Azərbaycan teatrında

Tofiq Kazımov fenomeni

Tofiq Kazımov-100

III məqalə

Akademik teatrşünaslığın elmi vəzifələrindən biri olan teatr düşüncəsini inkişaf etdirmək məqsədindən təkan alaraq, Tofiq Kazımovun yaradıcı irsi əsasında teatr düşüncəsinin Zaman içində inkişafını, bu inkişafın mühüm məqamlarını, nailiyyətlərini və yanlışlıqlarını, sıçrayışlarını və büdrəmələrini çağdaş dövrün tələbləri baxımından araşdırmağı zəruri hesab edirik. Teatr düşüncəsinə güclü təkan vermiş və bununla da milli sənət düşüncəsini xeyli genişləndirərək zənginləşdirmiş Tofiq Kazımovun yaradıcı irsi bu əməliyyatlardan ötrü olduqca səmərəli materialdır.

Səməd Mənsurun 1925-ci ildə, yəni bolşevik istilasından beş il sonra, ölümündən isə iki il əvvəl yazdığı "oğlum Əhməd Tofiqə vəsiyyətim" adlı şeir, heç şübhəsiz, Tofiq Kazımovun əqidəsinin formalaşmasına böyük təsir göstərib.

Səməd Mənsur yazır:

Bizim də ölkədə Əhməd,

gələr bir öylə zaman,

Hüquqa malik olur millət, gülür vətənim.

Hüquq-hüquq nə gözəl şey!

Yetişməz isə əlim,

Mən ölmüş olsam,

unutma hüquqa həsrətimi.

Qızıl qüyiddə mənən çəkən əziyyətimi.

O gün məzarıma qoş! Sanma bir ovuc xakim

O gün vürudunu gözlər o xaki-qəmnakim.

Qoşub məzarıma ver Əhmədim, bəşarətini,

Duyar qubarım inan giryeyi-səadətini.

(1925-ci il)

T.Kazımov əgər memuar yazmış olsaydı, bu gün bizdə yaranan sualların cavablarını bəlkə də orada tapa bilərdik. Yəqin bilərdik ki, niyə Səməd Mənsur vəsiyyətini üç oğlundan yalnız birinə, ortancıl Əhməd (Əhməd Səməd Mənsurun atasının adıdır) Tofiqə ünvanlandırıb. Bəlkə də, Tofiq Kazımovun cavab verə bilməyəcəyi suallara özümüz cavab taparıq, deyərik ki, sufi peyğəminə malik olan Səməd Mənsur mistik bir vəch ilə iki yaşlı Əhməd Tofiqin parlaq gələcəyini öncədən görürdü. İndi, hüquqi-demokratik dövlətdə yaşadığımız günlərdə Azərbaycan ziyalısının "hüquq - hüquq nə gözəl şey!" deməsi bizə bəlkə də qəribə görünmür, amma "hüquqsuz zaman"ın gəldiyini və yetmiş ildən çox davam edəcəyini heyrətamiz həssaslıqla duyan şairin, dramaturqun, aktyorun, xeyriyyəçinin, mütəfəkkirin, vətəndaşın dərrakəsinə heyranlıqla qibtə etməmək mümkün deyil!

Şəxsi xatirələrimdə qoruduğum bir lövhəni canlandırıb, hörmətli oxucuya çatdırmaq istərdim.

1974-cü ilin noyabr ayı. Əsgərlikdən yenicə qayıtmış tələbə dostum Vaqif İbrahimoğlu (o vaxtlar Həsənov) və mən Tofiq müəllimin görüşünə gəlmişdik. O, bizi Azdramanın birinci mərtəbəsində yerləşən kabinetində qəbul etdi. Deyəsən, harasa tələsirdi. Amma tələbələrinə vaxt ayırdı. Vaqif özünəməxsus ikibaşlı üslubda dedi:

- Əsgərlikdən dünən qayıtmışam. Artıq Vətənə borcum yoxdur.

Tofiq müəllim əvvəl qəşş eləyib güldü, sonra birdən tutuldu, fikirli-fikirli siqareti uzun müştüyünə taxdı, fikirlərindən ayrılmadan siqareti alışdırdı, dərin qullab aldı və mənim üçün indi də "tüstülənən" sözlər söylədi:

- Biz isə Vətənə borcumuzu qanımızla vermişik (Tofiq müəllim İkinci Dünya müharibəsində barmağını itirmişdi).

Dedi və susdu. Biz gərgin maraqla söhbətin ardını gözləyirdik. O isə başını buladı, cəld yerindən qalxdı. Anladıq ki, "audiyensiya" sona çatdı. Ayağa qalxdıq və sağollaşıb getdik.

Sonradan Tofiq müəllimlə bağlı qeydlərimi nəzərdən keçirəndə, hər dəfə bu epizodun üzərində düşünürəm. Axı niyə "arsızlığımıza" salıb müəllimimizi danışdırmadıq, niyə bu gün məni düşündürən, maraqlandıran sualları vermədim. Bəlkə ona görə ki, Vaqiflə mən artıq Tofiq müəllimdən fərqli zamanlarda yaşayırdıq. O, püxtələşmiş sənətkar, biz isə hələ yaradıcılıq yolunun astanasında idik.

Müasir Azərbaycan dramaturgiyasında (Tofiq müəllimlə birlikdə isə Azərbaycan teatrında) lirik-psixoloji təmayülün banisi görkəmli dramaturqumuz İlyas Əfəndiyevlə Tofiq müəllim barəsində maraqlı söhbətlərim çox olub.

Şəxsi arxivimdə bu söhbətlərdən etdiyim qeydlər çoxdur, çünki ötən əsrin səksəninci illərində, qeyri-təvazökar səslənməsin, teatrşünasın Zaman qarşısındakı məsuliyyətini yavaş-yavaş duymağa başlayırdım. Əlimə fürsət düşsə, o qeydlərin hamısını üzə çıxaracağam. Burada isə mövzuya uyğun olaraq, İlyas Əfəndiyevin T.Kazımov haqqında söylədiklərini sayğıdəyər oxucuya təqdim etmək istəyirəm. Onu da əlavə edim ki, bəzi yerlərdə İlyas müəllimin özəl leksikasını və danışıq üslubunu saxlamışam.

"...Azdramanın foyesində təsadüfən İlyas müəllimlə üz-üzə gəldik. Tofiq müəllimin otağı tərəfdən gəlirdi. Kefi kök idi. Məni görüb ayaq saxladı.

- Nə var, nə yox?

- Çox sağ olun, İlyas müəllim. Deyəsən, Tofiq müəllimin yanından gəlirsiz?

- Tapdın. Bu Tofiqnən söhbət eləməyin bir ayrı ləzzəti var. Özü kimi fikri də bir yerdə dura bilmir. Civə kimi hərəkətdədir.

- Sirr deyilsə, söhbətinizin mövzusu nə idi?

- Tolstoy. Bu gün Tofiq nəsə əsəbi idi, çox gileylənirdi. Mən də ona qocanın (İlyas müəllim özündən ötrü böyük avtoritet olan L.N.Tolstoya "qoca" deyirdi) bir sözünü xatırlatdım. O demişdi: "Sən gördüyün işi gör, olacağınan nə işin var?!" (sonradan L.N.Tolstoyun bu deyimini orijinalda, rusca tapdım. Rusca belədir: "Delay to, çto tı delaeşğ i pustğ budet to çto budet". Görünür, İlyas müəllim L.N.Tolstoyun aforizmini elə söhbət zamanı ekspromt olaraq, dilimizə çevirib).

- Buna Tofiq müəllim nə dedi?

- Bir hovur susdu, sonra deyəsən, sakitləşdi. Görünür, qocanın sözü ürəyincə oldu. Çox işləyir Tofiq, yorulur də... Dincəlmək nədir, bilmir. Bir tərəfdən bu, çox yaxşıdır. Sənətkar nədir, dincəlmək nədir. Bax, indi onun beynində nə isə yeni bir ideya cücərməyə başlayır. Ona bələdəm. Bu ideyanı özündən ötrü tam aydın etməyənə qədər, bax, belə əsəbi olacaq. Özü də belə hallarda ipə-sapa yatmır. Heç bir avtoritet tanımır. Əslində, belə də olmalıdı də. Çünki Tofiq böyük sənətkardır. Bax, Qorki deyib ki, sənətkar öz fərdi düşüncələrinə özünəməxsus formalar verməyi bacaran adamdır. İndi biz duraq Tofiqə öz düşüncələrimizi sırıyaq, sonra da tələb edək ki, onları biz istədiyimiz formada versin, tay onda onun "sənətkarlığ"ı nə oldu?!

Arxivimə baxıram, saralmış vərəqlərin birində az qala stenoqrafik tərzdə qələmə alınmış daha bir qeyd tapıram. Bu, 1998-ci ildə T.Kazımovun Azdramada keçirilən 75-ci ildönümünə dəvət olunmuş tələbə dostu, görkəmli gürcü rejissoru və mədəniyyət xadimi Giqa Lordkipanidzenin Moskva xatirələridir. Qaralamanın üzərində müəyyən ədəbi iş apardıqdan sonra, Tofiq müəllimin dostunun söhbətini oxucuya təqdim edirəm.

Giqa Lordkipanidze deyir:

- Günlərin bir günündə Tofiqlə mən, semestr imtahanlarını əla qiymətlərlə verməyimiz münasibətilə məşhur "Bakı" restoranında, elə ikimiz üçün xudmani bir "məclis qurduq". Sifariş etdiyimiz süfrə tələbə büdcəsinin dar imkanlarını aşmasa da, məclisimiz uzun çəkdi, xeyli oturduq, söhbətləşdik, gənclik maksimalizminə xas olan inamla gələcəyimizi "planlaşdırdıq" və gecənin bir vaxtında axırıncı metro qatarı ilə məskunlaşdığımız yataqxanaya qayıtdıq. Burada bizi xoşagəlməz sürpriz gözləyirdi: yataqxanada qalan tələbələrin, demək olar ki, hamısının zəhləsi gedən yekəpər qapıçı bizi içəri buraxmadı. Dil tökdük, yalvarıb-yaxardıq, hədə-qorxu gəldik, xeyri olmadı. Ayazlı-şaxtalı Moskva gecəsi, kobud çıxmasın, "mayamızı batırdı". Romantik ovqatımız havaya sovruldu. Mən yamanca sarsılmışdım və təslim olmağa hazır idim. Lakin Tofiq içəri girmək "əzmində" idi. O, çiyni ilə qapıya zərbələr endirərək, onu açmağa müyəssər oldu və biz yataqxanaya daxil olduq. Elə ertəsi gün gözətçinin qəzəbli raportuna əsasən, "yataqxananın daxili qaydalarını pozduqlarına görə tələbələr T.Kazımov və G.Lordkipanidzenin institutdan xaric olunması haqqında əmr" institutun və yataqxananın "əmr və elanlar lövhəsi"ndə asılmışdı. Unutmaq lazım deyil ki, bu hadisə 1947-ci ildə baş verib və o dövrdə nizam-intizam qaydalarını pozanlara qarşı daha sərt tədbirlər görülürdü. Bəxtimiz onda gətirdi ki, biz əlaçı idik, institutda müəllim və tələbələr arasında nüfuz qazanmışdıq. Müəllimlərimizin xahişi ilə məsələmiz rektoratın müzakirəsinə verildi. Bizdən izahat tələb olundu. Tofiqin yazdığı üç vərəqli izahat müqəddəratımızı həll etdi. Çünki onun "əsər"i rektoratın iclasında oxunanda, hamı xeyli gülmüşdü. Tofiqin ədəbi manyerizm üslubunda yazdığı "namə"də iki qafqazlı balasının Moskvanın ayazlı-şaxtalı axşamında özlərini qürbətdə hiss etdiyindən... nostalji duyğuların burulğanından... bu üzücü duyğulardan qurtulmaqdan ötrü qurduqları şərqsayağı məclisdən... bu məclisin də ovqatlarını durultmamağından ibarəli ifadələrlə bəhs olunurdu. İzahatın böyük hissəsi yataqxanaya olan münasibətimizi təsvir etməyə həsr edilmişdi. Yanıqlı və sentimental cümlələrlə Tofiq yataqxananın bizdən ötrü "doğma ev", isinişə bildiyimiz yeganə ocaq olmasını və Moskvanın harasında oluruqsa-olaq, mütləq "doğma ev"imizə qayıtmaq arzumuzu bəyan edirdi. Rektoratı ən çox güldürən isə qapıçı ilə baş vermiş insidentin təsviri idi. Pafoslu ifadələrə geniş yer verən Tofiq, "...daş qəlbli gözətçinin incə və həssas qafqazlı gənclərinin kövrək duyğularına məhəl qoymayıb, onları doğma ocağın istisindən məhrum etməsini" böyük ustalıqla təsvir etmişdi...

...Bizi rektorun kabinetinə dəvət edəndə, iclas iştirakçılarının gülməkdən axan göz yaşları hələ qurumamışdı. Biz içəri daxil olanda isə hamı gülüşünü güclə saxlayırdı. Kimsə soruşdu:

- İndi nə eləyək? O daş qəlbli gözətçini işdən çıxaraqmı?

Tofiq:

- Yox. Qoy işləsin. - deyə, cavab verəndə elə bir qəhqəhə qopdu ki, az qala qulağımız batacaqdı.

Bu hadisə QİTİS-in "folklor"una daxil edildi. Və hələ bizdən sonra da "şifahi tələbə ədəbiyyatı"nın parlaq nümunəsi kimi dildən-dilə ötürüldü.

G.Lordkipanidzenin dilə gətirdiyi bu "folklor"un daxılında kim bilir hələ nələr qorunur? Əlaçı və nüfuz sahibi olan tələbə T.Kazımov isə öz formalaşması haqqında "məzəli əhvalat"lardan savayı, görəsən, daha nələri söyləyə bilərdi? Nə yazıq ki, bunu heç vaxt bilməyəcəyik.

Arxivimə üz tuturam. "1980-ci il"lə nişanlanmış qeydimə baxıram.

Yazmışdım:

"Günün ikinci yarısında Tofiq müəllimin yanına gəldim. Əsəbi idi. Otağında hirslə var-gəl edirdi. Başı ilə "otur" işarəsi etdi. Bir müddət otaqda gəzişdi, sanki özünü ələ almağa, sakitləşdirməyə çalışırdı. Bacarmadı. Partladı, nə partladı:

- Gör nə günə qalmışam. Bu (kobud söz) cürət eləyib, mənə pyes gətirir. Mənə, e! O, bu sifəti ilə pyes yox, heç elan da yaza bilməz. Üzündə zərrə qədər ziyalılıq yoxdur.

- Kimin, Tofiq müəllim?

- Filankəsin! (onu hirsləndirən dramaturqun adını özünəməxsus kinayəli intonasiyalarla tələffüz edir).

Sadəlövhlüyümə salıb:

- Siz də hazırlamayın, - deyirəm və elə həmin andaca peşman oluram. Çünki bayaqdan vulkan kimi püskürən Tofiq müəllim, birdən-birə tam heysiz halda divara söykənir. Gözləri sönür və o, xırıltılı səslə bəlkə də mənə yox, özünə deyir:

- Yuxarıdan tapşırıblar. Pyes də elə zəifdir ki, heç "rejissor hoqqası" ilə də onu xilas etmək mümkün deyil.

Mən:

- Nə böyük problemdir ki, Tofiq müəllim, - deyirəm. - On-on beş günə birtəhər hazırlayarsız də, Sizin əlinizdə bu nədir ki?

Mənim "psixoloji fənd"im nə qədər şəffaf olsa da, öz təsirini göstərir: Tofiq müəllimin dodaqlarına xəfif bir təbəssüm qonur. Bir hovur susandan sonra, kədərli dözümlə yoğrulmuş sözlərini deyir. Bir sözlər ruhumu dəlir.

- "On-on beş gün"... Ömrümüzdən gedir axı. Axı, indi məni düşündürən bambaşqa şeylərdir. Bax, o gün qəzetdə oxudum ki, bir adam təyyarə qəzasından heyrətamiz şəkildə salamat çıxıb. Di gəl ki, yaddaşını tamam-kamal itirib, daha doğrusu, kədərli, üzücü, bir sözlə, bəd xatirələr elə bil ki, yaddaşından silinib, qalan isə həyatının xoş məqamlarıdır. İndi buna yaxın mövzuda pyes axtarıram. Bu yandan da mənə bunu - barmağını qarşısında pyes nüsxəsinə tuşlayır və davam edir - sırıyırlar..."

Ustadın Zaman içində ömrü boyu qurub bəslədiyi Öz Zamanı, sən demə, tarixi zamanın müxtəlif xassəli həmlə və hücumlarından o qədər də mükəmməl "mühafizə"yə malik deyildi.

Təəssüflər olsun ki, zamanında Tofiq Kazımova layiq olduğu dəyər verilmədi. Bədxah nadanlar belə geniş masştablı bir sənətkarı qutlu enerjisini qarşıdurma olaylarında, mənasız konfliktlərdə "xərcləmə"yə vadar edirdilər. Tarixdən bildiyimiz kimi, böyük istedadlar enerji baxımından onsuz da bədxərcliyə yol verirlər. Onlar onsuz da heç vaxt qənaətçilikləriylə fərqlənmirlər. Bu yandan da hər hansı münasibətə həssas olan bu cür sənətkarların, necə deyərlər, ovqatlarını təlx edib, ömürlərini qısaltmaq bağışlanılmaz günahdır. Burada kimisə mühakimə etmək fikrində deyilik, amma zaman yetişib, həqiqəti söyləməliyik: Tofiq Kazımovun daxilində, iç aləmində mövcud olan yaradıcı enerji cəmiyyət tərəfindən daha "məhsuldar" istifadə oluna bilərdi. Bununla kifayətlənib bircə onu əlavə edə bilərik: Allah bədxahların günahından keçsin!..

lll

Əsərin ədəbi kompozisiyasına və mətninə cəsarətlə müdaxilə edən T.Kazımov yaradıcı heyətə əvvəlcədən ölçülüb-biçilmiş və səhnə təcəssümündən ötrü son dərəcə əlverişli olan material təqdim edirdi. Bu materialda məzmun və forma, ideya və emosional qatlar öncədən elə ustalıqla quraşdırılırdı ki, mətnlə ilk tanışlıq zamanı aktyor üçün rolun inkişaf perspektivi, tamaşanın bədii sistemində yeri, rolu və əhəmiyyəti elə o andaca açıqlanırdı. Tərcümə əsərlərini ağır, pafoslu, "əndərəbadi" dil-ifadə konstruksiyalarından azad edən T.Kazımov aktyorun səhnə varolmasının "təbiilik" imkanını təmin edirdi. İş birliyində bulunduğu müasir dramaturqlarla da T.Kazımov məhz bu tələblərə önəm verirdi. Onunla əməkdaşlıq edən dramaturqların pyeslərinin ilkin variantı ilə son variantı kəskin surətdə fərqlənirdi. Demək artıqdır ki, səhnə işığı görən sonuncu variantda Tofiq Kazımovun "əli" açıq-aşkar görünürdü, ən azından isə, onun təsiri sezilirdi.

Hər səhnə "lövhə"si üç qatlı kompozisiya komponenti, ünsürü kimi bitkin və mükəmməl formada həll edilirdi. Sözügedən lövhənin birinci qatı birbaşa və bilavasitə tamaşanın ana xəttinə, yəni hadisələr xəttinə və konfliktə bağlı idi. Bu qatda təqdim olunan süjet, onun baş hadisəsi, konflikti və konfliktə cəlb olunan tərəfləri səlis və lakonik dil-ifadə vasitələri ilə qurulurdu. Tamaşanın temporitmi ilə bağlılıqda isə bu lövhələr iti sürətlə, dinamik tərzdə bir-birini əvəzləyir və tamaşanın məzmununu qavrayış üçün maksimal dərəcədə rahat edirdi.

Lövhələrin ikinci qatı rejissorun publisistik niyyətlərini əks etdirərək vizuallaşdırırdı. Bu qatın mənaları bir qayda olaraq, eyham və simvollar vasitəsilə qurulurdu. Bütövlükdə, tamaşanın "işarələr sistemi"nə tabe olan hər lövhə rejissorun publisistik niyyətini basqısız, belə demək mümkünsə, "yumşaq təkid"lə tamaşanın sonuncu kompozisiya vahidində epiloq lövhəsində birmənalı açıqlayırdı. Burada xüsusilə vurğulamaq lazımdır ki, sözügedən "işarələr sistemi"ni quraşdıranda, T.Kazımov, sözün əsl mənasında, azad deyildi: sərt ideoloji-siyasi senzura şəraitində, təbii ki, bu, çox çətin iş idi. Buna görə də öz rejissor təxəyyülünü müəyyən mənada və müəyyən dərəcədə "zorlayan" Tofiq Kazımov polisemantik (çoxmənalı) simvollardan istifadə etmək məcburiyyətində qalırdı. Belə ki, onun səhnəyə gətirdiyi bu və ya digər publisistik xassəli simvol, eyni zamanda, həm lirik-psixoloji, həm mifoloji, həm də məntiqi mənaları manifestasiya edirdi. Təbii ki, bu sözügedən polisemantik işarələr sistemi tamaşanın qavrayışını müəyyən dərəcədə mürəkkəbləşdirirdi, hətta çətinləşdirirdi. Amma bu üsul rejissoru yarana biləcək ideoloji-siyasi ittihamlardan qoruyurdu.

Lövhələrin üçüncü qatı aktyorların səhnə varolmasının yeni şərtlərini təmin edirdi. T.Kazımovun fərdi rejissor metoduna görə, aktyorun bütün ifadə vasitələri, kino diliylə desək, "iri plan"da səhnədən zala ötürülməli idi. Başqa sözlə, lövhənin dayaq nöqtəsi aktyor idi, ona görə, lövhələrdə yalnız aktyora "xidmət edən" dekor elementləri və əşyaları istifadə olunurdu.

Bu prinsip rəssam və bəstəkarla yaradıcı iş birliyinin təməlini təşkil edirdi. Tamaşanın bədii sistemini, kompozisiyasını gerçəkləşdirən səhnə lövhələrində publisistik işarələr sistemini vizuallaşdıran səhnə simvolları, təbii ki, rejissorun göstərişi ilə rəssam tərəfindən bir növ "muxtariyyət şəraiti"ndə vizuallaşdırılırdı.

T.Kazımovun özü rejissor tədqiqatlarını aparanda, bədii-estetik təhlil üsulunun dayaq nöqtəsinə elmi araşdırma prinsiplərini yerləşdirirdi. Onun üstünlük verdiyi tədqiqat predmetinin sferik təsvir üsulu təhlilə çəkdiyi istisnasız bütün predmetləri, mətləbləri, insan xarakterlərini, konflikt-münaqişə situasiyalarını səthi təsvirdən uzaqlaşaraq, mümkün qədər hər tərəfdən təsvir etməyə imkan yaradırdı. Xüsusilə vurğulayaq ki, bədii yaradıcılıqda sözügedən üsul sənətkar qarşısında kifayət qədər çətin maneələr yaratmaq iqtidarındadır. Çünki bədii yaradıcılıqla məşğul olan fərd bütün nəsnələrə, problemlərə, hallara emosional-subyektiv mövqedən yanaşaraq öz münasibətini, duyğu və düşüncələrini dominant başlanğıc kimi təsdiqləyir. T.Kazımov bu iki, bəlkə də, bir-birinə zidd olan başlanğıcları təqdirəlayiq tərzdə sintezləşdirməyi bacaran ustad sənətkar idi. Bizcə, aydın məsələdir ki, istənilən araşdırma predmetinin spesifik təsvirini vermək niyyətində olan insan özündə, üslubunda, ümumiyyətlə, dünyagörüşü və dünyaduyumunda "alim" ilə "şair"i birləşdirməyi bacarmalıdır.

Mən də imkan daxilində Ustadımızın metodundan faydalanaraq, onun özünü, şəxsiyyətini və yaradıcılığını spesifik tərzdə təsvir etməyə çalışıram...

lll

T.Kazımovun mənsub olduğu bədii-estetik və ideoloji-publisistik cərəyan sovet teatrşünaslığında ümumiləşdirilərək, şərtilik poetikası kimi müəyyənləşdirilmişdir. Belə ki, sovet ideoloji senzurasının məngənəsindən mümkün qədər azad olmaq istəyən sənətkarlar üzvi və məntiqi şəkildə şərtilik üslubunu seçmişdilər. Qərbdə yaşayıb-yaradan həmkarlarından fərqli olaraq, sovet sənətkarları modernizm sənət düşüncəsi və təcrübəsinin avanqard formalarına (ekzistensionalizm, absurdizm, ekspressionizm və s.) bəlli səbəblərdən müraciət edə bilməzdilər. Odur ki, onlar daha neytral "şərtilik" üslubunu seçərək, sovet ədəbiyyatını, teatr və kino sənətini yeni məzmunlarla zənginləşdirərək, dünya sənət prosesi ilə həmahəng inkişafını təmin etmiş oldular.

Digər özəllik isə müharibənin, əgər belə demək olarsa, sənətkarların qarşısında açdığı imkarlarla bağlı idi. Dünya teatr prosesinin tarixi inkişafına nəzər salanda, görürük ki, şərtilik cərəyanının nailiyyətləri modern teatr poetikasının yaranmasına təkan verdi. Öz yaradıcı və ideoloji potensialını tam realizə edən modern teatr poetikası postmodern sənət düşüncəsi ilə əvəzləndi.

Elmi-nəzəri aspektdən T.Kazımovun tarixi missiyasına nəzər salanda, tam məsuliyyətlə söyləməliyik ki, görkəmli rejissor ona bəxş olunmuş tarixi fürsəti "əldən buraxmadı" - şərtilik poetikasının bütün imkanlarını tamaşalarında realizə etdi. Onun günahı deyil ki, bütövlükdə SSRİ-də olduğu kimi, Azərbaycanda da teatr prosesi yalnız özünəməxsus qanunlar üzrə inkişaf etmədi və Tofiq Kazımov Zamanından bizim Zamanımıza mükəmməl zaman zəncirbəndi uzanmadı. Əgər təxəyyülümüzə müəyyən azadlıq verib, Tofiq Kazımovun Zamanına elmi-nəzəri deyil, bədii fərziyyə məqsədi ilə baxsaq, tam məsuliyyətlə deyə bilərik ki, Tofiq Kazımovun "şərtilik" kontekstində qazandığı potensial, müəlliflik şövqü və zamanın aktual problemlərinə həssaslıq onun rejissor diqqətini S.Bekketin, E.İoneskonun, A.Adamovun dramaturgiyasına yönəldəcəkdi. Təbii ki, bu fikrimiz heç bir dəqiq sübutla əsaslandırıla bilməz. Bunu başa düşürük, amma T.Kazımovun tamaşalarında qığılcım kimi bərq vuran bir çox elementlər bu fərziyyəni dilə gətirməyə imkan verir.

Şərtilik poetikası Azərbaycanda təxminən keçən əsrin 80-ci illərində bütövlükdə potensialını aktuallaşdırdı və öz tarixi missiyasını yerinə yetirdi. Azərbaycan milli teatr prosesi sabit ritm üzrə inkişaf etməsə də, öz universallığını qoruyub saxlaya bilir. Məhz sözügedən universallıq milli teatr prosesini bir hərəkət kimi staqnassiyaya (durğunluğa) düşməyə qoymur. T.Kazımovun təkbaşına başladığı köklü islahatları növbəti rejissor nəslinin nümayəndələri Azər Paşa Nemətov, Vaqif İbrahimoğlu və mərhum Hüseynağa Atakişiyev yaradıcılıqlarında hərəsi öz istiqamətində, amma eyni təmələ - müəlliflik prinsipinə əsaslanaraq, davam etdirdi. Bununla da, milli teatr prosesinin qırılmazlığı təmin olundu...

Nə gözəl ki, artıq yetişmiş və həm də yetişməkdə olan nəsillər "rejissorlar rejissoru" T.Kazımovun bu günümüzə ötürdüyü yaradıcı enerjini reallaşdırmağa qadir olduqlarını sərgiləməkdədirlər...

lll

Estetik idealı insanlara mənəvi təskinlik verən xəyal aləminin əlçatmaz və buna görə də, daim özünə çəkən ali dəyərlərin mənbəyi kimi qavrayan T.Kazımovun yaradıcı mövqeyi marksist-leninçi estetika ilə qarşıdurma yaratmalı idi. Bu qarşıdurmanın getdikcə dərinləşməsinə rəvac verən amillər çox idi. Biz yuxarıda onları səsləndirmişik, burada isə yekun olaraq söyləməliyik ki, T.Kazımovun mövqeyi bir növ onun passionarlığı ilə determinizə olunmuşdu. Zaman məsafəsindən aydın görünür ki, gerçəkliyi çox aydın görüb anlayan T.Kazımov, bəzən dövrə uyğunlaşmaq, marksist-leninçi təlimə loyal olmaq cəhdlərində bulunurdu. Amma bu cəhdləri boşa çıxırdı, çünki fitri istedad və həssas intuissiya onu böyük rus alimi L.N.Qumilyovun "uzaq proqnoz" adlandırdığı İdeala doğru istiqamətləndirirdi. Burada söhbət, təbii ki, mexaniki determinizmdən getmir. T.Kazımov bu yolu həm də bilərəkdən və iradəli şəkildə seçmişdi.

T.Kazımov dünyasını dəyişdikdən sonra (1980) yeni nəsillər yetişdi və onlar Tofiq Kazımovun Zamanından köklü şəkildə fərqlənən, mahiyyətcə tam yeni şəraitdə yaşamalı oldular. Bu məqalədə "Zaman zəncirbəndi"nin qırılmazlığının təmin edilməsi başlıca niyyətim olduğundan, mədəniyyət və incəsənətimizin mövcudluğunu təmin edən ünlü şəxslərdən birini dərk edib, anladığım kimi gənc nəslə tanıtmaq istədim.

"Tofiq Kazımovun Zamanı" ilə bu və ya digər formada təmasda olan həmyaşlarımın böyük sənətkara bəslədiyi münasibətə hörmətlə yanaşaraq, illərcə onu yaxından müşahidə edən, əsərləri - tamaşaları ilə böyüyən və xiffətini indiyənəcən çəkən bir insan kimi T.Kazımovun şəxsiyyətinə və yaradıcılığına olan özəl münasibətimi də bu istəyə qatmağa çalışdım.

Beləliklə, mülahizələrimin "təmamiyi-süxən"ini, yəni sözün sonunu dahi Füzulinin bir beyti ilə verməyə məncə hüququm çatır.

Füzuli deyir:

Ey kilki-rəvəndə, barəkallah!

Oldun məni-rəhnəvərdə həmrah!

Min səy ilə hacətim bitirdin,

Bir mənzilə aqibət yetirdin.

Yəni ki: ey yürüyən qələm! Bərəkallah! Mən yolçuya yoldaş oldun. Min səy ilə məqsədimə çatdırdın, axırda bir mənzilə yetirdin.

Bu "mənzil" - Azərbaycan milli teatr sənətinin dahi rejissoru Əhməd Tofiq Səməd Mənsur oğlu Kazımovun Zaman müstəvisində qurduğu öz dünyası qədər əsrarəngiz, əbədi bir tamaşadır. Milli mədəniyyətimiz yaşadıqca, qədirbilən seyrçilərimiz o Tamaşanı ruhlarının gözü ilə seyr edib, sehrindən özlərinə nurlu pay ala bilərlər.

Belə olub.

Belə var.

Belə olacaq!..

Məryəm ƏLİZADƏ

Sənətşünaslıq doktoru, professor

525-ci qəzet.- 2022.- 30 dekabr.- S.18-19.