"Diasporun coğrafiyası"
Azərbaycan diasporunun coğrafiyasına nəzər
salsaq, gözlərimizin önünə ilk gələn Tiflis
şəhəri olur. Qafqazda mədəniyyətlərin
qovuşduğu Tiflis şəhərinə azərbaycanlı
mütəfəkkir və tələbələrin
axını bir gerçəklik idi. Yəqin
keçmişdə Tiflisdə Mirzə Şəfi Vazehdən
dərs alan Mirzə Fətəli Axundov məclislərdə
soydaşlarımızla bir araya gəlib diaspor cəmiyyətinin
qurulması haqqında da düşünürmüşlər.
Məhz Tiflisdə səs salan Aşıq Ələsgərin
dastanlarının sədası Göyçədən İrəvana,
Zəngəzura, Qarsa,
İqdıra, Naxçıvana, Borçalıya, Təbrizə,
Gəncəyə və digər mahallara yayılmağa
başladı. Saz-söz adamları ilə yanaşı, Azərbaycanın
görkəmli mütəffəkkirləri Həsən bəy
Zərdabi, İsmayıl Qaspralı, Mirzə Ələkbər
Sabir, Mirzə Cəlil və başqaları müxtəlif
zaman kəsiyində xalqı maarifləndirərək gələcəyi
düşünür, o dövr yetişməkdə olan gənclərimizi
ruhlandıraraq Azərbaycanın istiqlaliyyəti uğrunda
mübarizəyə sövq edirdilər.
Sanki Qoridə,
İstanbulda, Kazanda, Sankt-Peterburqda, Kiyevdə, Erlangendə,
Varşavada, Parisdə təhsil alan
soydaşlarımız geriyə dönərək müstəqil
Azərbaycan Respublikasının atributlarını yaratmaqla
mübarizəyə qoşuldular. Əgər
Tiflisdə Meydan ərazisində soydaşlarımızın
görüşləri məclislərdə keçirdisə,
Türkiyədə, Amasiya şəhərində belə
görüşlər, əsasən, azərilərin
Şirvanlı camesində baş tuturdu.
O zaman
Türk dünyasının görkəmli xadimləri
İsmayıl Qaspirinski, Əli bəy Hüseynzadə, Əhməd
bəy Ağaoğlu, Əhməd Cavad və Üzeyir
Hacıbəyli Azərbaycanı müstəqil görmək
arzularını İstanbuldan, Krımdan, Dərbənddən
və Batumdan səsləndirirdilərsə, Əlimərdan bəy
Topçubaşov, Fətəli Xan Xoyski, Nəsib bəy Yusifbəyli,
Məhəmməd Əmin Rəsulzadə həmkarları ilə
birlikdə Tiflisdə, Bakıda, Gəncədə mücadilə
aparırdılar. Nəhayət, 1918-ci ildə
Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti quruldu, Versal sülh muqaviləsinə
imza atıldı.
23 aylıq Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti müstəqilliyini
itirdikdən sonra ayrılığa dözməyən
cümhuriyyətçilərin bir qismi mühacir həyatı
yaşayaraq ilk diaspor cəmiyyətlərini qurmaqla təsəlli
tapdılar. Əlimərdan bəy Topçubaşov və Ceyhun
Hacıbəyli Parisdə, Məhəmməd Əmin Rəsulzadə
isə Varşava və Berlində məskunlaşan
soydaşlarımızı və tələbələri bir
araya gətirərək dərnəklər qurmağa
başladılar. Əsasən, Berlində
və Varşavada nəşr olunan "Qurtuluş",
"Azərbaycan" dərgiləri
soydaşlarımızı tənha buraxmırdı. Berlində qısa zaman kəsiyində məşhur
olan bakılı yazıçı Məhəmməd Əsəd
bəy və Parisdə Ümmülbanu öz əsərləri
ilə o dövr cərəyan edən hadisələri təsvir
edib Azərbaycan həqiqətlərini Avropa oxucularına
çatdırırdılar.
Ötən
əsrin əvvəllərində professor Bəkir
Çobanzadə Türkiyədə, Krımda, İsveçrədə,
əsasən də Macarıstanda yaşadığı
dövrdə nəşr etdiyi "Şərq" qəzeti
vasitəsilə azərbaycançılıq məfkurəsini
yaymağa çalışırdı. Yazıçı,
ictimai-xadim Yusif Vəzir Çəmənzəminli isə Ukraynada
fəallığı ilə seçilirdi. Şərqi Avropanın digər ölkəsində,
Polşada general Plisutskinin heyətində olan azərbaycanlı
zabitlərdən Vəli bəy Yadigarın timsalında irəli
sürülən təşəbbüslə "Prometey"
təşkilatı yarandı. Təşkilat Avropada, ələlxüsus
da, Almaniya və Fransada soydaşlarımız arasında
zamanında təmas nöqtəsi oldu.
Sosialist inqilabından sonra mühacirət həyatı
yaşayan soydaşlarımız və xaricdə təhsil
almış cümhuriyyət məzunları əsasən,
Avropada məskunlaşmışdılar. Müharibədən
sonra Münhendə yaşayan Məcid Musazadə və
sonrakı illərdə Mirzə Xəzər
"Azadlıq" radiosu vasitəsi ilə həqiqətləri
ictimaiyyətə çatdıraraq soydaşlarımızla
rabitə qururdular.
Ankarada fəaliyyət göstərən Azərbaycan
Kultur Dərnəyi isə mərkəz rolunu oynayaraq əsasən,
Türkiyədə məskunlaşan
soydaşlarımızın inanc yeri idi. Dərnəyin qurucuları
Məhəmməd Əmin Rəsulzadə, xanımı Vanda Rəsulzadə,
Həmid Ataman, Rəsul Ünsal, Mustafa Vəkilov, Əbdüləli
Əmircanov, Məhəmməd Kəngərli,
Əbdülvahab Yurdsever, Bədəl, Əlirza Turan və digərləri
birgə fəaliyyət göstərərək cümhuriyyət
arzusu ilə yaşayırdılar. Onların
davamçıları Cəmil Ünal, Selcuq Önal, Nəsrin
İnal, Tuncar Kirhan bu gün də fəallıqları ilə
seçilirlər. Türkiyənin Elazığ bölgəsində
yaşamış azərbaycanlı şair Almas
İldırımın vətənpərvər şeirləri
mühacirət həyatı yaşayan soydaşlarımıza
təsəlli verirdi. Həsən
İsmayıllı isə İstanbulda Azərbaycan
Kültür Dərnəyi qurmaqla fəaliyyətini 1998-ci ilə
qədər davam etdirmişdi.
Bakıda,
Kiyevdə, İstanbulda və Berlində mükəmməl təhsil
almış türkoloq alim, professor Əhməd Cəfəroğlunun
fəaliyyət dairəsi Türkiyə ilə yanaşı,
Almaniya, İspaniya, Polşa, Macarıstan və Ukraynanı da əhatə
edirdi. Türkiyədə Azərbaycan "Yurd
bilgisi" jurnalının baş redaktoru Argentinada,
Buenos-Ayresdə fəaliyyət göstərən
"Turan" Cəmiyyətinin fəxri üzvü idi.
Orta
Asiyanın bir sıra şəhərlərində, əsasən, Buxara, Səmərqənd, Bişkek
və Alma-Atada azərbaycanlıların fəaliyyəti
ötəri xarakter daşıyırdısa, Aşqabadda
görkəmli ictimai xadim Salman Mümtazın simasında
diaspor fəaliyyəti qəzet və jurnallarda dərc olunan məqalələrdə
öz əksini tapırdı.
XX əsrin ortalarında Maqsud Şeyxzadənin Daşkənddəki
yaradıcılığının nəticəsi olaraq,
Cilarqan məhəlləsində yaşayan çoxsaylı azərbaycanlıların
təşkilatlanmasına səbəb olmuşdu. Onun
yazdığı "Daşkəndnamə" əsəri
isə özbək xalqının sevimli dastanına
çevrilmişdi. O dövrdə Mosul və Kərkükdən
türkmən qardaşlarımızın arzularını
şair Əbdül Lətif Bəndəroğlu bizlərə
professor Qəzənfər Paşayev vasitəsi ilə
çatdıraraq körpü rolunu oynamışdı.
Sovetlər
dönəmində xarici ölkələrdə qastrol səfərlərində
olan Niyazi, Bülbül, Rəşid Behbudov, Müslum Maqomayev,
Zeynəb Xanlarova və Fərhad
Bədəlbəylinin
soydaşlarımızla görüşləri təskinlik
hissləri ilə bağlı idi. Qara Qarayevin
"İldırımlı yollar" baleti, Fikrət
Əmirovun "Kürd ovsarı" muğam sinfoniyası və
Arif Məlikovun "Məhəbbət əfsanəsi" Azərbaycanı
tərənnüm edirdi. Əzizə
Mustafazadənin caz ifası, Alim Qasımovun ecazkar muğam
ifası müstəqilliyə gedən yolun müjdəsi oldu.
Kino xadimlərimizin milli ruhda yaratdıqları filmlər
soydaşlarımızın xarici ölkələrdə təsəlli
tapmaları üçün əyani vəsait idi.
Heykəltaraş Ömər Eldarovun Düşənbənin
mərkəzində yazıçı-alim Sədrəddin
Ayniyə həsr olunmuş memorial-ansamblı Tacikistan-Azərbaycan
dostluq əlaqələrinin simvoluna çevrilmişdi.
Rəssamlarımız
Səttar Bəhlulzadə, Mikayıl Abdullayev, Tahir Salahov, Kamil
Əliyev, Toğrul Nərimanbəyov və Fərhad Xəlilov
xarici ölkələrdə maraqlı sərgiləri ilə
Azərbaycan incəsənətini tərənnüm
edirdilər.
Sərhədlərin bağlı olduğu dövrdə
Xalq yazıçısı Anarın Türkiyədə
yaşayan qohumları Azərbaycan dərnəkləri və mədəniyyət
xadimləri vasitəsi ilə ara-sıra əlaqə qururdular.
Amerikanın
Berkli Universitetinin professoru, həmyerlimiz Lütfi Zadənin
qeyri-səlist məntiq nəzəriyyəsi ilə elmə
vurduğu möhür, Landaunun elmi ixtiraları, Rusiyanın
Uzaq Sibir bölgəsində digər həmyerlimiz geoloq,
professor Fərman Salmanovun neft mənbələrinin kəşfi
beynəlxalq arenada Azərbaycan adına layiqli izlər qoyurdu.
Xaricdə Cümhuriyyət arzusu ilə yaşayan
soydaşlarımızın bir qismi ilə Fransada diplomat Ramiz
Abutalıbov, digər qismi ilə hələ Sovetlər
dönəmində Almaniyada tərəfimdən keçirilən
görüşlərdə ilk cəmiyyətin qurulmasına
nail olduq. 1989-cu ilin yanvar ayında Almaniyanın Köln şəhərində
"Azərbaycan Evi"ndə gənclərdən ibarət
Azərbaycan nümayəndə heyətilə
soydaşlarımızın görüşləri o dövr
üçün inanılmaz idi.
Həsən
Qərəvi, Xalis Tezel və Nihat Çətinkaya tərəfindən
xalqımızın Qanlı 20 Yanvar və Xocalı faciəsi
ilə bağlı etirazları bəyanat formasında Birləşmiş
Millətlər Təşkilatına və xarici dövlətlərin
başçılarına ünvanlanmışdı. Bonn-Brüssel və İstanbul yürüşləri
beynəlxalq aləmə səs salmışdı.
XX əsrin sonunda Bakıdakı mitinqlərin fonunda
ayağa qalxan Naxçıvan əhalisi İranla sərhədə
toplaşaraq o taylı qardaş və bacılarına səslənirdilər. Azərbaycanın görkəmli
şairi Məhəmməd Hüseyn Şəhriyarın
"Heydərbabaya salam" poemasının sədaları,
Cavad Heyətin "Varlıq" jurnalının var
olması, Yaqub Zurufçunun ifasında
"Ayrılıq" mahnısı
Ərdəbilə, Urmiyəyə, Zəncana, Əndəbilə,
Xoya, Qəzvinə, Təbrizə və Tehrana səs salaraq
sevinc göz yaşları ilə müşahidə olunurdu.
XX əsrin sonlarının izdihamlı mitinqləri
Əbülfəz Elçibəyin rəhbərliyi ilə
xalqın müstəqilliyə gedən yolda mücadilə etməsi
beynəlxalq arenada səs salmışdı. 1990-cı ilin
yayında İstanbuldan Azərbaycana təşrif buyurmuş
Azərbaycan cəmiyyətinin sədri Nihat Çətinqaya
özü ilə müstəqil Azərbaycanın bayraq və
digər atributlarını gətirərək
Yazıçılar Birliyində azadlıq aşiqlərinə
təqdim etmişdi.
İsmayıl
Şıxlı, Bəxtiyar Vahabzadə, Məmməd Araz, Xəlil
Rza Ulutürk, Şirməmməd Hüseynov, Xudu Məmmədov,
Rüstəm Əliyev, Sabir Rüstəmxanlı və digər
ziyalılarımız xalqın arasında olmaqla gələcəyi
daha aydın görürdülər. Həsən Həsənovun,
Vilayət Quliyevin, Ramiz Əskərin, Abid Tahirlinin, Məryəm
Seyidbəylinin diaspor mövzusunda apardıqları tədqiqat
işləri mütəmadi olaraq dövrü mətbuatda bu
gün də işıqlandırılır.
Züleyxa Əsədullayeva, Tomris Azərinin diaspor fəallığı,
Uzaq Amerikadan Nyu Cersidən soydaşlarımızın həyəcan
sədası daim eşidilirdi. Amerikalı Cefri
Verbaxın Azərbaycan musiqi alətlərində ifası
yaranan diaspor cəmiyyətlərinə yeni nəfəs verirdi.
Avstriyanın paytaxtı Vyana şəhərində Azərbaycan
Mədəniyyət Mərkəzi həm də diaspor fəallarını
birləşdirən bir məkana çevrilmişdi. Burada
keçirilən tədbirlər indi də ictimaiyyət tərəfindən
rəğbətlə qarşılanmaqdadır.
Tiflis
şəhərində fəaliyyət göstərən Mirzə
Fətəli Axundov adına Azərbaycan mədəniyyəti
muzeyi sanki azərbaycanlıların mütəmadi ünsiyyət
qurduqları və tədbirlər keçirdikləri məkana
çevrilmişdi.
Məşhur futbolçu Vəli Qasımovun da
İspaniya və Portuqaliya klublarında çıxış
etdiyi dönəmlərdə əsas düşüncəsi
Azərbaycanı layiqincə təmsil etmək olmuşdu. Yaşadığı
Sevilya şəhər əhalisinin müsəlmanlara olan tarixi
münasibətləri, yaxşı mənada, Azərbaycana da
sirayət edirdi.
Azərbaycanın müstəqilliyə qovuşması ərəfəsində,
əsasən, Avropada diaspor cəmiyyətlərinin
qurulması tendensiyasına başlanıldı. Alim və sənət
adamları xarici ölkələrdə çalışaraq cəmiyyətlərə
rəng qatdılar. Almaniyada professor Məqsud Əfəndiyev,
professor İbrahim Alev, türkoloq Əhməd Horst Şmiede,
yazıçı Orxan Aras, həkim Ağabəy Azərbaycani,
Danimarkada professor Məsud Aşina, Rusiyada professor Tofiq Məlikli
və Bella Musayeva, Kanadada
professor İlham Axundov, Norveçdə Qivami Rəhimli,
İsveçdə Bəhram Atabəyli, Rəhim Sadıqbəyli,
Fransada İren Melikova, Rza Diqqəti, Səid İsmayılov,
Mustafa Alınca, Böyük Britaniyada professor Qulamrza Təbrizi,
professor Türkay Gəncəli, Gürcüstanda Leyla
Əliyeva ilk diaspor fəalları olmaqla yanaşı, elmi və
yaradıcı fəaliyyətləri ilə də beynəlxalq
arenada Azərbaycanı layiqincə təmsil etməkdədirlər.
Diaspor sahəsini əhatə edən monoqrafiya və elmi
işlər davamlı yazılmaqdadır. Vəli Həbiboğlunun
"Heydər Əliyev və Azərbaycan diasporu",
Rövşən Məmmədovun "Azərbaycan diasporu və
milli mətbuat", "Azərbaycan diasporu", Vazeh Əsgərovun
"Azərbaycanlıların Fransaya immiqrasiyası: tarix və
perspektivlər", Sevil Kərimovanın "Azərbaycan-İtaliya
mədəni əlaqələri" kitabları, Sevinc Əsgərovanın
"Azərbaycan-Çexiya tarixi mədəni əlaqələri"
və Cavid Ələkbərlinin "Azərbaycan-İspaniya mədəni
əlaqələri" elmi işləri həm də diaspor fəaliyyəti
üçün mühüm mənbələrdir.
Azərbaycanı son otuz ildə tərənnüm edən
xarici vətəndaşların da xidmətləri
danılmızdır. Amerikada publisist Tomas Goltz, redaktor Betti Bleer, tarixçi
Samuyel A.UJMZ, Almaniyada məşhur futbol məşqçisi
Bernd Ştange, Avstriyada professor Erik Faygl, yazıçı Uli
Routfuss, alim İngrid Şindilbek, professor Harmen von Lessen,
İtaliyada professor Romolo Ercolino, naşir Sandra Tetti,
İsveçdə rejissor Mikael Silkeberg, Polşada professor Yan
Malinski, Gürcüstanda professor Guram Marxuliya, tədqiqatçı
Simon Kopadze Azərbaycan həqiqətlərini yazan, çəkən
və dilə gətirən şəxslərdirlər.
Heydər Əliyev Fondunun həyata keçirdiyi layihələr
Fransa, Böyük Britaniya, İtaliya, Almaniya, Bolqarıstan və
Pakistanda Azərbaycanın beynəlxalq arenada tanınmasına
xidmət etməkdədir. Müasir dövrümüzdə
Moskvada Ümumrusiya Azərbaycanlılarının Gənclər
Təşkilatı "AMOR"un uğurlu nümunəsi, həmçinin,
İstanbulda, Vyanada, Parisdə, Berlində, Kölndə,
Barselonada və başqa şəhərlərdə yaranan Azərbaycan
evləri və Qarabağ məktəblərinə təkanverici
qüvvə oldu və xaricdə cəmiyyətlərin fəallığı
artmağa başladı, tədris və mədəniyyət mərkəzləri
yarandı.
Hələ Sovetlər dönəmində Azərbaycan
Respublikasına rəhbərlik edən Heydər Əliyev azərbaycanlı
tələbələri SSRİ-nin müxtəlif şəhərlərinə
və qismən də xaricə göndərməklə gələcəkdə
diaspor cəmiyyətlərinin yaranmasının təməlini
qoymuşdu. Azərbaycan müstəqilliyə qovuşandan sonra
Ümummilli lider Heydər Əliyevin xarici ölkələrə
səfərləri zamanı diaspor nümayəndələri
ilə görüşlərinin məntiqi nəticəsində
2001-ci ilin 9-10 noyabr tarixində Bakıda keçirilən
Dünya Azərbaycanlılarının Birinci Qurultayı əlamətdar
hadisə idi. Qurultayda yekun nitq söyləyən
Heydər Əliyevin "Mən fəxr edirəm və həmişə
fəxr etmişəm ki, mən Azərbaycanlıyam" kəlamı
diasporumuzun devizi oldu.
Möhtəşəm
tədbirin növbəti ilində yaradılan Diasporla iş
üzrə Dövlət Komitəsi xaricdə yaşayan azərbaycanlıların
inam məkanı sayılır. Bu gün Azərbaycan
Respublikasının Prezidenti cənab İlham Əliyev və
Birinci vitse-prezident xanım Mehriban Əliyevanın
qayğısı sayəsində Azərbaycan beynəlxalq
arenada öz nüfuzunu artırmaqdadır. Qarabağda qəhrəmanlıq eposunu yazan ordumuz Ali
Baş Komandanın rəhbərliyi və xalqın dəmir
yumruq birliyi nəticəsində ərazi
bütövlüyümüzü bərpa etdi və dəniz
səviyyəsindən 1350 metr hündürlükdə -
Şuşada Azərbaycan bayrağı dalğalandı.
44 günlük döyüş ərəfəsində
ürəkləri bizimlə döyünən türk
qardaşlarımız, başda Türkiyə Cümhuriyyətinin
Prezidenti sayın Rəcəb Tayyib Ərdoğanın Azərbaycan
sevdası hər birimizin qürur mənbəyidir.
Dünya
Azərbaycanlılarının Şuşada keçirilən
Zəfər Qurultayında Amerikadan Uzaq Avstraliyaya, Avropadan
Asiyaya kimi eşidilən "Qarabağ Azərbaycandır",
"Azadlıq", "Zəfər", "Qələbə"
kəlmələri Vətən dili ilə hər bir
soydaşımızın Ana sözü oldu.
Çingiz
Abdullayev
Alman-Azərbaycan
Cəmiyyətinin İdarə Heyətinin sədri, professor
525-ci qəzet.-
2022.- 29 dekabr.- S.10;11.