Şuşa səyyahların gözü ilə
6
dekabr 2022-ci ildə Azərbaycan Milli Konservatoriyasında (AMK)
"Şuşa - Azərbaycanın mədəniyyət
paytaxtı" mövzusunda konfrans-müsabiqə
keçirilib. Konservatoriyanın elmi işlər üzrə
prorektoru, professor Lalə Hüseynovanın təşəbbüsü
ilə keçirilən bu konfrans-müsabiqədə
"Şuşa - yeni bir səhər", "XIX əsr
Şuşa təsviri incəsənətinə verilən
töhfələr", "Şuşa xanəndələri:
Cabbar Qaryağdıoğlu", "Şuşa səyyahların
gözü ilə", "Üzeyir Hacıbəyli ənənələrinin
layiqli davamçısı Süleyman Ələsgərov",
"Şuşa ədəbi mühiti: Molla Pənah Vaqif",
"Şuşa dağlarının musiqili-poetik
obrazı", "Xalq anası - Xurşidbanu Natəvan",
"Azad Şuşanın mədəni həyatı" kimi
mövzularda çıxışlar dinlənilib. Gənc musiqişünas Zəhra Bədəlovanın
həmin tədbirdəki maraqlı
çıxışını azacıq ixtisarla oxuculara təqdim
edirik.
Hər
bir azərbaycanlının qəlbində Şuşa şəhərinin
xüsusi yeri var. Elm-mədəniyyət mərkəzi,
çoxsaylı tarixi-memarlıq abidələri ilə
seçilən, tarixi mənbələrdə "alınmaz
qala" adlandırılan bu şəhər daim diqqət mərkəzində
olub. Məhz buna görə Qafqaza səyahət etmiş bir
çox səyyah yolunu Şuşadan da salıb. Bu səyyahların
yazıları Şuşa haqqında ətraflı məlumat
almaq üçün faydalı tarixi mənbələrdir.
Qarabağın ən gözəl guşəsi olan
Şuşa, insanı məftun edən təbiəti,
memarlığı, insanlarının nəcibliyi ilə səyyahların
xatirələrində dərin iz buraxıb.
Belə səyyahlardan biri 1824-cü ildə ingilis
ordusunun zabiti, Albemarl hersoqu Corc Keppel olmuşdu. O, Şuşada olarkən,
bu şəhərin gözəlliyi, sakinləri onda
böyük təəssürat oyatmış və Şuşa haqqında fikirlərini
"Hindistandan İngiltərəyə səyahətin
tarixçəsi" adlı kitabında qeyd etmişdi. Keppel
yazır: "Şəhərdə iki min ev var, əhalisinin
dörddə üçünü azərbaycanlılar,
dörddə birini isə ermənilər təşkil edir. Əhalinin böyük əksəriyyəti tatar
(türk) dilində danışır, lakin ermənilər
istisna olmaqla, sakinlər ümumiyyətlə farsca oxuyub
yazır. Şuşanın, eləcə də
bütün Qarabağ vilayətinin tatarları Məhəmmədilərin
şiə məzhəbindəndirlər. İndiki şəhər
səksən il əvvəl Tatar Şahzadəsi
tərəfindən tikilmişdir: köhnə şəhərin
qalıqları qarşı təpənin ətəyində
görünür. Evlərin aşağı
hissələri daşdan tikilmişdir. Şəhər
qala divarı ilə əhatə olunub. Ticarət
əsasən ermənilər tərəfindən həyata
keçirilir".
1843-cü
ildə Şuşada olmuş Baron Avqust Haxsthauzen Şuşa haqqında düşüncələrini
"Zakavkazskiy kray" adlı kitabında qeyd edib. Səyyah burada İbrahimxəlil xanın nəvəsi
Cəfərqulu xanın qonağı olmuş və burada
Şərq və Avropa yaşayış qaydalarını
gördükdə təəccüblənmişdi. O
yazır ki, xanın evi xarici görünüşdən
başqa, varlı tatar evlərindən heç də fərqlənmir.
Lakin binanın daxili quruluşu, xüsusilə də
böyük zalı Avropa qaydasında bəzədilir.
Daha sonra yazır: "Döşündə çoxlu ordenlər
olan Cəfər rus generalı mundirində idi... Cəfər ucaboylu, vüqarlı və son dərəcə
yaraşıqlı, həm də qeyri-adi gücü olan pəhləvan
cüssəli bir igid idi. Qonaqlar çay
stolu ətrafında əyləşdilər. Bir az keçmiş şərqli qonaqları gəldilər.
Onlar öz adətlərinə görə, yerə
salınmış döşəkcələr üzərində
əyləşib qəlyan çəkir, yalnız onlara sual
ilə müraciət edəndə söhbətə
qarışırdılar".
Səyyah
xatirələrində, həmçinin, Şuşa
əhalisinin yaşayışından, məşğuliyyətindən
də bəhs edir. O qeyd edir ki, əhalinin əksər hissəsi
yayda dağlara köç edir, payızda isə dağdan
enirlər. Həmçinin, bu insanların kifayət
qədər mal-qarasının və yaxşı cins
atlarının olduğunu, bu insanların güzəranının
yaxşı, özlərinin isə olduqca qonaqpərvər
olduqlarını vurğulayır. Səyyah
burada əhalinin bölündüyü təbəqələrdən,
ödədiyi vergilərdən də bəhs edir.
O
dövrdə fəaliyyət göstərən "Qafqaz"
qəzetinin redaktoru, rus jurnalist İvan Slivitski 1857-ci ildə
Şuşada olmuş və öz təəssüratlarını
məktublarından birində bu cür yazmışdı:
"Şuşada gözəl yerli xalçalara rast gəlmək
olar. Mənim fikrimcə, bu xalçalar naxışlarına,
rənglərinə, davamlılığına görə, fars xalçalarından heç də geri
qalmır, hətta Xorasan xalçalarından daha da
yaxşıdır. Onları, mənşəyi
belə izah olunmadan satıldığı Tiflis
karvansarayında görə bilərsiniz.
Şuşanın əsl sərvəti bazarların zirzəmilərində,
dükanlarında qıfıllanmayıb, Şuşa
onu sənə pulsuz təklif edir, ruhunu dincəldir,
yorğunluğu çıxardır; bu zənginlik onun
mülayim, sərin iqliminin təmiz havasındadır. Orada nəfəs
almaq necə də asan və xoşdur... Zaqafqaziya bölgəsində
demək olar ki, Şuşada olduğu qədər xoş və
sərin yayı olan şəhər yoxdur..."
Şuşaya səyahət etmiş rus səyyahı
K.Nikitin 1873-cü ildə işıq üzü görən
"Şuşa şəhəri və Şuşa qəzasının
oçerki" ("Oçerk qoroda Şuşi i
Şuşinskoqo uezda") adlı yazısında şəhərin
yaranma tarixi, coğrafi mövqeyi, təbiəti, əhalisi,
daxili və xarici ticarəti, məşhur Qarabağ atları
haqqında ətraflı məlumat verir. Müəllif
yazısında Şuşanı dumanlı Albiona bənzədir:
"Yuxarı qalxan su buxarlarını saxlaya biləcək
meşə ilə örtülü yamacları olmayan
Şuşa dağının yüksəkliyi, qayalı və
çaylarla suvarılmış, istilik, rütubət və
daim buxarla müşəhidə olunan dərin dərələr
- Şuşanı dumanlı Albiona bənzədən səbəblər
məhz bunlardır..."
Oçerkdə
Şuşanın yaranması haqqında da məlumat verib:
"Pənahəli bəy şəhərin əsasını
qoydu, onu öz iqamətgahına, bütün Qarabağın
paytaxtına çevirdi və Pənahabad adlandırdı. O, bu hadisə ilə əlaqədar
üzərində özünün təsviri olan,
böyük olmayan gümüş sikkə buraxmağı və
məscid tikdirməyi əmr edir. Məsciddə indiyədək
Şuşa şəhərinin əsasının
qoyulması tarixinin Hicri təqviminə əsasən 1167-ci il,
yəni 1752-ci ilin olduğu yazı qalıb. Şəhər
daha sonra qonşu kənd olan Şuşakəndin adına uyğun olaraq Şuşa
adlandırılıb".
Oçerkdə Nikitin Şuşanın sakinlərindən
bəhs edərkən əhəmiyyətli məqamlara
toxunmuşdu.
O qeyd edir ki, tatarlar qəza əhalisinin köklü sakinlərini
təşkil edirlər. Onlar burada XII əsrdən
etibarən məskunlaşıblar, ermənilərin məskunlaşma
tarixi isə XVII əsrin sonlarına aiddir. Şuşaya
səfər edən hər bir səyyah kimi Nikitin də
Qarabağ atlarına laqeyd qala bilməyib: "Buradakı atlar
Qarabağ atları adı ilə tanınır. Xüsusən
də qızılı rəngdə olanlar məşhurdurlar...
Bu atların yeganə
çatışmazlığı ondan ibarətdir ki, onlar
çox zərifdirlər və buna görə də
uzunmüddətli səfərdə sərt qışa tab gətirə
bilmirlər. Lakin Qarabağ atlarının rənginin
gözəlliyi, formasının incəliyi, cazibəsi və
yüngül qaçışı bu
çatışmazlıqları örtür... Ən yaxşı at ilxıları knyaginya Usmievaya
(Xurşudbanu Natəvan) məxsusdur".
Məşhur rus rəssamı Vasili Vereşagin 1864-65-ci
illərdə Qafqaza səyahət edərkən
Şuşanı da ziyarət etmişdir. O, buraya Məhərrəm
ayının ilk 10 günlüyündə gəlmişdi. Onun
burada çəkdiyi rəsmlər o dövrün Şuşa şəhəri haqqında
geniş təsəvvür yaradır. Rəssam
şuşalıların xarakterik etnoqrafik xüsusiyyətlərini,
şəhərin milli memarlıq xüsusiyyətlərini və
yaşayış binalarının dekorativ elementlərini,
xüsusilə divar rəsmləri və şəbəkələri
real və inandırıcı şəkildə təsvir edə
bilmişdi.
Şuşa
ziyarətinin əsas məqsədlərindən biri də
şiə müsəlmanların hər il
qeyd etdiyi Məhərrəm ayı mərasimlərində
iştirak etmək və gördüklərini rəsm əsərlərində
təsvir etmək idi. Rəssam yazır ki, bu mərasimlərdə
insanlar məkrli düşmənlər tərəfindən
öldürüldüyü iddia edilən müqəddəs
Hüseyn və digər imamların vəfatına ağlayan,
onlara bənzəmək, əzablarını hiss etmək istəyən
və buna görə də özlərinə işgəncə
verən şiələrdir. O bildirir ki, burada imamların
iztirablarını təsvir etmək üçün
tamaşalar təşkil olunur. Bu tamaşalarda
aktyor qismində könüllü olaraq yerli əhalinin
nümayəndələri və farslar iştirak edir. Bu aktyorlar qara və bənövşəyi rəngli
paltarlar geyinirlər. Bəziləri başlarına uzun və
üzərində fars hərfləri ilə
yazı olan papaq qoyurlar.
Rəssam
yazısında Şuşa şəhərinin
təsvirini də vermişdi: "Şuşa şəhəri
əvvəllər Qarabağ xanlarının iqamətgahı
olub. Bu yer kifayət qədər yaxşı
möhkəmləndirilmişdir, hər iki tərəfdən
sıldırım qaya ilə, digər tərəflərdən
isə çox möhkəm konstruksiyalı qüllələri
olan divarla qorunur. Şəhərə
qalxmaq çox çətindir, iri daşlarla kobud şəkildə
döşənmiş yol o qədər dikdir ki, 5 at arabanı
çətinliklə çəkirdi".
Daha sonra əlavə
edir: "Şuşa tamamilə fərqli görünür. Evlər səliqə ilə
düzülmüşdür. Böyük,
gözəl və çoxsaylı pəncərələri
vardır. Küçələr
genişdir və daş piltələrlə döşənib.
Evlərin damları Avropa evlərinin
damlarına bənzəyir və taxtalardan
hazırlanır".
Rəssam burada bir tacirin evində qonaq olmuşdur. O, varlı tacirin nümunəsində
Şuşa varlılarının evlərini
təsvir edir. O yazır ki, adətən varlı tatarların
evi ikimərtəbəli olur: birinci mərtəbədə
tövlələr, mətbəxlər və qulluqçular
üçün otaqlar var, ikinci mərtəbə isə
geniş eyvanla əhatə olunub, ev sahibi
ailəsi ilə burada yaşayır. Daha sonra qeyd edir:
"Qonaq otağı böyük deyildi, amma zərifliyi
xoşuma gəldi. Otaq divarlar boyu oturmuş qonaqlarla dolu idi... Qonaq otağının divarlarında Nadir
şahın döyüş səhnələri və müxtəlif
geyimli pəri rəsmləri əks olunan tablolar da yer
almışdı".
Vereşagin Şuşada uşaqların təhsil
aldığı dini məktəbdən və məsciddən
də bəhs edib. O qeyd edir ki, məktəb Məscidin yanında yerləşir.
Burada 50-100 arası uşaq təhsil alır.
Bir küncdə molla, məktəb müəllimi
oturur, balaca oğlanlar isə nizamsız halda dizləri üstə
əyləşirlər.
Vereşagin Mehdiqulu xanın ailəsindən,
Xurşidbanu Natəvandan da yazır. Bildirir ki, xan
qızının ailəsi də məhərrəm
ayının tədbirlərinə qatılırlar. Xanın qızı atasının xatirəsini əziz
tutur və onun ənənəsini yaşatmaq üçün
əlindən gələni edirdi. Məhz
bu niyyətlə o, məhərrəm ayının onuncu
gününün bayramında mümkün qədər
çox iştirak etməyə çalışırdı.
Ona məxsus atlar isə tədbirə xüsusi
təntənə qatırdı.
Bunu da qeyd etmək lazımdır ki, yazı boyu demək
olar ki, hər cəhətdən erməniləri üstün
tutmağa çalışan rəssam sonda bir cəhəti qəbul
etmək məcburiyyətində qalır. O yazır: "Tatarların
və ermənilərin insani keyfiyyətlərini müqayisə
etməli olsam, əlbəttə, tatarlara üstünlük
verərəm, çünki onlarda ermənilərdən daha
çox düzgünlük, səmimiyyət, nəciblik və
cəsarət var".
1897-ci ildə rus yazıçısı Vasili Sidorov
Qafqaza səfəri ilə bağlı xatirələrini
"Qafqaz. Səyahət qeydləri və təəssüratlar"
adlı kitabında qeyd edib. Kitabda Azərbaycanın Şuşa şəhəri haqqında
maraqlı faktlar verilir. Müəllif qeyd edir ki,
Şuşanın yollarının təhlükəli
olduğunu deyib onu bu yoldan çəkindirməyə
çalışsalar da, şəhərin
füsunkarlığı haqqında eşitdiyi maraqlı
fikirlər onu bu gözəl şəhəri görmək istəyindən
daşındıra bilmədi. Müəllifi ilk olaraq bu
şəhərin yolları heyrətləndirmişdi: "Biz
Xocalı stansiyasından Şuşaya getmək
üçün 23 verst hündürlükdə dağ yolu qət
etməli olduq. Bu yol o qədər heyrətamiz və
başgicəlləndirici idi ki, hətta xatırlayanda belə
adamın gözü qaralır". O, Şuşanın
iqlimi haqqında yazır: "Gecə şəhər
darvazalarından içəri girdik və dəhşətli
fırtınadan titrədik. Ömrümdə
heç vaxt bu qədər üşüməmişdim - nə
Kürmük yataqlarında, nə Ural çaylarında, nə
də Sibir mədənlərində".
Sidorov şəhərin ermənilər və azərbaycanlılar
yaşayan hissəsini ziyarət etmişdi və o, azərbaycanlılar
yaşayan ərazinin daha mənzərəli və canlı
olduğunu yazır.
Şuşa yarandığı gündən
çoxsaylı ziyarətçi qəbul edib, haqqında
çox sayda kitablar, oçerklər, məqalələr
yazılıb.
Şairlər zaman-zaman Şuşa
qalasını vəsf etmişlər. Artıq iki ildir ki, Şuşa şəhəri işğaldan azad
edilib. Bu iki il ərzində də
çoxsaylı səyahətçilər, jurnalistlər, incəsənət
adamları və başqa bir çox peşə sahibləri
Şuşaya gəlib-getmiş, festivallarda, mədəni tədbirlərdə
iştirak etmişlər. Sevindirici haldır ki,
onlar öz ölkələrinə qayıtdıqda
Şuşanın əsl sahibinin azərbaycanlılar
olduğunu yazır və oxucuları bu barədə məlumatlandırırlar.
Zəhra BƏDƏLOVA,
Azərbaycan Milli Konservatoriyasının "Etnomusiqişünaslıq" ixtisası üzrə I kurs magistrantı
525-ci qəzet.- 2022.-
22 dekabr.- S.10; 11.