Parçalanmış Türküstanı gəzib tanıdıq... Bəs bütov Türküstan?

2021-ci il oktyabrın 15-də Bakıda keçirilən Türkdilli Dövlətlərin Əməkdaşlıq Şurasının 7-ci Zirvə toplantısında Türk Dövlətlər Birliyi adlı beynəlxalq bir təşkilat yaradıldı. Həmin günlərdə AMEA Folklor İnstitutunun direktoru, akademik Muxtar Kazımoğlunun (İmanov) layihə rəhbərliyi ilə "Elm və təhsil" nəşriyyatında "Parçalanmış Türküstanı gəzərkən" adlı kitab nəşr edildi. Kitabdakı məqalələr 21 il öncə yazılmağa başlansa da, yeni yaradılan təşkilatın ideyasına xidmət edir.

320 səhifəlik kitaba Əli Şamilin Qazaxıstan, Qırğızıstan, Özbəkistan və Türkmənistanda keçirilən elmi toplantılara gedərkən qələmə aldığı yol qeydləri daxil edilmişdir. Simpozium və konfranslar haqqında yazılan məqalələr, adətən, toplantılar haqqında hesabatı xatırladır: toplantını kim açdı, kimlərin məruzə və çıxışları dinlənildi, qapanış toplantısından sonra bədii hissədə kimlər çalıb-oxudu, toplantıdan sonra haralara gəzinti təşkil edildi...

Kitaba daxil edilmiş məqalələr ənənəvi qəlibdən fərqlənir. Orada müəllifin yolboyu rastlaşdığı hadisələrdən, görüşdüyü insanlarla olan söhbətlərdən, şəhərlərin tarixi, gəzməli-görməli yerlərindən bəhs edən parçalar elmi toplantılar haqqında verilən bilgiləri üstələyir. Lakin bu yazıları bütovlükdə səyahətnamə də adlandırmaq olmur. Çünki müəllif bəzən Türk dünyası aydınları ilə elmi polemika və müzakirələrə geniş yer ayırır. Bəzən də türksoylu xalqların tarixdə və günümüzdə yaşadığı gerçəkliklərdən, onların hazırkı qayğılarından, sıxıntılarından söz açmaqla oxucunu ümumtürk coğrafiyasında yaşayanların şanlı keçmişilə bağlı düşündürür, eləcə də onları gələcəyə, ümid dolu sabahlara - Türk Birliyini, Turanı qurmağa səsləyir.

Müəllif Türküstan deyərkən Xəzər dənizindən Çin səddinə kimi uzanan əraziləri, əsasən, türklərin yaşadığı bölgələri nəzərdə tutduğunu göstərir. O, parçalanmış Türk ellərinin tarixini öyrənməyin, Türk millətinin keçmişdəki və günümüzdəki mövqeyini müəyyənləşdirməyin vacibliyini göstərir. Türk birliyinin yaranması üçün gənclərə hansı işləri görmək lazım olduğunu sətiraltı mesaj şəklində ötürür.

BDU-nun professsoru Vaqif Sultanlının kitaba yazdığı "Türküstan yaşantıları" adlı əhatəli ön sözdə müəllifin oxşar mövzuda yazdığı "Tanıdığım insanlar" (2000), "Dastanlaşmış ömürlər" (2001), "Quzey Kıbrıs" (2001), "Aşıq İsgəndər Ağbabalı" (2006), "Uyğur, Qaqauz, Quzey Qafqaz türklərinin folkloru və ədəbiyyatı" (2011), "Krım sevgisi" (2012), "Axısqalı Xəstə Hasan" (2012), "Türkçülüyün qurbanları" (2013), "Colan türkmanları" (2014), "Qaşqaylar və onların folkloru" (2020) kitabları haqqında da bilgi verilib.

Ümumiyyətlə, Əli Şamilin Türk dünyası ilə bağlı yazdığı hər bir kitab və məqalədə milli dəyərlərə bağlılığı, vətəndaş təəssübkeşliyi açıq-aydın görülür. O, ümumtürk coğrafiyasında gəzib gördüyü yerləri özünün doğulub böyüdüyü Göyçə mahalı ilə müqayisə edir, həmin ərazilər arasında bənzər xüsusiyyətlərin olduğunu göstərir. Qırğızıstandakı Isık gölü ilə Göyçə gölü arasındakı bənzərliyi vurğulayan müəllif, gənclik illərinə dönür. Xatirələrinə hopub qalmış bölgənin təbii gözəlliyindən söz açır, 30 ildən artıq gedə bilmədiyi kəndlərini ürəkağrısı ilə yad edir. Doğma yer-yurd həsrətli, nisgilli bu parçalar oxucunu kövrəldir.

Kitabda Əli müəllim Türkmənistan Respublikası ilə türksoylu dövlətlər arasındakı mövcud viza rejiminin çətinliyindən, dövlətlərarası və şəhərlərarası birbaşa uçuşların olmamasından, təyyarə biletlərinin bahalığından, gediş-gəliş zamanı sərhədlərdə yaradılan bürokratik əngəllərdən, Türk xalqlarının ortaq ünsiyyət dili məsələsindən, ana dilinin müqəddəsliyi və ana dilli təhsilin vacibliyindən bəhs edir. Bu məsələləri ən kiçik detalına qədər təsvir edən müəllif, sanki türksoylu dövlətlər arasında canlı körpü olmağa cəhd edir, bürokratik əngəllərin aradan qaldırılması yollarını arayır.

Müəllif, getdiyi şəhərlərdə Stalinin əmri ilə 1937-38-ci illərdə Azərbaycandan sürgün edilmiş, SSRİ-nin müxtəlif bölgələrinə səpələnmiş mənəvi sərvətlərimizin - aydınlarımızın həyatı, sonrakı taleyi ilə maraqlanır. Onların nəslindən yadigar qalanları arayır, axtarır, evlərində qonaq olur, orada azərbaycanlıların tikdirdiyi məscidlərə gedir, soydaşlarımızın ailə arxivləri ilə, elmi yaradıcılıqları, əsərləri ilə bağlı dəyərli araşdırmalar aparır. Həmçinin, kütləvi sürgünə məruz qalmış Axıska türkləri və 40 ilədək axtarışını davam etdirdiyi Xəstə Hasan irsi ilə bağlı araşdırmasını davam etdirir.

Səfər zamanı Əli müəllim ötən əsrin başlarında Türk dünyasının tanınmış aydınlarından olmuş Xalid Səid Xocayevin doğulduğu kəndə, böyüdüyü ata ocağına (Koşkurqan kəndinə) gedir, gözəl yazıçımız Yusif Vəzir Çəmənzəminlinin bir zamanlar çalışdığı ali məktəbi (Xarəzm Pedaqoji İnstitutu), Əhməd Yəsəvi adına Uluslararası Türk-Qazax Universitetini, Əhməd Yəsəvi türbəsini ziyarət edir. Bütün bunlar Əli müəllimin milli təəssübkeşliyindən qaynaqlanır.

Türk dünyasının məşhur elm adamlarını - Tahir Kahharı, Gulam Karimini, Jumaboy Yusupovu, Törə Mirzəyevi, Bəxtiyar Kərimovu, Nəsrəddin Məhəmmədiyevi və digər onlarla ziyalını Əli müəllimin "Parçalanmış Türküstanı gəzərkən" kitabından qiyabi şəkildə tanımaq olur.

Müəllif, həmçinin, getdiyi şəhərlərdə qədim tarixi abidələrin - Almatı yaxınlığındakı "Qızıl geyimli şahzadə" kurqanının, Balasaqun xarabalıqları və Burana minarəsinin, Ata-Beyit memorial kompleksinin, Ruh Orda muzey kompleksinin və digər abidələrin təsvirini vermişdir. Oxucu həmin təəssüratları oxuduqca sanki o abidələri şəxsən özünün ziyarət etdiyini düşünür, bu abidələr və onların tarixiylə bağlı insanda müəyyən təsəvvür yaranır.

Əli müəllimin getdiyi yerlərdə maraqlandığı işlərdən biri orada təhsil alan azərbaycanlı tələbələrlə görüş olub. O, getdiyi şəhərlərdə yeni nəslin nümayəndələri - tələbə gənclərimizlə, onların qayğıları ilə maraqlanıb, onlara mənəvi dəstək verib. Həmçinin, Türküstanda Azərbaycanın mədəniyyət elçisi sayılan Qulu Kəngərli ilə görüşlərindən, maraqlı söhbətlərindən, birgə getdiyi tədbirlərdən fraqmentləri qələmə alıb.

Türksoylu xalqların ortaq folklorunun və mədəniyyət abidələrinin qorunması üçün müxtəlif konfransların və elmi toplantıların təşkil edilməsində azərbaycanlı aydınlar əzmkarlıq göstərirlər. Bu məsələlər kitabda qabarıqlığı ilə deyil, sətirarası incə sözlərlə verilir. Necə deyərlər, ilk baxışda qısa və az yer tutan cümlələrdə Azərbaycanın Türkiyə ilə Türküstan arasında bir körpü rolu oynadığı görülür.

Türkiyədə keçirilən elmi toplantılarda Türküstan araşdırıcılarının, eləcə də Türküstanda keçirilən toplantılarda türkiyəli araşdırıcıların iştirakçılarının səbəbkarı həmyerlilərimiz olduğunu oxuduqda sevinməmək olmur. Türkiyədəki ali təhsil ocaqlarının, elmi idarələrin vəsaiti, eləcə də orada işləyənlərin gəlirləri Azərbaycanla müqayisədə dəfələrlə çoxdur. Buna baxmayaraq, az gəlirli azərbaycanlı araşdırıcılar onlara rəhbərlikdən göstərişlər verilməsini, yol məsrəflərinin, kommunal xərclərinin ödənilməsini gözləmədən könüllərinin səsinə qulaq asaraq səfərə çıxır, birgə toplantılar keçirilməsinə, kitabların nəşrinə, layihələrin reallaşmasına səbəb olurlar.

2009-cu ilin oktyabr ayında Türkiyənin Bolu şəhərində təşkil edilmiş "I Uluslararası Koroğlu, Bolu tarix və kültürü simpoziumu"nun baş tutması dediklərimizə nümunə ola bilər. Türkiyənin Bolu şəhərindəki Abant İzzet Baysal Universitetinin professoru Ali Yamanla, universitetin rektoru, professor Atilla Kılıçla görüşlər və müzakirələrdən sonra, Əli müəllim Türk aydınlarını bir araya gətirərək ortaq dəyərlərimizdən olan "Koroğlu"nun tədqiq edilməsinə vəsilə olub, Orta Asiyadan alim və professorların bu tədbirə gəlişi üçün xeyli çaba göstərib. Bu zaman bəzi bürokratik əngəllərlə qarşılaşmasına rəğmən konfrans yüksək səviyyədə keçirilib.

Əli Şamil ömrünü mənsubu olduğu türk xalqlarının tarixini, etnoqrafiyasını, folklorunu araşdırmağa, tanınmış ədəbi şəxsiyyətlərini, onların yaradıcılığını tədqiq etməyə həsr etmiş aydınlarımızdandır. O, uzun müddətdir ki, AMEA Folklor İnstitutunun "Xarici ölkələrlə əlaqələr" şöbəsinin müdiri vəzifəsində çalışır. Üzərinə götürdüyü bu məsuliyyətli işin öhdəsindən uğurla gəlməyi bacaran Əli müəllim, daim türksoylu xalqların yaxınlaşması üçün, sahib olduqları ortaq kimliyin, ortaq mədəniyyətin bir tam şəkildə öyrənilməsi, tədqiqi və təbliği üçün can atmışdır.

Almatının 50-60 kilometrliyindəki İssıq vadisindəki “Qızıl geyimli gənc (Altun adam)” kurqanı yanında ucaldılmış xatirə abidəsi. Şəkildə soldan BDU-nun professoru Vaqif Sultanlı, AMEA Folklor İnstitutunun Beynəlxalq Əlaqələr şöbəsinin müdiri Əli Şamil, Türkiyə Qazi Universitetinin professoru Fatma Açıq və İsveçdəki Uppsala Universitetinin professoru Birsel Karakoc.

"Parçalanmış Türküstanı gəzərkən" kitabını oxuduqca hiss edirsən ki, Türk xalqları soyca eyni olsalar da, onların yaxınlaşması, ortaq məxrəcə gəlməsi heç də asan deyil. Çünki insanlar keçmişdən, uzun illər davam edən müstəmləkə siyasətinin təsirindən uzaqlaşa bilmirlər. Belə ki, uzun illər Qazaxıstanda, Qırğızıstanda, Özbəkistanda, Türkmənistanda yaşamış insanlar hələ də rus dilində danışmaları ilə qürurlanırlar. Bir-iki aya öyrənə biləcəkləri doğma dillərini öyrənmək istəmirlər, çox vaxt da ana dillərinə yuxarıdan aşağı baxırlar. Zamanın gedişini də düzgün dəyərləndirə bilmirlər. Yerli xalqların dillərinin dövlət dili olmasına ruslardan daha çox müqavimət göstərirlər. Dövlət dilini bilmədiklərinə görə işdən uzaqlaşdırılmalarını milli ayrı-seçkilik kimi qiymətləndirirlər. Yaxud da qonaqlıqlarda, məclislərdə Stalinin, Qorbaçovun sağlığına badə qaldırmaları ilə qürurlanırlar.

Sovetlərin dağılmasından sonra müxtəlif yollarla qazandıqları pulları kef məclislərinə həvəslə xərclədikləri halda maarifçiliyə, dərnəklər yaratmağa, təşkilatlanmağa pul xərcləmək istəmirlər. Buna görə də sayları çox olsa da, təəssüf ki, ictimai-siyasi həyatda saylarına layiq yer tuta bilmirlər. Bilikləri, qabiliyyətləri olsa da, təşkilatlanmağa önəm vermədiklərindən aralarında deputatların, dövlət idarələrində işləyənlərin sayı olduqca azdır.

Bir adamı, hansısa vacib bir faktı bəzən illərlə, aylarla axtarırsan, onu tapa bilmirsən. Bəzən də heç axtarmadığın, gözləmədiyin halda maraqlı insanlarla qarşılaşırsan. Buna "bəxti gətirmək" deyirlər. Əli Şamilin yol qeydlərini oxuyanda onun da bəxti gətirmiş müəlliflərdən olduğunu söyləmək olar. Oxucu üçün maraqlı olacağını nəzərə alıb "Parçalanmış Türküstanı gəzərkən" kitabından bir parçanı aşağıda veririk:

"Özbəklər Xivəni nisbətən yaxşı qoruyaraq açıq səma altında muzeyə çeviriblər. Əlvan kaşılarla bəzənmiş binalar göz oxşayır. Günümüzədək gəlib çatmış bu binaların hər birinin tarixindən bir kitab yazıla bilər. Bələdçiliyi Cumabay etsə də, ya vaxtın darlığından, ya da buraya çoxlu qonaqlar gətirdiyindən şəhər və binalar haqqında o qədər geniş bilgi verməyə çalışmır. Ədəbiyyatdan, gündəlik məsələlərdən, Azərbaycanın durumundan söhbət edə-edə gedirik. Arxadan gələn "Azərbaycanlı!" çağırışı ikimizi də geri döndərir. Divar dibindəki köhnə stollarda oturub söhbət edənlərdən ən yaşlısı ayağa qalxmağa çalışır. "Azərbaycanlı!" deyə arxadan bizi səsləyənin o olduğunu bilib yanına gedirik. Salamlaşdıqdan sonra bizə oturmağa yer göstərir, çay sifariş etmək istəyir. Biz çay içməyəcəyimizi bildirsək də, yanında otururuq. Məlum olur ki, Cumabayla bir-birini tanıyırlar.

Onun özbək və mənim Azərbaycan türkcəsində olan və heç bir tərcüməçiyə ehtiyac duymadığımız söhbətimiz yadımda belə qalıb:

- Məni tanıdınmı?

- Yox.

- Ola bilməz!

Yaddaşımı itiləşdirməyə çalışıram. Tanıdığım özbəkləri yada salıram. Heç birinə bənzədə bilmirəm. Onun sual dolu baxışlarından yaxa qurtarmaq üçün:

- Görünür, qocalıq öz işini görüb. Sizinlə harada tanış olduğumu xatırlaya bilmirəm, - deyərək vəziyyətdən çıxmağa çalışıram. O, yenə məni suala tutur

- Nəsimi filminə baxmısanmı?

- Baxmışam.

- Məni yenə tanımadın?

- Yox.

- Mən Nəsiminin cəlladıyam!..

Onun bu sözünə məndən çox Cumabay heyrətlənir. "Azərbaycanfilm"in 1973-cü ildə çəkdiyi Nəsimi filminə bir neçə dəfə baxsam da, onu xatırlaya bilmirəm. Hazırda Özbəkistan Fənlər Akademiyası Xivə tarixi filialında işləyən, tarix elmləri namizədi Şıxnəzər Mətrəsulov Nəsimi filminin Xivədə çəkilməsindən, Həsən Seyidbəylinin onu kinoda epizodik rol olsa da, Nəsiminin cəlladı rolunda çəkməsindən, dostluqlarından maraqla danışdı. Azərbaycandakı dost və tanışlarını xatırladıqca kövrəldi. Onun dost və tanışları arasında elm adamları da vardı, sənət adamları da, futbolçu da. Fərqli peşə adamları ilə onu bağlayan xətt Azərbaycan sevgisi idi. Həsən Seyidbəylini, veteran futbolçu Kazbek Tuayevi xatırlayanda kövrəldi də. Bir neçə tanış və dostunun halını xəbər alanda mən "Allahın rəhmətinə qovuşub", "Dünyasını dəyişib", "Dünyadan köçüb" və s. deyəndə yazıq-yazıq və kədərlə üzümə baxaraq "Hamısı gedib, mən qalmışam?" deyə cavabsız bir sual verdi. Sualı mənəmi verirdi, ətrafındakılaramı, yoxsa özünəmi? Onu bilmək çox çətin idi.

Əlaqələrimizin zəiflədiyindən, gediş-gəlişin azaldığından gileyləndi. Özünün cib telefonu işlədə bilmədiyini söylədi. Oğlanları Laçının və Nadirin cib telefonlarının nömrəsini verdi. Xahiş etdi ki, azərbaycanlılar gələndə ona zəng vursunlar, onlarla oturub söhbət etsin, ötən günləri xatırlasın".

Ürək yanğısı ilə yazılmış "Parçalanmış Türküstanı gəzərkən" kitabındakı yazılar bölgəni tam əhatə etmir. Müəllif Doğu Türküstanın, Güney Türküstanın, Quzey Türküstanın adlarını çəksə də, onlar haqqında oxucu fikrinə aydınlıq gətirəcək bilgilər vermir. Arzu edirik ki, müəllifin qələmindən, gələcək məqalə və kitablarından Türküstanı bütövlükdə əhatə edən dolğun yazılar oxuyaq.

Aynurə SƏFƏROVA

Filologiya üzrə fəlsəfə doktoru

525-ci qəzet.- 2022.- 9 fevral.- S.16;17.