İnsana və insanlığa sevgi ilə...

Cəmiyyətin fərqləndirdiyi, rəğbət bəslədiyi insanlar üçün yubileylər zamanın yolüstü dayanacaqlarıdır: bir an ayaq saxlayır, geri boylanıb gəldiyin yola nəzər salır, özünə, ətrafına, mənsub olduğun topluma hesabat verirsən.

Yubileyin başqa bir əlamətdar cəhəti də var: səni əhatə eləyən insanlar, yaşadığın mühit, təmsil etdiyin toplum nə qədər yaxından tanısa belə, səni zamanın işığına tutmağa, ömür kitabını bir daha vərəqləməyə, xidmətlərini qiymətləndirməyə ehtiyac duyur. Cəmiyyət sevgisinə, rəğbətinə layiq bildiyi insanın özünü, əməllərini daha yaxından görmək istəyir...

Akademik Nərgiz Paşayevanın cəmiyyətimiz qarşısında xidmətləri zəngin və rəngarəngdir. Onun rəsmi və fəxri ünvanlarının, vəzifələrinin tam olmayan siyahısı çoxcəhətli fəaliyyətləri barədə ilkin təsəvvür yarada bilər: Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyasının vitse-prezidenti, AMEA-nın həqiqi üzvü, əməkdar elm xadimi, Lomonosov adına Moskva Dövlət Universitetinin Bakı filialının rektoru, Rusiya Təhsil Akademiyasının akademiki, İngiltərə-Azərbaycan Cəmiyyətinin həmsədri, Oksford Universitetinin Azərbaycan, Qafqaz və Orta Asiyanın tarixini, dilini və mədəniyyətini öyrənən Nizami Gəncəvi Mərkəzinin Azərbaycan tərəfdən rəhbəri...

Bunlar, necə deyərlər, dağın görünən tərəfləridir. Dağın o üzündə isə Nərgiz xanımın elm və sənət, eləcə də cəmiyyət üçün gördüyü işlər, düşündükləri, yazdıqları, ortaya qoyduğu əsərlər var. O, ömrünü həsr elədiyi elmi və sənəti məbəd kimi müqəddəs hesab eləyir. "Mən xoşbəxtəm ki, iki məbədə - elmə və incəsənətə xidmət edirəm" deyən Nərgiz Paşayeva ömür kitabının epiqrafına universitetdə əldə etdiyi bilikləri, müəllimlik təcrübəsini, təhsil sahəsindəki fəaliyətlərini çıxardır. Xeyli əvvəl nüfuzlu jurnallardan birində nəşr edilmiş müsahibəsində filoloq müəllim kimi fəaliyyətə Bakı Dövlət Universitetində assistentlikdən başlayaraq "klassik sxem" üzrə addım-addım irəlilədiyini - müəllim, baş müəllim, dosent, professor səviyyələrinə yüksəldiyini böyük qürurla qeyd etmişdi. Bizim üçün də son dərəcə qürurvericidir ki, akademik Nərgiz Paşayeva onu filoloq alim və müəllim kimi yetişdirən ali təhsil ocağının - BDU-nun şərəfini həmişə uca tutub, burada öz ixtisasının ustası səviyyəsinə yüksəlməsinə müstəsna əhəmiyyət verib: "Dəqiq bilirəm ki, mənə bundan başqa heç bir şey lazım olmayıb. Belə hesab edirəm ki, bunun özü - yalnız öz ixtisasına aid sahədə çalışmaq da, özlüyündə, bir xoşbəxtlikdir".

Nərgiz xanımın elmi və bədii əsərləri - operalara yazdığı librettolar, ictimai fəaliyyəti Azərbaycan cəmiyyəti üçün çox əhəmiyyətli və dəyərlidir. Dərindən baxanda Nərgiz xanımın elmi-filoloji fəaliyyətində insan və cəmiyyət münasibətləri, insanın bədii ədəbiyyatda və həyatda dərki məsələsi hər şeydən öndə gəlir. Onun "Müasir Azərbaycan ədəbiyyatında insanın bədii-estetik dərki" mövzusunda fundamental tədqiqat əsərinin mərkəzində qarmaqarışıq dünyanın içində öz dünyasını qurmağa, özünü xilas etməyə can atan İnsan dayanır. Nərgiz xanım bədii ədəbiyyatın, söz sənətinin yarandığı vaxtdan bəri dəyişməz mövzusunun İnsan olduğunu əsas götürür, bütün dövrlərdə sənətin baş qəhrəmanı olan İnsanın daim özünü və ətrafındakı aləmi dərk etməyə, kamilliyə can atdığını ön plana çəkir. Bu baxımdan, onun "Yeniləşən dünyanın yeni insanı" adlı monoqrafik tədqiqat əsərində müasir ədəbiyyatın axtarışlarını ölməz Nəsiminin "Cəhd eylə kamil ol..." kəlamının işığında təhlil etməsi ciddi məna daşıyır. Kamillik və harmoniya axtarışı, dünyanı ahəngdar görmək istəyi Nərgiz xanımın düşüncə stixiyasından, təbiətindən, həyat prinsiplərindən irəli gəlir. Onun tədqiqatında qoyduğu məsələlərlə yaxından tanış olunca bir daha inanırsan ki, ədəbiyyatın ali missiyası insanı kamilləşməyə, mənəvi ucalığa yüksəlməyə, özünü dərk etməyə inandırmaqdır, bunu inanca, etiqada çevirməkdir. Kamala çatmaq ədəbiyyatın əbədi mövzusu, əsrlər boyu dəyişməz idealı olmuşdur və idealı olaraq da qalmaqdadır.

Zamanın amansız sınaqlardan keçdiyi dövrlərdə bəşəriyyət öz yaddaşına güvənəndə daha güclü olub və bu baxımdan, Azərbaycan ədəbiyyatı tarixin ən mürəkkəb dövrlərində belə İnsanın yanında olub. Nərgiz xanımın vurğuladığı kimi, Sovet ideologiyası insan varlığının, insanın ad və şərəfinin mahiyyətinin üstünə nə qədər qatı kölgə salsa belə, Azərbayan bədii fikri bu kölgənin qaranlığında qürurla səslənən İnsana laqeyd qalmayıb. İkinci Dünya müharibəsindən, dünyanın siyasi coğrafiyası və mənəvi iqlimi dəyişəndən sonra da İnsanın fəlsəfi və estetik dərki məsələsi Azərbaycan ədəbiyyatında yetərincə güclü olub. Səməd Vurğunun 1945-ci ildə yazdığı "İnsan" dramı tezliklə başqa xalqların ədəbiyyatlarında əks-səda verib. Bir qədər sonra rus ədəbiyyatında "İnsanın taleyi" (Mixail Şoloxov), türk ədəbiyyatında "İnsan mənzərələri" (Nazim Hikmət), Litva ədəbiyyatında isə daha bir "İnsan" (Eduardas Mejelaytis) yaranıb. Bu tarixi gerçəkliklər fonunda Nərgiz xanımın ədəbiyyatda "Yeniləşən dünyanın yeni insanı"nın ədəbi kimliyini müəyyənləşdirməyə çalışması məhdud və məhəlli səciyyə daşımır, ümumbəşəri miqyas və əhəmiyyət kəsb edir...

Sovet ideologiyasının söz və sənət üzərində diktaturası nisbətən mülayimləşəndən sonra Azərbaycan ədəbiyyatında insana münasibətin fokusu xeyli aydınlaşıb. 1960-90-cı illərdə Yusif Səmədoğlu, Elçin, Anar, İsi Məlikzadə, Maqsud və Rüstəm İbrahimbəyov qardaşları kimi yazıçıların yaradıcılığında bədii təhlil siyasi aktuallıqdan insanın mənəvi aləminə, iç dünyasına yönəldildi. Bu, bədii yaddaşa yeni bir hərəkətlənmə gətirdi.

Sənətdə insan konsepsiyasının formalaşmasının ilkin təməlini mifologiyada və folklorda axtaran Nərgiz xanımın elmi şəkildə əsaslandırdığı qənaət budur ki, XX əsr Azərbaycan nəsrinin bir çox nümunələrində, xüsusilə 60-90-cı illər nəsrində həm klassik ədəbiyyata, həm də folklora, mifologiyaya istinad bədii düşüncənin əzəli təbiətindən gəlir. Siyasi təzyiqlərin əsarətindən qurtaran yeni Azərbaycan nəsrinin İnsana münasibətində klassik ədəbiyyatdan gələn fəlsəfi dərinlik, nağıl və dastanlardan gələn işıq, xeyirxahlıq, himanizm, yüksək bəşəri keyfiyyətlər İnsanın mənəvi dünyasının daha bütöv tədqiq olunmasına şərait yaradır. Nərgiz xanım Azərbaycan ədəbiyyatında İnsanın dərki problemini araşdırarkən bədii düşüncənin təkamülündə nəsrin "kiçik adam"ların mənəvi dünyasının böyüklüyünü bütün əzəməti ilə görüntüyə gətirməsinə" xüsusi dəyər verir. Kimliyindən asılı olmayaraq hər bir insanın içindəki böyük İnsanı tanımaq və ona dəyər vermək Nərgiz xanımın insana və insanlığa sevgisinin ifadəsi kimi yadda qalır...

Geniş erudisiyaya malik Nərgiz Paşayevanın tədqiqatlarının bir fərqli keyfiyyəti də ondadır ki, müəllif Azərbaycan nəsrinin axtarışlarını dünya bədii fikrinin qanunauyğunluqlarından təcrid etmir, milli dəyərlərimizi dünya təcrübəsinin işığında qiymətləndirir ki, bu, onun elmi yaradıcılığının sanbalını daha da artırmaqla yanaşı, milli filologiyamızın üfüqlərini genişləndirir.

Azərbaycan mədəniyyətinə dünya irsinin ayrılmaz bir hissəsi kimi yanaşan Nərgiz xanım yazılarının birində ümid etdiyini bildirmişdi ki, gələcək nəsillər zəngin mədəni mirasımızı, onun özünəməxsusluğunu dünya ictimaiyyətinə daha yaxşı çatdıracaqlar, dünyanın bütün kitabxanalarında bizim ədəbiyyatımızın Avropa dillərinin hamısına ən yaxşı tərcümələrinə rast gəlinəcək, dahi Nizaminin əsərləri Homerin, Dantenin, Şekspirin, Hötenin əsərləri ilə birlikdə dünyanın ən yaxşı universitetlərində tədris olunacaq.

Nərgiz xanım bu arzunun gerçəyə çevrilməsi üçün başqalarının qabağa düşməsini gözləmədi, necə deyərlər, özü qollarını çırmayıb konkret işə başladı. Bu baxımdan, akademik Nərgiz Paşayevanın Böyük Britaniyanın Oksford Universiteti ilə qurduğu əməkdaşlıq təhsilimiz, elmimiz və mədəniyyətimiz üçün müstəsna əhəmiyyət daşıyır. Onun təşəbbüsü ilə Oksford Universitetində Nizami Gəncəvi proqramının fəaliyyətə başlaması, Qafqaz və Şərq tarixini dərindən bilən mütəxəssislərin həmin təşəbbüsə qoşulması ölkəmizin mədəni dəyərlərinə maraq oyatmaq baxımından etibarlı və uğurlu təməldir. Bu təməl üzərində əvvəlcə Oksford Universitetində daimi fəaliyyət göstərən Nizami Mərkəzi yaradıldı. Bu gün qürurla deyə bilərik ki, Mərkəz dünya elminin və təhsilinin ən güclü qovuşma məkanlarından birində Azərbaycanın, Qafqazın və Orta Asiyanın tarixinin, dillərinin və mədəniyyətlərinin öyrənilməsinə böyük töhfələr verir.

Nərgiz xanım 2006-cı ildə özünün təşkil etdiyi "ÜNS" bədii yaradıcılıq səhnəsinin rəhbəridir. "Üns" ciddi ənənələrə malik Azərbaycan teatr sənətinə dəyişən dünyanın səsinə səs vermək baxımından yeni bir hava gətirdi.

Nərgiz xanımın librettosu əsasında bəstəkar Firəngiz Əlizadənin yazdığı "İntizar" və "Qarabağnamə" operalarının libretto müəllifidir. 2007-ci ildə Azərbaycan Opera və Balet Teatrında səhnəyə qoyulmuş "Qarabağnamə" operası Azərbaycan xalqının varlığı ilə Qarabağ torpağının ayrılmaz bütöv olduğunun musiqi dilində tərənnümüdür. Bu gün inamla deyə bilərik ki, Vətən müharibəsində qazandığımız şanlı Zərəfin - Qarabağın işğaldan azad edilməsinin mənəvi dayaqlarından biri də bu cür yaddaşa sədaqətin rəmzinə çevrilmiş əsərlər olub.

Nərgiz xanımın kökə bağlılığı, mənəvi dəyərlərə sədaqəti genetik dərinliklərdən, mənsub olduğu soydan, nəsil-nəcabətdən gəlir. Sağlam kökdən güc almaq sağlam gələcək üçün zəmin deməkdir. Bunu onun özü daha dəqiq və səmimi ifadə edir: "Bu gün mənim kim olmağımdan, hansı mövqeyi tutmağımdan asılı olmayaraq, valideynlərim kimi, mən də istəyirəm ki, övladlarıma və nəvələrimə, ilk növbədə, əsl dəyərləri, öz ailəmizin, öz ocağımızın ən yaxşı ənənələrini və prinsiplərini çatdıram və yadigar qoyam. Mən elə bir ailədə böyümüşəm ki, orada güc deyil, pul deyil, yüksək vəzifə deyil, insanın təmiz adı, ləyaqəti və şərəfi uca tutulub, bu dəyərlərə hörmətlə yanaşılıb".

Biz də yubileyi fürsət bilib, hörmətli Nərgiz xanıma möhkəm cansağlığı, insana və insanlığa sevgi ilə dolu həyatında yeni-yeni uğurlar arzulayırıq!

Məti OSMANOĞLU

525-ci qəzet.- 2022.- 10 dekabr.- S.12.