Elçinin yaradıcılığı: arxetipik plastlar
Azərbaycan ədəbiyyatının
"60-cıları"nın əsas təmsilçilərindən
olan və bu gün də
bədii yaradıcılığını
davam etdirən Elçinin əsərləri
hər zaman ədəbi tənqidin diqqətində olub. Lakin Elçinin yaradıcılığı haqqında
aparılan müxtəlif
araşdırmalarda yazıçının
əsərlərində əks
olunan arxetipik məqamlardan az
bəhs edilmişdir. Fikrimizcə, yazıçının
yaradıcılığında arxetipik məqamlar aşağıdakı plastlarda
meydana çıxır:
Birbaşa arxetipik süjet və obrazın əksi; Arxetip element kimi; Neoarxetipik obrazın yaradılması
Birbaşa arxetipik süjet
və obrazın əksi
Elçinin yaradıcılığında arxetipin birbaşa süjet və obraz kimi işlənməsindən
bəhs edərkən
əsas diqqəti cəlb edən əsər "Mahmud və
Məryəm" romanıdır. Məlum "Əsli və Kərəm" dastanı
əsasında qələmə
alınan romanda dastanın Gəncə variantından istifadə edilmiş, lakin yazıçı arxetipik
süjeti yenidən işləyərək fərqli
bir əsər ərsəyə gətirməyə
nail olub. Dastanda olan milli mifik-arxetipik
motivlər - od,
dağ, buta, saz romanda yeni
çalarlarla bədiiləşdirilib.
Dastanda zaman qeyri-müəyyən və
plastik olsa da, romanda dövr
aydın qeyd edilib: hadisələr hicri tarixi ilə
920-ci il camadiül ayının
4-dən başlayır. Bununla
da Elçin zamansızlıq içində
dövr edən hekayəti real motivlərə
kökləməyə nail olur. Lakin dastan
zamansızlığından roman reallığına qədəm
qoyan mətndə yenə də irreal motivlərlərdən
imtina etməyən yazıçı realist nəsrlə
folkor janrı arasında dayanan simbioz mətn yaratmağa nail olur.
Simbioz mətn
estetikası Elçinin
"Baş" romanında
da özünü büruzə verir. XIX əsrdə baş verən hadisələri romanın əsas motivi kimi seçən
yazıçı öz
bədii məramını
daha öncə nəsrimizdə rast gəlinməyən fərqli
bir üsulla reallaşdırır. Tarixi hadisələr
tarixi real, ya irreal qəhrəmanın dilindən verilmir, yaxud birbaşa tarixi olayların bədii təsviri ilə gerçəkləşdirilmir.
Əsərin əsas nəql
edicisi, ön fiquru general Sisianovun başı, daha doğrusu, başın simvolizə etdiyi ruhudur. Məhz bu cür qeyri-adi arxetipik obrazın - ruhun xatirələri, ölümdən
öncə və sonra duyduqlarının aracılığı ilə
oxucu dövrün təlatümlərini, həqiqətlərini
yenidən yaşayır.
Şamanizmdən gələn ruhla
bağlı arxetipik məlumatlara dayanaraq yazıçı qəfil
qətlə yetirilən
Sisianovun ruhunun bədənin yoxluğu ilə barışmadığını,
sərgərdan şəkildə
iki dünya arasında var-gəl etdiyini vurğulayır.
Elçin başın - ruhun
ölümdən sonrakı
halını, nələri
unutduğunu, nələri
xatirəsindən silə
bilmədiyini, nələrə
laqeyd yanaşıb, nələrə etiraz etdiyini çox məharətlə qələmə
alıb. Fikrimizcə, baş obrazı Elçinin bədii tapıntısıdır. Yazıçı ətrafda
dolanan sərgərdan,
dünyadan umacağı
olmayan, həyatla birgə kini, sevgisi də silinən başın - ruhun dilindən tarixin, dövrün və insanlığın
mahiyyətinin daha obyektiv qiymətləndirilməsinə
nail olur. Əsərdə rast gəlinən
maraqlı bir məqamı da qeyd etməliyik. Ətrafdan qurtulub əbədi məkana doğru yol alan baş-ruhun
şüurun son işartılarında
xatırladığı söz
- onun milli kökünü vurğulayan,
gürcü dilində
"Allah" kəlməsi "Xmerti" olur. Bu elementlə yazıçı
mətndə kökə,
milli identikliyə sadiqliyin, bağlılığın
ruh səviyyəsində
vurğulanmasına nail olur.
Arxetip
element kimi
Yazıçının yaradıcılığında arxetipin element kimi bədii mətnə daxil edilməsi "Dəyişmə" hekayəsində
aydın izlənilir. Maraqlıdır ki, bu hekayədə
Elçin həm su arxetipi, həm
də həyat ağacı ilə bağlı motivi vəhdətdə əks etdirib. Hekayənin əsas, aparıcı
obrazı S.Qayıblının
başına gələn
hadisələr yağışın
müşayiəti ilə
reallaşır. Əsərdə qəhrəmanın adının
deyil, soyadının qabardılması yazıçının
bədii məramını
elə ilk sətirlərdən
aşkarlayır. Bu məqamla
Elçin qəhrəmanının
öz individiallığından
uzaq düşdüyünü,
həyatındakı yeknəsəkliyin
"qılaflı adam" kimi var oluşundan, bozluq içində yaşamasından doğduğunu
vurğulayır. Yağış - su həyatın ilkin elementlərindən biri kimi yaranışı,
təmizlənməni və
kökə dönüşü
simvollaşdırır. Sarımtıl həyatdan qaçmaq
istəyini də S.Qayıblıda məhz kəsməyən yağış
yaradır. Yaşadığı
binanı gəmiyə,
otağını isə
kayutaya bənzədən
qəhrəman okean kimi dalğalanan həyata kayutanın pəncərəsindən baxmağa
məhkum olunmasından,
özü kimi öz "kayutalarında"
- öz aləmində,
öz tənhalığında
yaşayan insanların
həyatının yeknəsəkliyindən
sıxılır. Öz qılafından
çıxmağın, barama
qurdundan kəpənəyə
çevrilməyin eşqi
S.Qayıblının daha
öncələr onun
üçün qeyri-adi
sayıla biləcək
bir addım atmasına səbəb olur. O, küçəyə
çıxıb "dəli
kimi" yağışın
altında gəzir, bununla təmzilənmək,
yekrənglikdən yaxa
qurtarmaq istəyir.
Əsərdə həyat ağacı ilə bağlı motivi küknarvari milləri olan boz pencək simvollaşdırır. Dəyişən, özünü tapan və bir daha
həyatını yekrəng
yaşamaq istəməyən
S.Qayıblı küknarvari
milləri olan boz pencəyi yeni mənliyinin simvolu kimi seçir.
Əvvəlki yeknəsək həyatını
- Sarı pencəyi isə tələm-tələsik
aparıb zibilliyə atan qəhrəman daxili harmoniyaya qovuşur.
Elçinin "Su" hekayəsində mənzildə
suyun kəsilməsi fonunda qadının daha çox şüur selinə oxşayan monoloqu səslənir. Qəflətən su gəldikdə
isə artıq ölüm ayağında
- aqoniya vəziyyətində
olan qadın suyu bağlamaq halında və qayğısında olmur.
Bu hekayədə də su arxetipi
həm təmizlənmə,
həm də iki dünya arasında sərhəd funksiyasını yerinə
yetirir.
Neoarxetipik obrazın yaradılması
Elçinin yaradıcılığından bəhs edən tədqiqatçıların əksəriyyəti yazıçını "şəhər nəsri"nin nümayəndəsi kimi xarakterizə edir. Buna əsas yaradan məqamlardan biri də Elçinin məhz Bakı kəndlərinin sakinlərinin həyatından bəhs edən realist əsərlər silsiləsi olub. Yazıçının qələmə aldığı "Gümüşü furqon", "Bağ mövsümü", "Toyuğun diri qalması", "Baladadaşın ilk məhəbbəti", "Baladadaşın toy hamamı" kimi əsərlər stereotip şəhərli obrazının bədii əksinin təzahürü idi. Zaman keçdikcə bu obrazlar içindən biri - aerodrom kepkalı Baladadaş daha çox seçilməyə və oxucular tərəfindən sevilməyə başladı. Yazıçının da bu obraza olan sevgisi və onu müxtəlif mətnlərinə baş qəhrəman olaraq seçməsi obrazın daha da hamarlanmasına və bədii cəhətdən stereotipləşməsinə rəvac verən məqamlardandır. Elçinin Bakı mühitinin bütün incəliklərinə bələdliyi sayəsində meydana çıxan Baladadaş obrazı öz səmimiliyi, düzlüyü, halallığı və namusluluğu ilə seçilən qəhrəmandır. Onun saflığı ətrafındakı pula həris, çirkaba bulaşmış mühitlə ziddiyyət təşkil edir. Baladadaş obrazı müsbət, ənənələrə sadiq bakılı obrazı olmaqdan ziyadə, azərbaycanlı kişi obrazının proyeksiyasıdır. Elçin qəhrəmanına "bakılı ceyil" qiyafəsi geydirsə də, bu obraz vasitəsilə arxetipik azərbaycanlı kişi obrazını bədii mətnə translyasiya edir. Fikrimizcə, Baladadaş - "Bakılı qədeş" obrazının zahiri koloriti ilə oxucunu mətnə cəlb edən yazıçı bu qəhrəman vasitəsilə azərbaycanlı-türk kişi arxetipinin yeni formada təzahürünü - neoarxetip yaratmağa nail olub.
Elçin yaradıcılığının bütün
plastlarından keçən arxetipik motivlərin
ən güclüsü isə məhz Vətən
arxetipidir. İstənilən plastda - obraz, süjet, element, neoarxetip - son nəticə
Vətənin, doğma Azərbaycanın arxetipik obrazının yenidən bədii mətndə
canlandırılmasına hesablanıb.
Elnarə
QARAGÖZOVA
AMEA
Nizami Gəncəvi adına Ədəbiyyat İnstitutunun
aparıcı elmi işçisi, filologiya üzrə fəlsəfə
doktoru
525-ci qəzet.- 2022.- 29 dekabr.- S.11.