Kamran Məmmədovun elmi irsi: satiramız ədəbiyyatşünaslıq
güzgüsündə
İstedadlı
alim, filologiya elmləri doktoru, professor Kamran Məmmədov
sanballı və monumental tədqiqat əsərləri ilə
Azərbaycan ədəbiyyatşünaslığına
böyük töhfələr verib, adını ədəbi fikir
tariximizin salnaməsinə şərəflə yazıb. Mütəfəkkir
alimin zəngin ədəbi irsi çağdaş ədəbiyyatşünaslığımızın
ən dəyərli səhifələrini təşkil etməklə
müəllifinə əbədiyaşarlıq
qazandırıb.
Yarım
əsrə yaxın böyük yaradıcılıq yolu
keçən Kamran Məmmədovun elmi fəaliyyətində
satira ilə bağlı sanballı tədqiqatları
xüsusi yer tutur. Alimin "XIX əsr Azərbaycan şeirində
satira" və "XX əsr Azərbaycan
gülüşü" adlı monoqrafiyaları ədəbiyyatşünaslığımızın
ən dəyərli nümunələri kimi
çağdaş dövrümüzdə də öz
aktuallığını qoruyub-saxlayır. Kamran Məmmədov
XIX əsr realist Azərbaycan satirasını yaradan səbəblərdən
söhbət açarkən bildirir ki, "bu, bir tərəfdən
dövrlə, həyatla, ictimai-siyasi hadisələrlə
bağlıdırsa, ikinci tərəfdən bu satiranın
qida aldığı mənbə şifahi xalq yaradıcılığı
və klassik ədəbiyyatdır. Şifahi və klassik ədəbiyyatdakı
satiranın nə şəkildə, necə təzahür
etdiyini bilmədən XIX əsr və eləcə də XX əsr
ədəbiyyatımızdakı satiranın mövqeyini
düzgün, obyektiv qiymətləndirmək mümkün
deyildir".
Alim
bu sanballı tədqiqatında hər bir satirik janrın
özünəməxsus spesifik xüsusiyyətini verir, konkret
nümunələr əsasında həm folklorda, həm də
klassik ədəbiyyatda işlənən satirik janrları
fikir süzgəcindən keçirir.
O,
XIX-XX əsr Azərbaycan satirasının mənbəyinin
birinin də klassik yazılı ədəbiyyat olduğunu diqqətə
çatdırır. Müəllif yazılı ədəbiyyat
deyərkən təkcə Şərq ədəbiyyatının
tərkib hissəsi olan Azərbaycan ədəbiyyatının
Xaqani, Nizami, Nəsimi, Füzuli kimi nümayəndələrini
deyil, bunlarla yanaşı, Firdovsi, Sədi, Hafiz kimi
böyük söz ustadlarını da nəzərdə tutur
və qeyd edir ki, bu sənətkarlar olmasa, Şərq
şeiri çox sönük görünərdi. Tədqiqatçı
bir həqiqəti də nəzərə çarpdırır
ki, Azərbaycan klassik ədəbiyyatında satiranın
hansı əsərlə, kimin yaradıcılığı
ilə başlamasını söyləmək çətindir.
O da məlumdur ki, ayrı-ayrı dövrlərdə yaranan
satiranın özünəməxsus, fərqli cəhətləri
vardır. Buna görə də XII əsr Azərbaycan
satirası ilə XX əsr satirası, yəni Xaqani
satirası ilə Sabir satirası arasında böyük fərqlər
vardır. Xaqani yaradıcılığında
yaşadığı cəmiyyətin mənfi cəhətlərini,
pisliklərini ifşa, üsyankar ruh, kəskin tənqidi
münasibət, fikirlərin ifadəsində kinayə,
gülüş, eyham, istehza və başqa üsullardan istifadə
genişdir. XII əsrdə satiranın həcv, təmsil, hekayə,
lətifə janrları çox işlənmişdi. Xaqani,
Nizami və onların müasirləri də bu janrlara
müraciət etmişlər. Bununla yanaşı, onların
bir sıra ciddi, tənqidi əsərlərində də
satira ünsürləri vardır. Tədqiqatçının
gəldiyi qənaət budur ki, Xaqani, Nizami və digər
klassiklərin satirik yaradıcılığına
yaşadıqları dövrün iqtisadi, coğrafi və
ictimai-siyasi vəziyyətinin güclü təsiri vardır,
eləcə də həmin mərhələdə ədəbiyyatın
ideya istiqaməti, spesifik xüsusiyyətləri nəzərə
alınmalıdır. Kamran Məmmədov tədqiqatda
M.F.Axundzadə, H.Zərdabi, F.Köçərli, M.Rəfili,
H.Araslı, F.Qasımzadə , Ə.Sultanlı, H.Səmədzadə,
M.Cəfər, Ə.Mirəhmədov, M.Qorki, A.V.Lunaçarski,
N.V.Qoqol, V.Q.Korolenko və başqa böyük fikir və
söz adamlarının, mütəfəkkirlərin satira ilə
bağlı düşüncə və mülahizələrini
diqqətlə sərf-nəzər edir, münasibət
bildirir, müqayisə və paralellər apararaq faktlar əsasında
orijinal və inandırıcı nəticələrə gəlir.
K.Məmmədov XIX-XX əsr şairlərinin Xaqani
yaradıcılığından yetərincə bəhrələndiklərini
göz önündə canlandıraraq yazır ki,
"Çörək" şeirinin təsiri ilə
Qasım bəy Zakir "Düyü", Seyid Əzim
Şirvani "Buğda" şeirini. "Həbsiyyə"nin təsiri ilə həmin şairlərin
dövrü, zəmanəni qırmanclayan şeirləri
yaranmışdı. Daha sonra tədqiqatçı, Zakirin
"Bərdənin tərifi" şeirində "Mədain
xərabələrinin", Sabirin "Əzrailin
istefası" şeirində isə Xaqaninin "Rey şəhərinin
iqlimini məzəmmət" şeirinin güclü təsiri
olduğunu diqqətə çatdırır.
K.Məmmədov
dahi Azərbaycan şairi Nizami Gəncəvi
yaradıcılığında satiranın mühüm yer
tutduğunu xüsusi vurğulayaraq yazır: "Nizami
haqqında nisbətən çoxlu elmi əsərlər, məqalələr
yazılmasına baxmayaraq, təəccüblü də olsa,
deməliyik ki, hələ indiyə qədər şairin
satirası haqqında danışılmayıbdır. Bunun bir səbəbi də, bizə elə gəlir
ki, Azərbaycan ədəbiyyatında satiranın ancaq XIX əsrdən
başladığı fikrinin ictimai elmimizdə möhkəm
mövqe tutması ilə bağlıdır. Əlbəttə, o cəhəti də yaddan
çıxarmaq olmaz ki, Xaqani, Nizami, Nəsimi, Füzuli kimi nəhənglərin
yaradıcılığındakı ayrı-ayrı konkret
problemlər də öyrənilməmişdir. "Nizamidə satira" ayrıca bir mövzu kimi tədqiq
olunmağa layiqdir". Alim onu da
vurğulayır ki, Nizaminin bütün poemalarında,
xüsusilə də "Sirlər xəzinəsi"
poemasında satiranın ünsürləri ilə deyil, məhz
özü ilə rastlaşırsan.
Kamran Məmmədov
Füzuli yaradıcılığında satiranın mühüm
yer tutmasından söhbət açarkən qeyd edir ki, əsasən,
tədqiqatçılar şairin Nişançı paşaya
yazdığı və "Şikayətnamə" adı
ilə tanınan məşhur əsərini diqqət mərkəzində
saxlamışlar. "Zamanımıza qədər bizi
güldürməkdə və ağlatmaqda baqi qalan"
(B.Çobanzadə), "başdan-başa acı qəhqəhələr,
kin və nifrətlə atılmış oxlarla dolu"
(A.Şaiq), "Azərbaycan dilində yaranan satiranın ilk
nümunəsi" (H.Araslı), "dövrün acgöz,
rüşvətxor, canavar iştəhalı hakimlərini
damğalayan" (Mir Cəlal), "xəyanətkarlığı,
rüşvətxorluğu, ədalətsizliyi satirik
gülüşlə tənqid atəşinə tutan"
(M.Quluzadə), "dərin bir kin və qəzəb hissilə,
amansız kinayə və öldürücü
gülüş ruhu ilə yazılmış" (H.Əfəndiyev)
"Şikayətnamə" haqlı olaraq ictimai məzmunlu
satiranın ən parlaq nümunəsi kimi təhlil edilir,
"salam verdim, - rüşvət deyildir, - deyə
almadılar" satirik misrasının xalq kütləsi
içərisində geniş yayılmasının, zərbül-məsəl
şəklinə keçməsinin köklü səbəbləri
doğru-dürüst əsaslandırılır. K.Məmmədov
Füzulinin yaradıcılığında satiranın
mühüm yer tutduğunu ön plana çəkərək
yazır: "İndiyə qədər Füzulidə satira
ayrıca tədqiqat obyekti kimi öyrənilmədiyindən,
görkəmli füzulişünaslar isə şairin
satirasından ancaq yeri gəldikcə bəhs etdiklərindən
böyük sənətkarın satira xəzinəsi tamam-kamal
araşdırılmamışdır. Füzulidə
satirik nəsrlə ("Şikayətnamə") bərabər,
satirik qəzəllər, rübailər, qitələr, təmsil
("Pişiklə köpək"), alleqorik poemalar ("Bəngü
Badə", "Söhbətül-əsmar") vardır.
Biz hələ şairin bütün
yaradıcılığına səpələnmiş satirik
misraları, beytləri, bəndləri demirik"
. Ümumiyyətlə, K.Məmmədov
bildirir ki, Füzulidən başlayaraq XIX əsrə qədərki
Azərbaycan ədəbiyyatı klassiklərinin əsərlərində
də satiraya rast gəlirik. Lakin onların
yaradıcılığında satira Füzuli
yaradıcılığındakı qədər qüvvətli
olmayıb.
Görkəmli
tədqiqatçı XIX əsrin birinci yarısında Azərbaycanda
maarifçi-satirik şeirin qüvvətlənib inkişaf etməsində
Qasım bəy Zakir, Mirzə Şəfi Vazeh, Baba bəy
Şakir, Abbasqulu ağa Bakıxanov, Mirzə Baxış Nadim
kimi şairlərin xidmətlərini xüsusi dəyərləndirməklə
yanaşı, satirik şeirlərə öz
yaradıcılığında geniş yer verən Məmmədcəfər
Miskin, Aşıq Mahmud, Aşıq Hüseyn, Aşıq Musa,
Aşıq Əziz kimi xalq aşıqlarının rolunu da
ayrıca qeyd edir. Alim göstərir ki, həmin şairlərin
bir çoxu Azərbaycan ədəbiyyatında satiranı
qüvvətləndirmək üçün ardıcıl
iş aparmışlar. Əlbəttə ki,
satirik şeirin qüvvətlənib ədəbiyyatımızda
cərəyan halına gəlməsində bu sənətkarların
hamısı fəal rol oynamayıb. Kamran Məmmədov
bu şairlər içərisində Qasım bəy Zakirin
rolunu xüsusi qiymətləndirərək yazır:
"Zakirin satiraları müstəqil ədəbi cərəyana
çevrilən satirik şeirin vuran qəlbi və
düşünən beyni olmuşdur desək, heç də
səhv etmərik. O da diqqətəlayiqdir ki, həmin işdə
Mirzə Fətəli Axundov kimi dahi sənətkara müəllimliyi
məhz Qasım bəy Zakir və Mirzə Şəfi Vazeh
etmişdir".
K.Məmmədov
Azərbaycan ədəbiyyatı tarixində realist ədəbi
məktəbin formalaşması, mükəmməl estetik-fəlsəfi,
nəzəri əsaslarının işlənib
hazırlanmasını Mirzə Fətəli Axundovun adı ilə
bağlayaraq yazır: "Axundovun realizm haqqındakı fikirlərini
heç cürə satira haqqındakı fikirlərindən
ayırmaq olmaz. Satira, Axundovun rəyincə,
realizmin əsas tərkib hissəsini təşkil edir. Həqiqətin
gözünə dik baxmaq, ictimai məzmun və satiranı
ön plana çəkmək, xalqın tərbiyələnməsinə
kömək etmək, Axundova görə bədii əsərin
əsas vəzifələrindəndir... Böyük
mütəfəkkirin tənqidi-estetik fikirləri də fəaliyyətinin
başqa sahələri kimi demokratik mahiyyət
daşıyırdı. O, geniş kütlələrin
şüuruna təsir edəcək sadə, təbii və təsirli
bir dildə yazılmış dolğun məzmunlu, ictimai mənalı
realist sənət uğrunda çalışır, bu işdə
tənqid və satiraya geniş meydan verirdi".
Kamran Məmmədov
öz tədqiqatlarında XIX əsrin ikinci yarısında
yazıb-yaratmış görkəmli maarifçi-satirik
şair Seyid Əzim Şirvani yaradıcılığına
həssaslıqla yanaşır, onun şahidi olduğu,
müşahidə etdiyi acınacaqlı hadisə və səhnələri
vətəndaşlıq yanğısı ilə qələmə
aldığını və "Əkinçi",
"Ziya" kimi mətbuat orqanlarında çap etdirdiyini
göstərir. S.Ə.Şirvani vətəndaşı
olduğu cəmiyyətin və mühitin əsl mahiyyətini
dərindən dərk edir, istər tənqidi-maarifçi
şeirlərində, istərsə də satira və təmsillərində
ağır və iztirablı yaşam tərzini dəyişdirmək,
yeniləşdirmək uğrunda mübarizə
aparırdı. K.Məmmədov bununla bağlı yazır:
"O, müasiri şairlərə (Asi, Fəna, Növrəs,
Qasir, Yusif, Səfa, Xəlil, Qumri və b.) məktublarında
vüqarlı, dəyanətli olmağa, hər cür hiylə
və yalana aldanmamağa, şairlərdən öyrənməyə
çağırırdı. Şair müxtəlif şeirlərində
özünün satiraya, tənqidə münasibətini də
bildirirdi".
Kamran Məmmədovun
yaradıcılığında "XX əsr Azərbaycan
gülüşü" (yaxud bir məclisdə on iki
kişinin söhbəti) monoqrafiyasının önəmli
yeri vardır. Müəllif əsərdə böyük
mollanəsrəddinçi şairimiz Mirzə Ələkbər
Sabirin "Bir məclisdə on iki kişinin söhbəti"
adlı proqram xarakterli şeirinin forma-struktur özəlliklərindən
məharətlə yararlanmış və on iki satirik sənətkarın
yaradıcılığını ali məktəbdə dərs
deyən alimin mühazirələri şəklində oxuculara
təqdim etmişdi. Hər dərsdə bir satirikin həyat və
yaradıcılığından söhbət
açılır. Bununla yanaşı, kitabda XX əsr Azərbaycan
ədəbiyyatında stabilləşən satiranın əsas
xüsusiyyətləri təhlil süzgəcindən
keçirilir. Alim monoqrafiyada XX əsr Azərbaycan
gülüşünün, satirasının bu və ya digər
xüsusiyyətlərindən ümumiləşmiş şəkildə
deyil, ayrı-ayrı sənətkarın
yaradıcılığı fonunda söhbət
açır, satiranın özünəməxsus
çalarlarını və rəngarəngliyini ön plana
çəkir, gülüşün spesifik təzahür
formalarından danışmağa üstünlük verir. Tədqiqatçı
XX əsr satirasının əsas xüsusiyyətlərini M.Ə.Talıbov,
Z.Marağayi, N.Vəzirov, C.Məmmədquluzadə, M.Ə.Sabir,
N.Nərimanov, Ə.Haqverdiyev, Ə.Nəzmi, M.Ə.Möcüz,
Ə.Qəmküsar, Ü.Hacıbəyli və Y.V.Çəmənzəminlinin
yaradıcılığına istinadən
açıqlayır. K.Məmmədov XX əsrin əvvəllərindəki
Azərbaycan gülüşü deyərkən ilk növbədə
satiranı nəzərdə tutur. O göstərir ki, bu
dövrdə satira şeirdə, nəsrdə, dramaturgiyada
özünün yüksək mərhələsinə gəlib
çatmış, əsrin ilk mərhələsində
"Molla Nəsrəddin" ədəbi məktəbi
yaranmışdı.
Kamran Məmmədov
çox doğru vurğulayır ki, "yaxşı satira
nümunəsi heç də hər hansı qiymətli elmi kəşflərdən
az əhəmiyyətli deyildir. Satira xalqın mənəvi xəstəliklərini
müalicə üçün həmişə öz
gücünü göstərmiş və indi də göstərməkdədir".
Gülbəniz
BABAYEVA
AMEA
Nizami Gəncəvi adına Ədəbiyyat İnstitutu Mətbuat
tarixi və publisistika şöbəsinin aparıcı elmi işçisi,
filologiya üzrə fəlsəfə doktoru
525-ci qəzet.-
2022.- 22 dekabr.- S.13.