Anamın şəhəri Şuşa
Arzu
Sözün bitdiyi yer sözün
başlandığı məqamdır. Ölürsən
ki, diriləsən, yox olmasan - varlığın nə
olduğunu yaşaya bilməzsən. Şuşaya
getmək üçün orada fiziki olaraq var olmağın
şərt deyil. Şuşaya arzularda,
yuxularda, nağıllarda, xatirələrdə, xəyallarda
gedərsən, hər şeydən öncə. Mən Şuşaya 2022-ci ilin 8 sentyabrında getdim
(bu haqda daha sonra). Uşaqlıqdan bir fotonun ruhunun
qanadlarında getdiyim Cıdır düzünə illər
sonra geriyə döndüm desəm, səhv etmərəm...
"Şuşa kimi cənnəti qoyub Kislovodskiyə
dincəlməyə gəlirik. Minvod dağlarından uca dağları, səfalı
meşələri, havası, suyu dərman Şuşanı
abadlaşdırıb dünyaya tanıtmırıq, o
uzaqlıqda yol gəlirik, pul xərcləyirik", - uzaq 70-ci
illərin içindən anamın bu təəssüf və
milli təəssübkeşlik hissləri ilə dolu sözləri
öyüd oldu, doldu ruhuma, sırğa oldu, asıldı
qulağımdan... Hələ də eşidirəm o
pıçıltını...
Şuşanın "getməsi" xəbərini
televiziyadan eşidib ürəyi dözmədiyi
üçün, bir anda həyatını dəyişən
bir qadın haqqında xəbər yayıldı o vaxt Ucarda. Kimin ürəyi
dözdü ki,
kim barışdı ki, bu acıyla, kim həyatını
dəyişmədi ki o an. Şuşasız Azərbaycan - tək
qaşını itirmiş üzüyə bənzəyirdi. Çox təşbehləri misal çəkmək
olardı. Çəkirdik də, ürəyimiz soyumurdu
amma, çünki təsəllimiz Şuşanın özü
idi. Şuşaya səmadan və ya ətrafdan nəzər
salsan, onu gah ürəyə, gah beşiyə, gah əlçatmaz
qalaya bənzətmək olar. Mənim xəyalımda və
gerçəkdə gördüyüm Şuşa
isə kənarları hündür, qızıl çərçivəli
üzüyün ortasında ucalan tək oval qaşdır. O
qaş özündə xarıbülbülün rənglərini
birləşdirir. Daşaltı qayaları isə o qiymətsiz cəvahirin ətrafını
sarıb - onun göylərə layiq olduğunu sübut
edirmiş kimi əzəmətini qoruyur...
Şuşa
haqqında zamanın və hadisələrin birxətli inkişafı
boyunca danışmaq mümkün deyil. Yaddaşımda
qalanlar isə ayrı-ayrı epizodlardır: Şuşa
1992-ci ildə ermənilər tərəfindən işğal
olundu, sonra Paşinyan Cıdır düzündə rəqs elədi,
sonra... Sonra Allah bunu götürmədi! Prezident İlham Əliyevin "Qarabağ Azərbaycandır
və nida işarəsi!" sözləri və 2020-ci il 8
noyabrda, nəhayət, gözlədiyimiz "Sən azadsan,
Şuşa!" sədası otağımın pəncərələrindən
həyətə, küçəyə, dünyaya
"Şuşa-a-a-!", "Şuşa-a-a-!",
"Şuşa-a-a-a!" naləsi ilə səsləndi - o
an mənim üçün heç kim yad deyildi bu məmləktdə,
hər yer Şuşa idi, göy də, yer də,
yaşadığım mikrorayonun illərlə bir-birinə
salam verib, salam almayan sakinləri də. Müharibə
başlayan gündən mənzilimin gah bu, gah da o biri pəncərəsindən
asdığım Azərbaycan bayrağını indi hər pəncərədə
görmək istəyirdim. O günlər insanları yalnız bir
meyara görə dəyərləndirirdim - bayraq asanlar və asmayanlar.
Avqust ayı idi. Universitetdə yay məktəbində dərslərim
vardı. Bir gün dərsdən çıxıb Azərbaycan
Yazıçılar Birlyinə "Mir literaturı"
("Mir literaturı") qəzetinin redaksiyasına
yazımın dərc olunduğu nüsxələri
götürmək üçün getdim. Redaktor
Elmar Şeyxzadə ilə həmişəki kimi qısa
görüşdük, səmimi söhbət etdik.
Sentyabrın 8-də Şuşaya səfərin nəzərdə
tutulduğunu və mənim də adımın siyahıda ola biləcəyini söylədi. Sentyabrın əvvəlindən gözüm yolda,
qulağım səsdə olsa da, dəvət gələcəyinə
çox da ümid etmirdim, daha doğrusu, sonra pərişan
olmamaq üçün ən bədbin nəticəni qəbul
edərək, sakitliyimi qorumağa
çalışırdım. O vaxta qədər ki,
ayın 7-də günorta saatlarında Mədəniyyət
Nazirliyinin xanım əməkdaşı mobil telefonuma gələn
zənglə bir gün sonra, ayın 8 saat 14:00-da bəlli
ünvandan Şuşaya gedəcək avtobusa gecikməməyi
tövsiyə etdi. Şuşada gecələyəcəyimi və
Bakıya dönüşün ayın 9-da
olacağını da güclə anladım. Həyəcandan
titrədiyim və yola hazırlıqsız
yaxalandığımı düşündüyüm anda təhtəlşüurumdan
gələn bir istəyi artıq yerinə yetirmişdim:
Basqaldan aldığım iri butalı kəlağayımı
və qardaşımın Ucardan göndərdiyi böyük
Azərbaycan bayrağını qucaqlayıb otaqda var-gəl
edirdim... Axı bu qədər tez... bu qədər asan... bu qədər
yaxın, bu qədər real... Mən
Şuşaya gedirəm. Mən
Şuşada gecələyəcəyəm. Şuşa
yaxındırmı, uzaqdırmı, soyuqdurmu,
sıcaqdırmı, orda yağışdırmı, günəşdirmi...
Anadırmı Şuşa, atadırmı
Şuşa, sevgili bir yardımı Şuşa, gəncliyimdən
yadigar, sevincli, bəzəkli arzular evidirmi Şuşa,
uşaqlıq çağlarımın nəşəsi...
Sanki orda kiməsə əbədi sədaqət andı
içmişəm, kimisə aldatmaqdan qorxuram orda, bu həyəcanın
adı nədir... Sənə layiqəmmi, Şuşa!
Müqəddəsliyi hiss etmək! - Şuşa
bizi həm də belə göylərə qaldırır,
özünə yaxınlaşdırır. Şuşadan
şəkil paylaşdığım feysbuk xəbər lentində
dostlar şərh yazdılar: "Ziyarətin mübarək!",
"Allah ziyarətini qəbul etsin!" Çox təsirlidir...
Şuşa bizi həm də daxilən birləşdirir,
Allah qarşısında bir üzə sahib olduğumuzu
yadımıza salır.
Şuşaya
Xurşidbanu Natəvanın 190 illik yubileyi çərçivəsidə
təşkil olunan tədbirdə iştirakımın rəsmən
təsdiq olunduğunu biləndə bağrımdan qəfil
dörd misra qopdu:
Əzizim
Şuşa yaxşı,
Getməyə
Şuşa yaxşı,
Yallı
niyyətindəyəm -
Getməyə
Şuşa yaxşı.
Feysbuk səhifəmdə
paylaşdığım bu misralar dostların da qəlbində
əks-səda doğurdu və şərhlərdə Azərbaycandan
Türkiyəyə Şuşanı vəsf edən
bayatılara döndü:
Əzizim,
Şuşa yaxşı!
Get xeyli
yaşa, yaxşı.
Rəqs
elə, yallı da get,
Üz-gözdə
Şuşa naxşı.
(Əhməd
Qəşəmoğlu, Bakı)
Azizim, Şuşa iyidir,
Gitmek
için Şuşa iyidir.
Halay çekmek niyetindeyim.
Gitmek
için Şuşa iyidir.
(Bülent
Tarhan, İstanbul)
Əzizim
izdə gedək,
Cığırda, izdə gedək.
Təki sən
get Şuşaya,
Yanında biz də gedək.
(Səhlədar
Hidayətoğlu, Qazax)
Əzizim
Şuşa yaxşı!
Baharı, qışı yaxşı.
Çatlasın
düşmən bağrı,
Şuşamda
həyat yaxşı!
(Yaqut
Əliyeva, Masallı)
Yol və
yoldaş
Hisslərimizi, həyəcanımızı təkbaşına
bir məcraya yönləndirə bilmədiyimiz anlarda əlimiz
çatan, ünümüz yetən birinə
ehtiyacımız olur. Tələbə yoldaşım, rəfiqəm,
həmkarım, həmfikrim yazıçı Sevinc
Nuruqızına zəng etdim. Onun turist kimi artıq Şuşaya səfər
etdiyini bilirdim, ona görə bəzi nigaranlıq doğuran məsələləri
onunla bölüşmək istədim. Şuşa səfərinin
daha bir mistik anını yaşadım: Sevinc də sabah eyni avtobusla, eyni vaxtda, eyni məqsədlə
Şuşaya yola hazırlaşdığını söylədi.
Sən nə gözəlsən, Şuşa!
Mənə doğmalığını,
yaxınlığını bir də bu cür yaşatdın
- yol yoldaşım könül dostum oldu. Yolları,
məsafələri, çətinləri asan edən
dostluğu var Sevincin, yol yoldaşlığı var,
etibarı, güvən verən təpəri var təbiətində.
Bunları təxmin edirdim - Şuşada isə
şahidi oldum. Bu haqda daha sonra.
Hökumət Evinin ətrafında dövrə vuran taksi
sürücüsü ağacların altında yol
çantaları ilə dayanmış qadınları
görüb, maşını saxladı. Rəşad Məcidin, Səlim
Babullaoğlunun, Seyran Səxavətin də bu məkana
yaxınlaşdıqlarını görüb doğru ünvana
gəldiyimizi yəqin etdim. Yol həyəcanı
yeni mərhələyə qədəm qoyurdu.
Aralarında feysbuk dostlarımın da olduğu şairə,
yazıçı xanımlarımızla daha yaxından tanış olduq, ünsiyyət qurduq. Sonra Rəşad
Məcid Azərbaycan ədəbiyyatının görkəmli
nümayəndəsi Xurşidbanu Natəvanın 190 illiyinə
həsr olunmuş kitab sərgisi və "Məclisi-üns"
ədəbi məclisinin elmi-ədəbi konfransında
iştirak etmək üçün Şuşaya yola
düşən "natəvanları" xatirə şəkli
çəkdirməyə dəvət etdi. On
"natəvan"ın heç biri bu şəkildə
gözəl düşmədiyindən narazılıq etmədi
- çünki hər kəs doğrudan da çox gözəl
görünürdü. O gün günəş də
gülürdü, səma da mavi gözləriylə
yuxarıdan bizə baxırdı, yolumuza xeyir-dua verirdi.
Hamının xilas məqamı idi Şuşa
yolu. Şuşanın adında insanın daxili gözəlliyini
əks etdirə bilən bir saflıq var, şəffaflıq
var, duruluq var. Torpağı, daşı, suyu, havası dərman
Şuşa. Şuşanı erməni təcavüzkarlarından
azad etməklə Zəfərimizi taclandıran əsgərimizin,
döyüşçülərimizin, şəhid və qazilərimizin
qarşısında hər zaman baş əyirik!
Ağaclar
Müharibə xüsusi mövzudur. Ağrı-acısını
sözə sığdırmaq çətindir.
Füzuli rayonunun 44 günlük müharibə ərzində
düşməndən azad olunmuş kəndlərinin yanından avtobusla
ötüb keçərkən ürəyimdə qəribə
bir hiss yarandı: özümü günahkar hiss edirdim.
Avtobusdan düşüb o yanmış,
dağılmış, xarabaya çevrilmiş kəndləri
qarış-qarış dolaşmaq istədim, uçuq
divarlara sığal çəkmək, sahibsiz daşlara salam vermək, dörd divarı qalmış
evlərin ortasında bitən ağacları qucaqlayıb
"sağ olun burda kök atdığınız
üçün, varlığınıza şükür",
- demək istədim. Dostoyevskinin divanə Mışkininin bir
ritorik sualı hər zaman yaddaşımdadır:
"Ağacın yanından keçərkən onun
varlığından xoşbəxt olmamaq olarmı?" Müharibənin viran qoyduğu yurd yerlərində,
daş-divarları yanmış evlərdə insanlar yaşamasa
da, ağaclar yaşayır, qədim türk insanın səcdə
yeri, inanc yeri, güvən və sevgi ünvanı olan
ağaclar. Uçuq dörd divarın ortasında onillərlə
bitən, boylanan bu ağaclar Tanrı ilə insan arasında əbədi
bağın mövcudluğunu xatırladır. Qarabağda
ağaclar başqa gözəldir desəm... İnanın!
Xudayar təsnifi
Şuşaya yaxınlaşdıqca hava qaralırdı,
duman ətrafı bürüdükcə yolları, döngələri
uzaq məsafədən görmək çətinləşirdi. Aşırımlı
yollarla Şuşaya qalxırdıq. Arxa
oturacaqda kimsə bu cür hava və hərəkət şəraitində
sürücüdən xüsusi məharət tələb
olunduğunu söyləyirdi. Avtobus Daşaltı
qayalarının da yaxşı göründüyü məsafədən
növbəti
yüksəkliyə qalxanda, qəfil Xudayarın səsi
ucaldı, ortada qəribə bir sükut yarandı. Dumanlı
dağlarda döyüşün hələ də davam etdiyini
bilsək də, indi bu səs artıq əfsanəyə
dönmüş Xudayar və minlərlə
oğullarımızın qəhrəmanlıq yolunun sonunda
bundan sonra da Zəfər olacağına inam, əminlik ifadə
edirdi - "Dumanlı dağların başında durdum /
Dumandan özümə bir xeymə qurdum / Keçdi xəyalımdan
öz gözəl yurdum / Dumanlar başımda dastana döndü, dastana
döndü". ...İndi də sakit
xatırlaya bilmirəm, qəhər məni boğur,
gözümdən yaş süzülür, əllərimdə
qan donur. Əbədiyyətə qovuşan
şəhid ruhlarının səsidir Xudayarın təsnifi.
Xudayarla birlikdə mən də ifa etməyə
çalışıram, səsimi onun səsinə qatmaq istəyirəm.
O anı Şuşa yolunun ən gözəl
anlarından biri hesab edirəm. Sürücünün
xidmətidir, sağ olsun ki, bu yolun mənasını öz sərnişinlərinə
belə yaşatdı. O sürücünün
adını unutmuşam, amma xidmətini şərəflə
yerinə yetirdiyini unutmaq mümkün deyil.
Şuşada
gecə
Avtobus
Şuşanın mərkəzində, adına metafizik anlam
verə bilmədiyim, amma çox gözəl xidmət
göstərən və dadlı yeməklər hazırlanan
restoranın önündə saxlayanda ətraf tam qaranlıq və
duman idi, Şuşaya
daxil olarkən yağan yağış artıq
çiskinə
çevrilmişdi. Xarıbülbül
otelinin yaxınlığında hosteldə təmiz və səliqəli
otaqlarda əşyalarımızı, yol
çantalarımızı yerbəyer edib, yenidən otelin
foyesində görüşə tələsdik. Nəzərdə tutulmamış, qeyri-rəsmi
"natəvanlar" məclisinə xeyli tərəddüddən
sonra razılıq verən otel rəhbərliyinin kreativliyi
hamı tərəfindən məmnunluqla qarşılandı.
Foyenin giriş hissəsində qeyri-rəsmi
musiqili-poeziya məclisi quruldu. "Sarı
gəlin", "Küçələrə su səpmişəm",
"Ay Laçın" xalq mahnılarımız, Zəfəri
yaxınlaşdıran, döyüşçülərimizin
dastan mövzusu olan qəhrəmanlıqlarını vəsf
edən şeirlər səslənirdi bu gecədə. Bir xalqın musiqisində, poeziyasında nə boyda
dünya kədəri və həyat eşqi ifadə oluna bilər?!
Ud və kanonun canlı müşayiəti ilə
hər şey spontan, ekspromt olaraq yaşanırdı.
Anar, Çingiz Abdullayev, Polad Bülbüloğlu, Səyavuş
Kərimi və digər tanınmış simaların da
yuxusunu ərşə çəkən bu
gecənin amalı, məramı torpağın öz
insanları ilə görüşmək istəyi, sevinci, həyəcanı
ilə üst-üstə düşürdü.
"Xarıbülbül" otelindən
çıxıb hostelə tərəf getdik. Şuşa
torpağında sərbəst gəzmək istəyimizi sabaha
saxlamaq istəmədik - bacarmadıq desəm, daha doğru
olar. 30 illik həsrətdən sonra ilk gəldiyində
Şuşada gecələmək nəsib olmamışdı
Sevincə. Gecəni də,
Şuşanı da eyni sevda ilə sevdiyimiz üçün,
artıq sözə ehtiyac qalmadı. Şuşanın
yollarına düşdük gecə vaxtı...
Bir də bura yolumuz düşə, ya düşməyə,
məqamdır - sis də, duman da, çiskin də sözə,
söhbətə, ülviyyətə
çağırırdı insanı. Cənnətim
Qarabağın gecəsi də ezackar səslərlə,
canlı nəfəslə doludur, gündüzü də.
Gecənin qaranlığına, səkilərin kənarı
ilə ard-arda düzülmüş, ağ
daşlardan tikilmiş, əsasən, ikimərtəbəli,
arkaşəkilli qapı-pəncərəsi olan evlərin və
daş hasarların atılan mərmilərdən,
yanğınlardan uçulmuş və qaralmış
divarlarına zəif də olsa işıq salan küçə
fənərləri bələdçimiz oldu o gecə. Gecəni, qaranlığı və səssizliyi bu qədər
sevməmişdim heç. Şuşada büsat vardı
o gecə: "Yoxlanılıb, mina yoxdur!", "Bu evin yiyəsi
var!", "Şirin su" hamamının tarixi və təmir-bərpa
işləri aparılması haqda məlumatı əks etdirən
poster, qədim qala daşlarından tikilmiş alçaq
hasarlardan boylanan böyürtkən kolları, o kollarda gecə
vaxtı hədər yerə böyürtkən axtarmaq eşqimiz...
"Xanımlar, gecənin bu vaxtı hara
gedirsiniz. Şuşada komendant
saatıdır, bilirsiniz? Qaldığınız yerə
geri dönün, zəhmət olmazsa", - qarşı
döngənin qaranlığından üzü
aşağı getdiyimiz daşlı-çınqıllı
yaş yolda qarşımıza çıxan yol-patrul
maşınının pəncərəsindən bizə
ünvanlanan sözlər də ilıq idi, həlim idi, sevgi
dolu idi. Şuşada nə gördün desələr,
məbəd gördüm deyərəm. Sakinləri
də Allahın qulları. Bir də poeziyasına dəyər
verdiyim qarabağlı o şair kimi " ...oranın
quşları adam kimi danışır, adamları da quş
kimi oxuyur deyə" (Qulu Ağsəs "Nə
gördün Qarabağda?.."), mat
qaldığımı söyləyərdim.
Şuşanın
gecəsi
Bütün
real cizgilərinə rəğmən, Şuşa bir
sürrealist baxış bucağından baxmalı
olduğumuz məkandır; öz müqəddəs sirrini qələmə,
fırçaya fərqli şəkildə göstərə
bilər, yetər ki, biz öz qəlbimizin dərinliyində müqəddəslik sirrini
daşımış olaq və iblislə daim mübarizə
içində olduğumuzu unutmayaq.
Dünya ədəbiyyatında, incəsənətində
müxtəlif məkan təsvirləri mövcuddur.
Onlardan ən məşhuru Qoqolun
"Dikanka yaxınlığında xutor axşamları"
silsilə povestlərinin birində ("Dəhşətli
qisas") Dnepr çayının təsviridir. "İsti yay gecəsində, insanın da,
heyvanın da, quşun da - ətrafda hər şeyin yuxuya
daldığı vaxtda, Dnepr heyrətamiz gözəldir;
Tanrı isə öz uca təkliyindən əzəmətlə
səmanı və yeri seyr edir, öz müqəddəs əbasını
silkələyir. Əbasından ulduzlar səpilir.
Ulduzlar yerin üzərində
işım-işım alışıb-yanır və
hamısı da birdən Dnepr sularında bərq vurur. Dnepr onları öz qaranlığının
ağuşuna alır, dərin sularına qərq edir. Ulduzların heç biri ondan qurtula bilməz; ta ki
göydə sönənə qədər" (tərcümə
edən - K.U.). Qoqoldan sonra 1880-ci ildə rəssam
Kuinci də Dneprin gecə mənzərəsini
fırçanın gücü ilə kətana
köçürür (19-cu əsrin sonunda məşhurluq
qazanmış bu əsər Həştərxan Dövlət
Şəkil Qalereyasının incisi kimi qorunur). Ukrayna kəndlilərinin
daxmalarının ağ divarları və
Dnepr çayının gecənin qaranlığını
işıqlandıran mavi suları tamaşaçılara
kainatın əbədiliyini, möhtəşəmliyini
xatırladırdı.
Şuşanın möhtəşəmliyini çox
sözlə ifadə etmək olar. Lakin Şuşanı cazibədar edən
bir xüsusiyyəti var - üstünə çən gələr,
başını sis-duman alar, göz-gözü görməz,
amma gəldiyi kimi geri çəkilər,
qəfil yox olar o buludlar və tamam başqa donda, toy-bayram libasında
çıxar qarşına Şuşa. Bu dünyaya, şərə,
zülmə meydan oxuyar Şuşa - aid
olduğu uca aləmlərdən öyrənib qurtuluşu. Bənd
bilməz, qıfıl bilməz, özü bir igid qaladır Şuşa.
Şuşa dünyanın sirrini çözmüş məkandır. Şuşa
dağlarının başını örtən
dumanları gizlin əsən
küləklərin əli ilə sıyırıb atan və ardınca
aydın səmalarında gündüz günəşi, gecə
ulduzları parlayan məkandır. Şuşa
ayağı yerdə, başı göydə bir
dağdır. Ayağımın yerə dəymədiyini
hiss edirdim Şuşa torpağında gəzərkən.
Bu hiss hər zaman mənimlədir. Göylərin
yerə, Allahın insana bu qədər yaxın olduğu
başqa yer tanımıram. Şuşa
göylərdən asılmış beşikdir,
övladlarını qoynuna alar, onlara layla deyər. Bakıya geri döndükdən sonra iki gecə o
yüksəklikdə yırğalan beşikdə
yaşadığım cənnət duyğusu məni tərk
etmədi. İki gecə hər sabah
oyandıqda göydən yerə, təpədən düzə
endiyimi hiss edirdim.
...Sənsiz
olmazdı, Şuşa. Hər
şey səninlə olacaq. Qarabağ Azərbaycandır!
Cıdır
düzü
Nə yol yorğunu, nə yuxusuz olmadıq Şuşada. Sentyabrın 9-da oteldə səhər
yeməyindən sonra saat 12:00-a qədər sərbəst
proqramla hərəkət edə biləcəyimizi öyrəndik.
Həmin saatda marşrut üzrə Şuşa
qalası və Xurşidbanu Natəvanın evinin
qarşısında baş tutacaq tədbirə
qatılmalı idik. Cıdır düzünə
getmək üçün taksi aradıq. Qəribədir,
Bakıda hər yerə taksi ilə gedə bilərsən,
Şuşada isə pullu xidmət göstərən
maşın yox idi. "Burda heç kim
heç kimi mənzil başına aparanda pul
götürmür", - dedilər. Nə gözəl ənənə
yaradıb Şuşa. Amma gözləyə
bilməzdik. Sevinc Ağdamın Şelli
Qaradağlısındandır. Hələ
uşaqlıq, gənclik illərində yaxınları, əzizləri
ilə dəfələrlə Cıdır düzünə gəldiyini
söylədi, işğaldan azad olunmuş Şuşaya son gəlişində
də onu ("oranı" sözünü yaza bilmədim,
"onu" yazdım, ixtiyarsız) ziyarət etdiyini bilirdim.
İndi də mənə yol
yoldaşlığı etdi, tək qoymadı. Yenə düşdük Şuşanın
yollarına, payi-piyada üz tutduq Cıdır düzünə.
Kimi gördük, salam verdik, kimdən xəbər aldıq,
yolumuzu yaxın etmək üçün yol göstərdilər,
"Piyada getsəniz, uzaqdır, dörd yolda durun, o tərəfə
maşınlar çox olur, sizi götürərlər", - dedilər. Çox gözləyə
bilməzdik, dəyib-qayıtmaq da olsa, onu görməli idik, o
düzə salam verməli, ayaq basmalı
idik. Anamın durduğu daşların
üstündə mən də durmalı idim, əyləşib
qızlarla şəkil çəkdirdiyi çəmənliyə,
daşlara mən də qonaq olub bu anı fotonun
yaddaşında saxlamalı idim. Torpağı yumşaq,
daşı sərt, amma qucağı isti Şuşanın,
Cıdır düzünün anam qədər
doğmalığı var desəm... İnanın! Anamın 24 yaşı vardı o zaman, 1957-ci ildə,
ADU-nin (indi BDU) coğrafiya fakültəsinin sonuncu kurs tələbələri
Şuşaya İstisu sanatoriyasında dincəlməyə
getmişdilər. Biri bötüv, digərinin
kənarı qopmuş iki şəkil qalıb köhnə ailə
albomumuzda. Şuşanı o şəkillərdən
tanımışam uşaqlıqdan. Özünü
görmək bu qədər gec oldu, amma güc oldu (rəhbərlik
qarşısında təşəbbüsü irəli sürən
Elmar Şeyxzadənin bu yaxşılığını
heç vaxt
unutmaram).
...Sürətli
addımlarla Qazançı kilsəsinin yanından
Cıdır düzünə tərəf gedən yolla irəliləyirdik.
Bilmirəm, bizim ikimizi hansı hiss əmin edirdi
ki, üç kilometrə yaxın məsafəni ayaqla qət
edib və təyin olunan vaxtda geri dönə biləcəyik.
O inamı, əminliyi verənin hökmü ilə, yəqin,
qəfil bir maşın yanımızda saxladı, "Azərişıq"ın işçilərini
daşıyan, markasını söyləməkdə çətinlik
çəkdiyim bu köhnə maşın marşrut abtobusuna
bənzəyirdi, işıqçəkənlər və
işıq çəkmək üçün müxtəlif
alətlər ilə yüklənmişdi, dağ yollarında
çox çətinliklərə sinə gərmiş bir
avtomobil olduğu bəlli idi. İşıqçəkənlərin
maşınında xəyallarımın Düzünə
gedirəm. Nə mən, nə digər
xanımlar bunu ekstremal bir hal saydıq, hər şey sadə,
gözəl, nağıl kimi doğma idi. Əski filmlərdə
gördüyümüz romantik yol səhnələrini
xatırladan bu qəfil hadisə, əslində, insan qəlbinin
dərinlyində hər an yardımlaşma, paylaşma ruhunun
varlığından, uca məkanlara, ilahi məqamlara yaxınlığından
xəbər verir. Şuşanın
müqəddəsliyi onun Qala ruhunda, qəhrəmanlıq
tarixində, onu erməni işğalından azad edən şəhidlərimizin
fədakarlığında və hər
qarışını qoruyan əsgərlərimizin
vüqarında əks olunub. Bu ləyaqət dərsi hər
birmiz üçündür.
...Maşın
bizi Cıdır düzünə qədər gətirdi və
geri döndü. Qulu Ağsəsin "Nə gördün
Qarabağda" sualında bir kəlməni dəyişib
"Şuşada" sorsalar, gördüklərim və
eşitdiklərim sözə sığmaz, dilə gəlməz,
desəm... İnanın! Meydan gördüm, qılınc,
qalxan səsləri, at kişnərtisi eşitdim, qurşaq
tutub güləşən gəncləri gördüm, örpəkli
qız-gəlinlərin gülüşlərini eşitdim,
ağsaqqal-ağbirçəklərin təmkinli, dərin
baxışlarını gördüm... Ümidlərini gördüm
xalqımın, şərin birdəfəlik dəf
olacağına, Qarabağın özünə dönəcəyinə
və bizim də əbədi olacağımıza ümidlərin
dilə gəldiyini gördüm. İnsanların quş kimi
qanadlanıb uçduğunu, sevənlərin ən gözəl
eşq nəğmələrini oxuduğunu, təbiətin
büsatını, nəfəsini gördüm, duydum,
eşitdim... Həyat var, ölüm isə yoxdur desəm,
Şuşada Cıdır düzündə.... İnanın!
...Düzə
qədəm qoyan kimi, hərə başını alıb bir
tərəfə getdi, hərə öz Düzünü
görmək istədi, öz Düzü ilə
görüşmək, qucaqlaşmaq, dərdləşmək
istədi. Yeyin, yüyrək addımlarla
Cıdır düzünün Daşaltı dərəsinə
baxan kənarına tərəf gedirik. Anamın şəhəri
Şuşa! Anamın
durduğu yerdəyəm, daş o daşdır, çəmən
o çəmən. Qarşı
dağlardakı izlər, ağaclar da eynidir. E-heey!
Cıdır
düzündən arxaya çevrilib baxmadan geri dönürəm. Arxaya baxmağa qorxuram. Ürəyimə
havasını, ruhunu doldurub gedirəm, özümə
toxtaqlıq verirəm, ürəkli dönürəm geri,
doyunca görüşdüyümə, söhbət etdiyimə
əminlik hissimi qorumağa çalışıram. Anamı
mənə qaytaran Şuşa, əbədiyyətin
özü Şuşa!
"Sevinc, hardan gəlirsən!"
Real zamandan qopduğum anda Sevinc Nuruqızının tədbirə gecikə biləcəyimiz haqda həyəcan xəbərdarlığını eşidirəm. Əziz məkandan uzaqlaşaraq gəldiyimiz yolla üzüaşağı düşürük. Yenə yol avandlığı arzu edirik özümüzə. Sevinc Allaha yalvarır: "Yol aç, - deyir. - Bizi yolda qoyma", - deyir. Gecikirik, təlaşlanırıq, daşlı Qala yolları ilə tez-tez addımlasaq da, hələ də düşüncələrimdə Düzdəyəm. Bir az getmişdik ki, aşağıda yol kənarında bir "Mersedes" markalı avtomobilin dayandığını görür, ürəklənirik. Yaxınlaşıb, sürücüdən mərkəzə gedib-getməyəcəyini soruşmağa macal tapmırıq. "Sevinc, hardan gəlirsən?", - sualı bizi həm xəyallardan ayırır, həm nigaranlıqdan qurtarır. "A-a! Dilsuz, salam. Nə yaxşı burdasan!" Dilsuz Sevincin gəlin getdiyi ailənin yaxın qohumudur, köklü qalalıdır. Həyat yoldaşı ilə Cıdır düzünə qalxan yolun sağında yerləşən evlərinə, bağlarına, boş qalmış həyət-bacalarının kimsəsiz divarlarından, darvazalarından boylanan qoz ağaclarına, itburnu kollarına baş çəkməyə gəliblər Şuşaya. Əlləri çatan qədər budaqlardan yaşıl qabıqlı qoz və kal, qızarmağa macal tapmamış itburnu meyvələri yığmışdılar. Şehli, palçıqlı kollardan, budaqlardan dərilən bu nemətlərdən bizə də bir ovuc pay verdilər. Bu bir ovuc payın əvəzi, qiyməti yox idi indi hər birimiz üçün.
Yoxuşumuz da film idi, enişimiz də film oldu, hekayə
oldu. Dilsuz
Sevinci təmir gedən yolun qarşı tərəfinə, hələ
Şuşanın Cıdır düzündən əsən
mehin sığalı ilə xumarlandığı o
qayğısız illərinin, köhnə Şuşa
mənzərələrinin əks olunduğu fotoposterə tərəf
aparır. Divara yapışdırılmış fotoların
birində isə Dilsuzun rəhmətlik anası Züleyxa
xalanın da fotoobyektivin nəzərindən
yayınmadığı Şuşa
bazarı mənzərəsi vardı, geniş, bol məhsullu,
səliqəli piştaxtaları ilə heç vaxt erməni
istilasında olacağını xəyalından belə
keçirməyən Şuşa və
şuşalıların bazarı.
Keçmişinin hər anı ilə hər birimizə doğma torpaq, yurd yeridir Şuşa. Bizi qoynunda sevgisi ilə salamladı yenə, Allahın adını eşitdi səması, daşı, müsafiri müsafirə yoldaş elədi, qardaş elədi, qohumu-yadı bir yerə gətirdi. Dilsuz bizi öz "Mersedes"ində ünvana çatdırdı. Yol boyu bələdçilik elədi, olub-keçənlərdən danışdı, oxuduğu məktəbi, Sürayyə müəlliməni xatırladı, evləri, onların sahiblərinin taleyini anlatdı, ürəyində bir dastanlıq söz, xatirə vardı. Şuşada evlər qaladır. Sakinləri də qalalıdır. Ümidləriniz çin olsun! Şuşaya dönmək ümidləriniz, Şuşada qalmaq ümidləriniz. İziniz qalsın deyə tikdiyiniz Qala heç zaman özünüzdən ayrı düşməsin!
Müdam ağlayan Natəvan
Avtobus Şuşa qalasının Gəncə qapılarn önündə saxladı. Burdan Xurşidbanu dastanı başlayır. Natəvan bulağının suyunun dadı, bağında otların ətri, hündür ağaclarının kölgəsi, anadan olmasının 190 illiyinin şərəfinə toplaşmış "Məclisi-üns"ünün şeir, söz, ud, kanon sədası sanki dünyanın hər yerinə yayılır, hər yerində eşidilirdi. Natəvan dastanı yeni bir yazı mövzusudur, o yazıda qəhrəman da odur, söz də onundur. Yaralı büstünün önündə çiçəklərin solmasın, Xan qızı!
P.S. Bakıya dönməyə hazırlaşırdıq. Qala çörəyi almaq üçün yaxınlıqdakı mağazaya baş çəkdik. Qutuda cəmi üç çörək qalmışdı. Nağıllarda göydən düşən üç almanı xatırladır, deyilmi?! İksini mən, birini Sevinc aldı. O ikisini də Bakıda üç yerə bölüb paylaşdım. Şuşadan bərəkətlə ayrıldıq. Bərəkəti bol olsun ölkəmizin.
...Qala çörəyi çox dadlı idi. İndiyə qədər yediyim heç bir çörək onun dadını-tamını vermir desəm... İnanın!
Kəmalə UMUDOVA
Bakı Slavyan Universiteti
525-ci qəzet.-
2022.- 17 dekabr.- S.14-15;24.