Qaranlıqdan aydınlığa...
(...və başqaları" silsiləsindən)
Təsəvvür edin ki, min bir əziyyətlə saldığınız bağda yeni sort meyvə verən bir ağac yetişdirmisiniz. Elə bir ağac ki, barından yaxın-uzaq neçə-neçə insan dadıb sizə "əhsən" deyir.
Meyvənin səsi-sarağı gedib Nəbatat İnstitutuna da çatır. Oradan mütəxəssislər tökülüşüb gəlir və kiçik bir məşvərətdən sonra sizə üz tutub deyirlər:
- İcazə verin yetişdirdiyiniz bu ağacı meyvə ağacları kataloquna "xalq ağacı" statusnda daxil edək və hamının istifadəsinə vermək üçün onu dövriyyəyə buraxaq.
Soruşursunuz ki, niyə mənim özümün yox, məhz xalq ağacı kimi...
- Ona görə ki, kənd təsərrüfatı mütəxəssisi deyilsiniz, əlinizdə bağban ixtisasına aid heç bir sənəd yoxdur.
- Mən Kənd Təsərrüfatı Texnikumunu fərqlənmə diploma ilə bitirmişəm.
- Bu, kifayət deyil. Ağacın siz tərəfdən yetişdirildiyini elan etmək üçün gərək Kənd Təsərrüfatı Akademiyasını bitirəydiniz (??? - Ə.H.).
Söhbət gəlib bu məqama çatanda təbii ki, sizin gözləriniz təəccüb və heyrətdən çıxır kəllənizə və bilmirsiniz güləsiniz, ağlayasınız, yoxsa gülə-gülə ağlaya, yaxud ağlaya-ağlaya güləsiniz.
İndiki halda təsvir etdiyim bu əhvalat mənim təxəyyülümün, fantaziyamın məhsulu olsa da, ötən əsrin son 80 ilində, yəni sovet cəmiyyətində yaşadığımız illərdə fitri istedada malik yaradıcı insanların məruz qaldığı mənəvi terrorun, yaşadıqları məşəqqətlərin mənzərəsi və miqyası barədə dəqiq və aydın təsəvvür yaradır.
Sovet dönəmində tez-tez rast gəlinən bu halların ən qəribə tərəfi onda idi ki, belə mədəni maxinasiyalarda xalq anlayışı ilə manipulyasiya edilir, "xalq hakimiyyətini təcəssüm etdirən" bir quruluşda həmin xalqı təmsil edən istedadlı insanların mənəvi sarsıntılarına, vaxtından əvvəl tutulduqları xəstəliklərə, hətta erkən ölümlərinə məhz bu yolla haqq qazandırılırdı. Çanaq isə ən çox musiqi sahəsində fəaliyyət göstərən, fitrətən bəstəçilik qabiliyyəti olan insanların başında çatlayırdı - ən çox onların haqqı tapdalanır, onların yolunda qırmızı işıq yandırılırdı.
Qəribədir, məsələn, Əliağa Ağayevin çilingər dəzgahının arxasından birbaşa səhnəyə gəlib Azərbaycanın, İsmayıl Osmanlının dram dərnəyində qazandığı təcrübə hesabına SSRİ Xalq artisti mərtəbəsinə yüksəlməsi haqlı olaraq tamamilə qanunauyğun hesab olunurdu, amma ən azından musiqi texnikumunu bitirmiş istedadlı insanların öz adlarından mahnı bəstələmək hüququ tanınmırdı, hətta o mahnılar daha yüksək musiqi təhsili almış bəzi stajlı bəstəkarların yazdıqları mahnılardan daha təsirli, daha yaddaqalan olsalar, tanınmış müğənnilərin repertuarının bəzəyinə çevrilib ümumxalq məhəbbəti qazansalar belə!
Görəsən, nə üçün belə idi? Nə üçün məhz bəstəçilik istedadı olan insanların yaratdıqları belə total nəzarətə götürülmüşdü?
Dəqiq cavab vermək o qədər də asan deyil. Amma mən öz imkanlarım daxilində bu suallara cavab axtaracam.
Birinci versiyam belədir ki, bu anormallıq bəzi avtoritetlərin həsəddən, paxıllıqdan qaynaqlanan cığallığının, subyektiv fikirlərinin ictimai rəy səviyyəsinə qaldırılmasının nəticəsi idi - yəni mənim kimi bir nəhəng də bəstəkar adlandrılsın, hansısa bir həvəskar da?!
Amma ortada
fakr var idi - onlarla gözəl mahnılar! Belədə ən
asan, "optimal", canqurtaran yol tapılırdı - bu
mahnıları xalq mahnıları dəryasına qərq etmək
və bu yolla da müəlliflərini "boğmaq", səslərini
eşidilməz hala gətirmək. Amma soruşan lazım idi:
necə olur ki, xalqın gözəl mahnı yaratmaq, melodiya bəstələmək
hüququ tanınır, ona hörmətlə
yanaşılır, amma həmin xalq təmsil edən
Əlinin, Məmmədvəlinin yox! Yoxsa,
gözəlliyindən doymadığımız o
mahnıları xalq bir yer yığışıb yaradıb?
Onlar da hanısa əlilərin, məmmədvəlilərin
fərdi yaradıcılıq qabiliyyətinin,
istedadının bəhrəsi deyildimi?
Məncə, daha ağlabatan versiya mahnı melodiyası
bəstələməyin texnikası, daha doğrusu, ona elitar
bir görk verilməsi ilə bağlı idi. Bu ekspertiza əməliyyatlarının
müəllifləri öz "kəşflərini", məsələn,
bədii ədəbiyyata, aktyorluq, rəssamlıq sənətlərinə
ona görə tətbiq etməyə cəsarət etmirdilər
ki, deyək ki, Nizaminin, Füzulinin, Xətainin, Sabirin Qorki adına
Ədəbiyyat İnstitutunun poeziya bölməsində təhsil
alıb-almamalarını araşdırmaq kimi "ləzzətli"
şansdan məhrum idilər. Ona görə də paradoksal vəziyyət
yaranırdı - məsələn, Neft və Kimya
İnstitutunun məzunu olan istedadlı bir şəxsin ədib,
şair, yazıçı olması, ömründə kamera
qarşısında dayanmamış birinin filmdə baş
rola dəvət alması məqbul və normal hesab olunurdu,
amma orta ixtisas təhsili olan istedadlı bir musiqiçinin bəstəçilik
fəaliyyəti tanınmır, onları nəinki Bəstəkarlar
İttifaqına üzv qəbul etmir, heç həndəvərinə
yaxın buraxmırdılar. Musiqinin mürəkkəb
janrlarında (simfoniya, balet, opera) əsərlər
yazmamaları (yaxud yaza bilməmələri),
düşündükləri melodiyaları not
kağızları üzərində yox, beyinlərində
yaratmaları onlara çox baha başa gəlirdi. Ona
görə də Bəhram Nəsibovun bu gün də
müğənnilərin dilindən düşməyən
300-dən çox mahnısı, Şahid Əbdülkərimovun
Xalq artisti Nəzakət Məmmədovanın, İslam Rzayevin
repertuarını bəzəyən, Əlibaba Məmmədovun
biri-birindən gözəl yüzlərlə bəstələri
xalq mahnısı və təsniflər kimi təqdim olunurdu.
Yaxud Qulu
Əsgərov milyonlarla tamaşaçının gözləri
qarşısında musiqisini də, sözlərini də
özü yazdığı "Sevgilini qınama"
mahnısını oxuyurdu, subtitrdə isə bu
mahnının adı "Segah təsnifi" - yəni şəxsiyyəti
məlum olmayan (?) kimsə tərəfindən
yaradılmış təsnif kimi yazılırdı (??!!)
Mənə elə gəlir ki, o vaxtlar bu paradoksu
asanlıqla həll etmək, hər şeyi yoluna qoymaq
olardı. Amma bunun üçün yaradıcı əməyin
məhsulu anlayışına və onun sözlə ifadəsinə
yeni düşüncə parametrlərində baxmaq lazım gəlirdi.
Mən "Əlyazmalar yanmır" sərlövhəli
silsilə yazılarımda qeyd etmişdim ki, əməyin
adına "əsər" dediyimiz məhsulu kağız
üzərində qeydə alınan yazı mətni, yaxud not
vərəqlərində sıralanmış işarələr yox, mətni oxuyanda, musiqini
dinləyəndə aldığımız informasiyadır.
Əsərin yazıya alınıb-alınmaması onun
mövcudluğunu təsdiqləyən, yaxud inkar edən
arqument ola bilməz, çünki hansısa bir hekayəni, qəzəli,
yaxud melodiyanı yazıya almamışdan oncə də əsər
kimi reallaşdırmaq
olar. Əliağa Vahidin bədahətən
dediyi qəzəllər buna parlaq sübutdur. Elə bu məntiqlə
də neçə əsrlər bundan əvvəl
yaşayıb yaratmış aşıqların yazıya
almadan qoşduqları qoşmaları, gəraylıları
müəllifi məlum olmayan, yaxud müəllifliyə
hüququ çatmayan şəxslər tərəfindən
yaradılmış əsərlər kimi yox, məsələn,
aşıq Abbas Tufarqanlının, aşıq Alının, aşıq
Ələsgərin əsərləri kimi təqdim edirik.
Məncə, bu yanaşma eyni ilə musiqi
yaradıcılığına da şamil edilməli idi. Artıq bəstələnmiş
melodiyanın müəllif tərəfindən nota
alınmaması əsərin mövcudluğunu, müəllifin
isə müəlliflik iddiasını heç cür inkar edə
bilməz. Həmin melodiya səsləndiyi
istənilən məqamda artıq mövcuddur. Aşıqların yaddaşlarda yaşayan
qoşmaları kimi onları da yazıya almaq, yəni not
işarələri ilə kodlaşdırmaq məsələnin
sadəcə texniki tərəfidir. Elə
buna görə də mahnı melodiyalarını not dəftərində
yox, musiqi alətində yaradan müəlliflərin əsərlərini
də musiqidə şifahi ənənələrə əsaslanan,
fəqət müəllifi məlum olan əsərlər kimi
təqdim etmək mümkün və zəruri idi.
Yadınızdadırsa, ustad sənətkar Əlibaba Məmmədov
uzun illərdən sonra bu anormal yanaşmaya axır ki, öz
etirazını bildirdi. Televiziya muğam müsabiqəsinin
növbəti konsertlərinin birində iştirakçı gənc
xanəndə Əlibaba müəllimin yazdığı
mahnılardan birini ifa etdi (təbii ki, təsnif kimi). Qiymətləndirmə zamanı münsiflər heyətinin
üzvləri təsnif haqqında danışanda onun müəllifinin,
yəni Əlibaba müəllimin adını hörmətlə
çəkdilər. Yalnız Bəstəkarlar
İttifaqı idarə heyətinin katibi, musiqişünas,
indi haqq dünyasında olan Ramiz Zöhrabov (Allah rəhmət
eləsin) "ənənəni" pozmadı, hətta bir az
da dərinə getdi, "Bu təsnifi Əlibaba müəllim
quraqşdırıb" (yəni Əlibaba Məmmədov
haqqnda "bəstələyib" sözünü işlətmək
olmaz) kimi uğursuz, hətta mən deyərdim ki, kobud cümlə
ilə müəllifin bostanına iri bir daş atdı.
Əlibaba müəllim dözə bilmədi: "Ramiz müəllim,
bütün bəstəkarlar melodiyanı əvvəlcə
beyinlərində yaradır, sonra yazıya alırlar" - deyərək
Ramiz müəllimin cavabını verdi.
Mən
1991-ci ildə "Yeni fikir" qəzetində işləyəndə
adının yaratdığı mahnıların müəllifi
kimi səslənməsinə yasaq qoyulmuş belə bəstəçilərdən
biri - "Hanı bəs vəfan sənin", "Təki sən
səslə məni", "Heç küsməyin
yeridirmi", "Gecələr", "Yandırar məni"
və s. gözəl mahnıların müəllifi Şahid
Əbdülkərimovla görüşüb söhbət
etdim. Belə ögey münasibətdən ruhu,
psixologiyası zədələnən Şahid müəlim o
vaxt artıq musiqi bəstələməyin daşını
birdəfəlik atmışdı, ibadətlə məşğul
olan dindar həyatı yaşayırdı. Sonralar iş
elə gətirdi ki, Şəkidə onun evində, həyətində
də oldum və Şahid müəllim sevimli tarını
tonqalda yandırdığı yeri mənə göstərəndə
başa düşdüm ki, "...və
başqalarından" biri olan göyçaylı şair
Aydın Kərimovun sözlərinə yazdığı
"Sevgilimə könül açdım"
mahnısında deyildiyi kimi, Şahid müəllim dərd əlindən
bəmə qaçıb və çox təəssüf ki,
biz onu zildə axtarırıq. Amma nahaq yerə,
çünki biz bu istedadlı adamı "...və
başqaları" qəbiristanlığında çoxdan,
hətta tarından da əvvəl dəfn etmişik.
Və mən bu yazını o vaxt qələmə
aldığım "Dərd əlindən bəmə
qaçdım" sərlövhəli yazıdan bir fraqmentlə
bitirmək istəyirəm. Oxuyun, diktafona danışan Şahid
Əbdülkərimovdur
"Mən hər şeyi udurdum, bircə müəlliflik hüququmun inkarından başqa. - Şahid müəllim qəfildən üzünü mənə çevirdi - Bax, sən cavan oğlansan, gərək qələmin iti olsun. Giriş bu işə, araşdır, aydınlaşdır bu müəmmanı. Bəlkə düz edirdilər? Bəlkə doğrudan da İncəsənət institutunu, Xalq konservatoriyasını bitirmiş bir adamın mahnı yazmağa hüququ yoxdur? Əgər yoxdursa, niyə? Vicdan haqqı, özümə görə demirəm. Mənim kimi bəxtsizlər yenə də var ey. Bəhram Nəsibovu yəqin ki, tanıyırsınız. Amma bəlkə heç siz də bilmirsiniz ki, bir vaxtlar dillər əzbəri olan "Şahnaz təsnifi"ni (Niyaməddin Musayevin böyük şövqlə oxuduğu bu mahnı "Deyin hardadır" adı ilə də məşhur idi - Ə.H.) o yazıb. "Bacılar", "Sən də həmdəm, mən də həmdəm", "Sən güləndə", "Ay gecikən məhəbbətim", "Gəl inad etmə", "Ay qız" mahnıları da onundur. Arif Babayevin oxuduğu "Qarabağ" mahnısının nəinki musiqisini, hətta sözlərini də özü yazıb. Yaxşı, nəyə görə gizlədirlər bunu camaatdan? Allah verən istedaddır da - mahnı bəstələyir. Bunu ona çox gömək insafdan deyil axı..."
...Şahid müəllimin ruhu məni eşidirsə, ona müraciət edirəm: "Bağışlayın ustad, sizin xahişinizi gec - 31 il sonra yerinə yetirməyə çalışdım. Bilmirəm alındı, ya yox. Alınmadısa, bir də bağışlayın..."
Əlisəfdər
HÜSEYNOV
525-ci qəzet.- 2022.- 23 dekabr.- S.11.