri bizə təqdim etmək istəsələr, biz qəbul edirik. Normalda hər bir təşkilat "Milli arxiv fondu haqqında" qanuna görə, sənədləri üç il, beş il, on beş il, elə sənədlər də var ki, 75 il özlərində saxlayır, daha sonra daimi mühafizə məqsədilə bizə təhvil verirlər. Bir müddət özlərində saxlamalarının səbəbi həmin sənədlərə günlük və ya illik duyulan ehtiyacdır ki, təhvil verdikdən sonra təkrar müraciət etməsinlər. Çünki arxiv təhvil alarkən surət almır, daimi mühafizə üçün sənədin orijinalını qəbul edir. Arxivin özü heç bir zaman gedib hardasa sənəd hazırlasın, şəkil çəksin, səs yazısı götürsün - arxivin işi bu deyil. Arxiv dedikdə bu və ya digər təşkilatın, qurumun hazırladığı, ona məxsus olan və təhvil verməsi məcburi olan sənədlərdən söhbət gedir. Bütün sənədlər də qəbul edilmir. İdarələr, qurum və quruluşlar sənədləri təhvil verməmişdən əvvəl ekspertizadan keçirir. Sənədlərin qaydaya salınması, məhvə ayrılması və daimi dövlət mühafizəsinə təhvil verilməsi üçün ekspertizadan keçirilməsi işində onlara Milli Arxiv İdarəsinin aidiyyəti dövlət arxivlərinin və İdarə sənədlərini qaydaya salan Mərkəzinin təcrübəli əməkdaşları yaxından köməklik göstərirlər.

- Hazırda məni arxivlə bağlı maraqlandıran əsas istiqamətlərdən biri də kameral siyahılardır. Bu siyahıların tərtibatı, tarixi haqqında nə deyə bilərsiniz?

- Bizim Dövlət Tarix Arxivində on doqquzuncu əsrin əvvəllərindən etibarən kameral siyahılar adı verdiyimiz siyahılar saxlanılır. 1805-ci ildən sonra ruslar Zaqafqaziyaya girərkən o zaman kənd-kənd gəzərək insanları siyahıya alıblar. Həmin siyahıda müvafiq vilayət, qəza, qəzanın tərkibindəki kəndlər qeydiyyata alınıb. Kənddə nə qədər əhali yaşayır, hansı millətin nümayəndələridir və hər xanədə, yəni evdə neçə nəfər var. Çox təəssüf ki, qadınların adı o siyahılara yazılmırdı.

- Nəyə görə?

- Müsəlman olduğumuza görə, o zamanlar qadınların adını yazmağa ehtiyac duymayıblar. On doqquzuncu əsrin ikinci onilliyindən əsrin 80-ci illərinin sonuna qədər şəcərə araşdırması aparanda, çox təəssüf ki, ancaq kişiləri araşdıra bilirik.

- Dəftərə bir ad yazmaqla nə olacaqdı ki?

- Axı o zaman azərbaycanlılarda soyad da olmayıb. Sadəcə Kərbəlayi filankəs, Məşədi filankəs deyə kişilərin adı yazılıb. Ruslar vergini adambaşına alırdılar, mütləq hamını qeydiyyata almaq lazım idi. Müəyyən fasilələrlə həmin o kameral siyahılar yenilənib. O siyahılar kiçik bir dəftər deyil, səkkiz-on iki kilo ağırlığında, son dərəcə qalın, rusca və əski əlifba ilə azərbaycanca yazılan siyahılardır. Təxminən bu gün bizə gəlib çatan üç yüzdən artıq kameral siyahı var. Müəyyən fasilələrlə yeniləndiyinə görə, səksəninci illərin sonundakı kameral siyahıda adlarını gördüyümüz insanların geriyə doğru şəcərəsini tapmaq mümkün olur. Tutaq ki, bu kameral siyahıda 40 yaşı olan adamın o biri siyahıda yaşı 30-dur. Bir adam bir kameral siyahıda olub, o birində yoxdursa, deməli, həmin aralıqda vəfat edib. Sözügedən siyahılar hazırda rəqəmsallaşıdırılır, tədqiqatçılar tərəfindən işlənilir. Xeyli sayda siyahı artıq kitab şəklində buraxılıb.

- Əsgər müəllim, öz şəcərəsini, nəsil-kökünü öyrənmək istəyən vətəndaş hara müraciət etməlidir?

- 1917-ci ilə qədərki dövr üçün Milli Arxiv İdarəsinin Dövlət Tarix Arxivinə, sonrakı dövrlər üçün İdarənin tabeliyindəki Dövlət Arxivinə.

- Müraciət demişkən, son dövrlərdə arxivlərin elektronlaşdırılması müraciət axtarış sisteminə də müsbət mənada təsir göstərib. Hazırda elektronlaşma prosesi necə gedir?

- Arxiv sənədlərinin elektron daşıyıcılara köçürülməsi və rəqəmsallaşdırılması son bir neçə ildr ki, sürətli şəkildə davam edir. Hazırda elektron sənədlərlə əlaqədar xüsusi qaydalar hazırlanır. Bizim əsas istəyimiz vətəndaşların işini daha da asanlaşdırmaqdır. Hazırda Asan Xidmətlə əməkdaşlıq edirik. Respublikamızda olan bütün ASAN Xidmətlərdə arxiv xidməti pəncərəsi var. Həmin pəncərəyə müraciət edən şəxslər arxivlə əlaqədar sorğunun cavabını alır. Vətəndaş ora müraciət edir və bu müraciət onlayn şəkildə aidiyyəti arxivə yönləndirilir. Bəzən vətəndaşların bu istiqamətdə narazılığı olur. Biz on beş günə cavabın hazır olacağını deyəndə fikirləşirlər ki, bir cavab üçün bu müddət çoxdur. Halbuki ilini göstərmədiyin bir sənədin tapılması üçün bir ay belə kifayət eləmir. Amma konkret olaraq ili, tarixi, yeri göstərilən sənəd bir-iki gün içərisində tapılır və vətəndaşa cavab verilir. Əgər sorğudan üç gün keçibsə,deməli, növbəlilik var.

- Sorğularla bağlı statistik bir rəqəm varmı?

- Bu il əlli minə yaxın sorğu cavablandırılıb. Bu sorğuların cavablandırılması üçün bəlkə də milyon vərəqlərlə sənədə baxılıb.

- Müraciətlər əsasən hansı istiqamətdə olur?

- İlk sırada, şübhəsiz ki, sosial-hüquq xarakterli sorğular, vətəndaşlıq aktlarıdır. Həmçinin, torpaq məsələləri, əmlak məsələləri ilə əlaqədar sorğular, vətəndaşların əməkhaqqı cədvəlləri və ya iş stajları ilə əlaqədar olan sənədlərdir. Çünki siz bilirsiniz ki, digər məsələləri həll etmək üçün şəxsiyyət vəsiqəsilə əlaqədar ailəvi münasibətləri tənzimləyən sənədlərə ehtiyac olur. İkinci sırada həmin o əmlak məsələlərinə dair vətəndaşın adına olan torpaqla əlaqədar sənədlər son dərəcə önəmlidir ki, həmin torpaq və əmlaklarla əlaqədar verilmiş müvafiq sərəncamlar istənilir. Üçüncüsü isə müstəqilliyin ilk illərində otuz-otuz beş yaşında olan nəsil indi artıq pensiya yaşına gəlmiş nəsildir. Onlar özlərinin iş stajlarını müəyyənləşdirmək üçün bizə müraciət edir. Bilirsiniz ki, 2006-ci ildən bu tərəfə sözügedən məsələləri həll etmək son dərəcə rahatdır. Vətəndaşlar sosial sığorta xətti ilə özlərinin şəxsi kabinetlərinə daxil olduqda ödədikləri sosial sığorta yığımı, iş stajları görünür. 2006-ci ilədək olan stajları isə ancaq əmək kitabçaları, yaxud da vətəndaşın işlədiyi yerdən arxivə mühafizə üçün təhvil verilmiş olan əməkhaqqı cədvəlləri ilə mümkündür ki, vətəndaşa arxiv əməkdaşları məmnuniyyətlə o sənədi təqdim edir.

- Əsgər müəllim, beynəlxalq əməkdaşlıq çərçivəsində hansı işlər görülür?

- Müstəqillik dövründə Milli Arxiv İdarəsinin beynəlxalq əməkdaşlıq çərçivəsində əlaqələri xeyli dərəcədə genişlənib. Təxminən, ondan artıq ölkə ilə arxiv işi sahəsində əməkdaşlığa dair saziş və memorandum imzalamışıq. Rusiya, Türkiyə, Polşa, Gürcüstan, Qazaxıstan, Özbəkistan, Finlandiya və s. Bir neçəsi ilə də danışıqlar gedir. Bolqarıstanla ilkin qaydada sənədlər razılaşdırılıb. Ən sonuncu bu il üçün bağlamış olduğumuz müqavilə Özbəkistan Milli arxiv idarəsi ilədir. Azərbaycanla əlaqədar xarici ölkə arxivlərində saxlanılan sənədlərin fotosurətlərini, yaxud elektron daşıyıcılarda əldə edib arxivlərimizi zənginləşdiririk. İndiyə qədər arxivlərimizə xeyli sayda kağız əsaslı, foto, kino və video sənədlər gətirmişik.

- Son vaxtlar sənədləri muzey ekspozisiyasında tez-tez görürük. Siz bu məsələdə nə düşünürsünüz?

- Bəzən dəyərli sənədlərin bir qismi, çox təəssüflə deyim ki, aparıb muzeyə təhvil verilir, yaxud da muzeylə əməkdaşlıq edilir. Mən muzeylərin əleyhinə deyiləm, amma muzeylər sadəcə o sənədə baxmaq üçündür, istifadə üçün deyil. Arxivdə isə həm baxmaq, həm də xüsusi şəraitdə daimi mühafizə və istifadə üçündür.

- Hazırda arxivlərimizdə nə qədər sənəd saxlanılır?

- Bütün dövlət arxivlərində dörd milyona yaxın saxlama vahidi var. Bir saxlama vahidi, təxminən, 150-200 səhifə deməkdir. Bu o deməkdir ki, 700 milyon vərəq kağız əsaslı arxiv sənədi, yüz minlərlə kino-foto-fono sənəd var. Bu sənədlərin böyük bir hissəsi iyirminci ildən bu tərəfə olan sənədlərdir.

- Arxivdə qorunan ən qədim sənədin neçə yaşı var?

- Arxivimizdə on səkkizinci əsrin əvvəlinə aid sənədlər var. Bir neçə yüzillik kağız əsaslı sənədləri mühafizə etmək məsələsi var. Bilirik ki, bir müddətdən sonra kağız təbii ömrünü tamamlayır. Bizim kağızların bərpasını, cildlənməsi və konservasiyasını həyata keçirən mərkəzi laboratoriyamız var. Kino, foto sənədləri də xüsusi məhlullarla təmizlənir. Hazırda kağız sənədlərin yavaş-yavaş rəqəmsallasdırılması ilə onların istifadəyə verilməsini azaldacağıq. Ancaq bütün hallarda kağız əsaslı sənədlər göz bəbəyi kimi qorunacaq. Hətta elektron daşıyıcılarda bizə verilən sənədlərin də kağız əsaslı orjinalları təhvil alınacaq. Əgər kağıza 200 il ömür biçə biliriksə, hələlik elektron daşıyıcıların ömrü nə qədərdir bilmirik.

- Bilirəm, belə sənədlər çoxdur, fəqət ən çox hansı sənədin arxivimizdə olmasından qürur duyursunuz?

- Qeyd etdiyiniz kimi belə sənədlər çoxdur. Məsələn, Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin İstiqlal bəyannaməsinin orijinalı Dövlət arxivində mühafizə edilir.

- Əsgər müəllim, siz Milli Arxiv İdarəsinin rəisi olmaqla bərabər, filologiya üzrə elmlər doktoru, professorsunuz. Bu vəzifə sizin elmi fəaliyyətinizə mane olmur?

- Olmur. Hazırda Bakı Dövlət Universitetində dərs deyirəm.Yəni elm, təhsillə yollarımı ayırmamışam. Vaxtaşırı elmi məqalələrim, kitablarım işıq üzü görür. Həmçinin, arxivin mənə bir doğmalığı var. Belə bir vəzifəyə təyin olunanda da harda işləyəcəyimi bilirdim. Müharibədən sonrakı dövr bir daha göstərdi ki, arxiv təşkilatı işçilərinin əməyi müqəddəs işdir və biz gördüyümüz bu işlə dövlətimizə, dövlətçiliyimizə və xalqımıza xidmət edirik.

Sizə və mənə doğma olan qəzetinizin kollektivinə təşəkkürümü bildirirəm. Bu vəsilə ilə 30 illik yubiley yaşınızı bir daha təbrik edirəm.

Aytac SAHƏD

525-ci qəzet.- 2022.- 10 dekabr.- S.14;15