"...Agah ol, gör ki,
nədir... nəğmeyi-tar..."
Əvvəlcə oxuculardan
xahiş edirəm ki, mənim ustad tarçı Hacı Məmmədovun
sənətinə olan məhəbbətimi, vurğunluğumu
aludəlik kimi qiymətləndirməsinlər. Sadəcə fikrimcə, Hacı müəllim təkcə
mahir tarçı yox, həm də ötən əsrin 50-ci
illərindən başlayaraq Azərbaycan tar
ifaçılığı sənətinə bir sıra
yeniliklər gətirən, tarda instrumental ifaçılıq
sənətini dövrün, zamanın tələblərinə
uyğun olaraq yeni düşüncə tərzinə adaptasiya
edərək bu sahədə yeni konsepsiya yaradan novatordur və
deməli, həm də tarixi şəxsiyyətdir.
Mahir tarçı və təcrübəli
pedaqoq Rövşən Zamanovla etdiyim söhbətin məqsədi
də bu məsələyə peşəkar
yanaşmasını, rəyini öyrənmək idi. Həmin söhbətin mətnini təqdim edirəm.
Bəri başdan onu da deyim ki, bu yazıda "tarzən"
sözünü "tarçı" sözü ilə əvəz
eləmişəm və düşünürəm ki, düz
də eləmişəm.
- Rövşən müəllim,
Hacı Məmmədovun tar ifaçılığı sənətinə,
ümumiyyətlə, milli musiqi mədəniyyətimizə
verdiyi töhfələri qısaca necə xarakterizə edərdiniz?
- Mənim
fikrimcə, Hacı Məmmədov fenomeninə yalnız bir
rakursdan baxmaq düzgün olmaz. Çünki
belə yanaşma onun yaradıcılığının, xidmətlərinin
bütün spektrlərini üzə çıxarmağa
imkan vermir. Hacı müəllim tarixin müəyyən
kəsiyində tar ifaçılığı sənətində
bir ulduz kimi parlayaraq Azərbaycan tarına yeni nəfəs verən,
bu sahədə formalaşmış ifa texnikasını durğunluqdan, təkrarçılıqdan
xilas edib yeni magistrala çıxaran və uzun müddətli
inkişaf strategiyasını, perspektivlərini müəyyənləşdirən
fitri istedadlardan biri, bəlkə də birincisi idi. Əvvəllər də bizim nəhəng
tarçılarımız olub. Hacı
müəllim onların hamısının ifa
texnikasını, yozum tərzini dərindən mənimsəmişdi.
Amma o, özünə qədər
formalaşmış ənənələri təkrarlamaq yolu
ilə getmədi, bəlkə də intuitiv şəkildə
bu ənənələri daha geniş müstəviyə
çıxarmaq, tar ifaçılığının
üfüqlərini genişləndirmək, onu yeni
dövrün dinamik tempinə uyğunlaşdırmaq zərurətini
hamıdan əvvəl dərk etdi və bir qədər fərqli
- daha dinamik, çevik çalğı texnikası
yaratdı. "Çeviklik, dinamika, ifa texnikası və
emosionallığın vəhdəti, ifa olunan musiqinin məzmununu
zənginləşdirən yeni ornamental naxışlar" - məncə,
ustadın tar ifaçılığı sənətinə gətirdiyi
yenilikləri belə səciyyələndirmək olar.
- Sadaladığınız bu keyfiyyətlər
təbii ki, tarın yeni imkanlarını ortaya qoydu, onu təkcə
milli muğamlarımızı, rəqs havalarımızı,
xalq mahnılarımızı yox, həm də bəstəkar
əsərlərini, o cümlədən, Qərb bəstəkarlarının
müxtəlif janrlarda yaratdıqları nümunələri
mükəmməl şəkildə təfsir etmək
gücündə olan bir alət kimi tanıtdı. Məlum
oldu ki, o vaxta qədər əsasən
muğamlarımızı, rəqs havalarını səsləndirən
tarda məsələn, Montinin
"Çardaş"ını, yaxud Bizenin Karmen operasından intermissionu
da ifa etmək mümkün
imiş. Bu, haradasa Şərqin, konkret desək, Azərbaycan
tarının Qərbin "intellektual" musiqi aləti
olan skripka ilə döş-döşə gəlməsi kimi
bir şey idi. Amma bu barədə bir qədər
sonra. İndi gəlin sizin dediyiniz "texnika və
emosionallığın vəhdəti" məsələsinə
bir az geniş nəzər salaq.
Yadınızdadırsa, yazılarımın birində mən
"Hacı Məmmədovun "qızıl tarazlıq
qanunu" ifadəsi işlətmişdim...
-
Oxumuşam o yazını və fikirlərinlə tam
razıyam. Hacı müəllimin
yaradıcılığında ifa texnikasının
bütün komponentləri ifa olunan əsərin məzmununun
daha dərindən açılmasına yönəlib. Ona görə də onun ifalarından yorulmursan,
doymursan, həm ustadın peşəkarlığına,
barmaqlarının sürətinə, biləyinin
dözümünə heyran, həm də ifa olunan əsərin
məzmunundakı emosional çalarların zənginliyində
məst olursan, bu ifaları təkrar-təkrar dinləmək istəyirsən.
Yəni sizin yazdığınız kimi, bu
ifalarda texnika ilə məzmun arasında tarazlığa əsaslanan
bir vəhdət var. Onun yaradıcılığında texniki
ustalıq məqsəd yox, məqsədə çatmaq
üçün sadəcə bir vasitədir.
- Hacı Məmmədov
konservatoriyanı yarımçıq qoyub Tibb İnstitutuna
daxil olmuşdu və ixtisasca cərrah idi. Bu kontekstdə onun belə yüksək,
mükəmməl ifa manerasına yiyələnməsi diqqətçəkən
faktdır. Sizcə, texniki ustalıq da
Allah vergisidir?
- Məncə,
yox. Səhv etmirəmsə, bir dəfə əvvəlki
söhbətlərimizdə demişəm: "Hacı müəllim
maksimalist idi və əgər o, taleyin hökmü ilə
tarçı yox, məsələn, boksçu olsaydı,
mütləq düya çempionu olardı". O, istədiyini
tardan almayınca ondan əl çəkməzdi. Həm də axı o vaxtlar başqa istedadlı
tarçılar da vardı və onlar arasında açıq
və gizli şəkildə, amma sağlam rəqabət
gedirdi. Məsələn, mən hələ
tələbə olanda maraqlı bir əhvalat
eşitmişdim. Deməli, Əhsən
Dadaşov sevinə-sevinə Hacı Məmmədovu
yanlayırmış ki, Hacı, axşam filan muğamın
filan guşəsində belə bir keçid eləmişəm
və sonra da tarı qabından çıxarıb həmin o
gedişi göstərirmiş. Hacı dərhal tarı
ondan alıb bu gedişə, necə deyərlər, öz
kontr-gedişini nümayiş etdirirmiş və beləcə
2 istedadın dəfələrlə təkrarlanan bu jestlərindən
iki yeni məktəbin - Hacı Məmmədov və Əhsən
Dadaşov məktəblərinin bünövrəsi qoyulurdu.
- Əhsən müəllimin
adını lap yerində çəkdiniz. O da öz yozum fəlsəfəsi olan yenilikçi
tarçılarımızdan idi. İndi bu iki ustadın
adlarının bir yerdə çəkilməsi mənə
onların tar çalmaq tərzlərinin ümumi bir cəhəti
haqqında danışmağa şans verdi.
Hər iki sənətkar tar çalanda aləti çənə
səviyyəsinə qaldırıb üzlərini tarın
çanağına söykəməyi sevirdi. Belə anlarda
elə bil tar onların bədən üzvlərindən birinə
çevrilirdi, onlar sanki ətraf aləmdən təcrid olub trans vəziyyətə düşürdülər,
barmaq və biləklərində yox, bütün
vücudlarında qəribə bir gərginlik hiss olunurdu. Adama
elə gəlirdi ki, tarı onlar yox, tar onları idarə edir.
Hətta bir dəfə televiziyada "Çoban bayatı"nı çalanda Hacı müəllimin
üzündən tər damcılarının tökülməsi
də yadımdadır. Bu, təbii ki, daxildə
qaynayan enerjinin təsirindən idi.
- İzahın gözəldir. Əlavə edim ki,
tarı danışdıran tarçının biləyi və
barmaqları yox, sinəsindəki ürəkdir. İfanın impulsları beyindən yox, ürəkdən,
hiss-duyğu aləmindən gəlir.
- Bəs niyə müasir
tarçılar bu ənənəni davam etdirmirlər?
-
(gülür) Hamı Hacı, Əhsən ola
bilməz ki.
- Səhv etmirəmsə, Hacı
Xanməmmədovun tar və simfonik orkestr üçün
konsertlərinin ilk ifaçıları da məhz bu
tarçılar oldu.
- Bəli,
1-ci konsert 1952-ci ildə yazılıb. O vaxt bu əsəri ifa
eləmək gücündə 2 tarçı vardı -
Hacı Məmmədov və Əhsən Dadaşov. Birinci
konsertdə tar partiyalarını Əhsən müəllim
ifa etdi, növbəti konserti isə Hacı müəllim. Sonralar bu dəstəyə Ramiz Quliyev də
qoşuldu. Əlavə edim ki, bu konsertləri
yüksək səviyyədə ifa eləmək
üçün texniki ustalıq həlledici şərt deyil.
Əsas şərt simfonik musiqinin dilini bilmək,
partituranı duymaq, onun incəliklərinə varmaq
bacarığıdır.
- Sonralar Əhsən müəllim
bu sahədən uzaqlaşdı, Hacı müəllim isə əksinə,
Azərbaycan bəstəkarlarının lirik mahnıları, romansları, pyesləri
ilə yanaşı, Qərb bəstəçilərinin də
əsərlərini tarda səsləndirmək kimi çətin
bir işə girişdi və bu sahədə də
böyük uğurlar qazandı...
- Onlar
sıradan ifaçı yox, şəxsiyyət idilər, hər
birinin öz yaradıcılıq məramı vardı.
Əhsən müəllimin bəstəçilik qabiliyyətindən yəqin
ki xəbəriniz var. O, iyirmiyə yaxın rəng bəstələyib.
Hamısını da incə zövqlə.
O, ansambl formatında işləməyi xoşlayırdı,
müşayiətçi kimi də təkrarsız idi. Hacı müəllim
isə instrumental ifaçılıq sahəsində, necə
deyərlər, kral səviyyəsinə yüksəlmişdi.
Məhz onun rəhbərlik etdiyi trionun
ifasında 30-a yaxın qədim xalq rəqsimiz vala
yazılıb musiqi xəzinəmizin qızıl fonduna daxil oldu.
Onun "Orta mahur"u, "Mahur hindi"si,
"Bayatı Qacar"ı, "Xaric segah"ı,
"Çoban bayatı"sı muğam irsimizin inciləri
sırasındadır.
- Mən Hacı müəllimin
arxivdə olan bütün lent yazılarını dinləmişəm.
Əldə olan materiallar göstərir ki, o, müşayiətçilik
fəaliyyətinə o qədər də meyilli olmayıb, yəni
onun bu imicdə çıxışlarının lent
yazıları çox azdır. Ümumiyyətlə o, tək,
solo ifaçılığına üstünlük verib.
- Bəli,
elədir. Təbii ki, bunun səbəbləri
var idi. Mənə elə gəlir ki, bu məsələyə
də Hacı müəllimin maksimalizmi fonunda
baxmalıyıq. Ustad istənilən xanəndəni
müşayiət etmək, oxutmaq gücündə idi, amma hər
xanəndə Hacı müəllimin müşayiəti ilə
oxumağa hazır deyildi.
- Nə mənada?
- O mənada
ki, Hacı müəllimin xənandənin qarşısına
qoyduğu tələblər çox sərt idi. O,
"rahat" oxumaq üçün xanəndənin tarı
bir az aşağı registirdə kökləmək
təklifinə sərt reaksiya verirdi. Bu o demək idi ki, səsin
bu dəstgahı oxumağa imkan vermirsə - oxuma! Səni buna
məcbur etmirlər ki!
Məsələnin başqa tərəfi də var. Məlumdur
ki, dəstgah ifa olunanda təşəbbüs xanəndənin
əlində olur. Yəni əsas meyar onun yozumudur. O,
ifa zamanı bədahətən hansısa bir boğaz işlədə,
zəngulə vura bilər, yaxud hansısa bir guşə
improvizasiyalar edə bilər. Tarçının
isə belə sərbəstliyi olmur. Onun əsas
funksiyası xanəndəyə kömək etməkdir, öz
ustalığını, texnikasını nümayiş etdirmək
yox. Görünür, Hacı müəllim
bu statusda, bu çərçivədə özünü o qədər
də rahat hiss etmirdi.
- Sizinlə tam razıyam. Hacı
müəllim çərçivəyə sığan sənətkar
deyildi, buna görə də ifa zamanı daxlində qaynayan
bütün hissləri, duyğuları realizə etmək
üçün solo ifaçılğına son şans kimi
baxırdı. Bu, onun üçün ən
münasib format idi. Təəssüf ki,
çağdaş dövrün bəzi tarzənləri
Hacı müəllimin bu incə gedişindən də
örnək kimi istifadə etmirlər.
- Bir də
görürsən ki, müşayiətçi tarçı
öz ifasına, öz istəyinə elə aludə olur ki,
xanəndə demək olar ki, yaddan çıxır. Nəticədə dəstgahın dramaturgiyası
pozulur, xanəndənin ifa tempinə, dinamikasına xələl
gəlir, müşayiətçi ilə xanəndə
arasında baş verməli olan dialoq iki subyektin bir-biri ilə
əlaqəsi olmayan monoloqlarına çevrilir və dinləyici
də bilmir kimin monoloquna qulaq assın.
- Məncə, belədə xanəndənin
müdaxilə edib tarçının sözünü kəsməsi
ən münasib jest olardı.
-
Başqa yol da yoxdur. Ustad xanəndələr, adətən
belə edirlər. Məsələn, Xan
Şuşinski, Yaqub Məmmədov tarçının öz
yolunu azmasına imkan vermirdilər, vaxtında müdaxilə
edib vəziyyəti tarazlaşdırırdılar.
- Belə demək olarmı ki,
Hacı Məmmədovun yaradıcılığı ilə
Azərbaycan far ifaçılığı sənətində
yeni bir mərhələ başlayıb?
- Əlbəttə, Azərbaycan
tarçıları Hacı Məmmədovdan daim bəhrələnir
və onun ənənələrini davam etdirirlər.
- Sizcə, bu proses nə vaxta qədər
davam edəcək?
- Yeni
dövrün "Hacı Məmmədovu" yetişənəcən...
Əlisəfdər HÜSEYNOV
525-ci qəzet.-
2022.- 30 dekabr.- S.17.