Naxçıvan halay və yallıları ilk dəfə kompleks tədqiqat işığında

Xalqımızın rəqs mədəniyyətində yallıların, halayların yeri danılmazdır. Naxçıvan Muxtar Respublikası ərazisində yaşayan ulu əcdadlarımız ibtidai dövrlərdən müxtəlif rəqs elementlərinin izlərini piktoqrafik işarələrlə tarixin yaddaşına yazaraq günümüzədək gəlib çıxmasını təmin ediblər. Tarixi keçmişə malik olan yallı və halayların araşdırılması həm də xalqımızın minilliklərə dayanan mədəniyyətinin bir parçasının öyrənilməsiylə nəticələnir. Bu yaxınlarda "Əcəmi" Nəşriyyat Poliqrafiya Birliyində çapdan çıxan "Naxçıvan halay və yallıları: tarixi, mənşəyi və fəlsəfi anlamı" monoqrafiyası da məhz bu mənada olduqca qiymətli və dəyərli tədqiqat əsəridir.

AMEA Naxçıvan Bölməsinin İncəsənət, Dil və Ədəbiyyat İnstitutunun Folklorşünaslıq şöbəsinin müdiri, filologiya üzrə fəlsəfə doktoru Aytən Cəfərovanın ötən ilboyu apardığı tədqiqatlarının uğurlu yekunu kimi elmi ictimaiyyətə, həmçinin, geniş oxucu kütləsinə təqdim etdiyi monoqrafiya elmi tutumu, yeni məlumat zənginliyi ilə seçilir. Monoqrafiya haqqında fikirlərimizə keçməzdən əvvəl bir neçə məqama toxunmaq mütləq lazımdır. Belə ki, tarixdən üzübəri yallıların yarandığı ilkin məskən kimi bilinən və qəbul edilən Naxçıvan ərazisi, xüsusilə Şərur diyarı olmuşdur. Bunun nəticəsidir ki, Şərurda Xalq Yallı Ansamblı fəaliyyət göstərir. Onlar yallılarımızı, onilliklərdir, dünyanın müxtəlif ölkələrində təbliğ edirlər. Bu sahədə dövlətimiz tərəfindən də bir çox işlər görülüb. Belə işlərin uğurlu nəticələrindən biri də odur ki, yallı sənəti YUNESKO səviyyəsində də diqqəti cəlb edib və 2018-ci ildə "Şərur" Xalq Yallı Ansamblının fəaliyyəti və Naxçıvan yallı sənəti haqqında məlumatlar toplanaraq həmin beynəlxalq quruma təqdim olunub. Nəticədə, "Yallı (Köçəri, Tənzərə), Naxçıvanın ənənəvi qrup rəqsləri" YUNESKO-nun Təcili Qorunma Siyahısına daxil edilib. Yalılların qorunması, təbliği, öyrənilməsi bununla yekunlaşmır. Belə ki, Naxçıvan Muxtar Respublikası Ali Məclisinin Sədri 24 dekabr 2018-ci il tarixdə "Şərur yallıları haqqında" Sərəncam imzalamışdır. Həmin Sərəncamda Azərbaycan türklərinin qədim mədəniyyətinin bir hissəsi olan Şərur yallılarının xoreoqrafiya, instrumental və vokal musiqini özündə birləşdirən nadir yaradıcılıq nümunəsi, əcdadlarımızın dünyagörüşünün, bədii-estetik təfəkkürünün təzahürü olduğu vurğulanır, yallıların Gəmiqaya təsvirlərində öz əksini tapmasının Naxçıvanda yallı sənətinin çox qədim tarixə malik olduğundan bəhs edilir. Sərəncamda qeyd olunan məqamlardan biri də belədir: "Əshabi-Kəhf və Gəmiqaya kimi, Şərur yallıları da Naxçıvanın incisi, xalqımızın tarixi yaddaşının və milli dəyərlər sisteminin ayrılmaz tərkib hissəsidir". Bu dəyərlər sisteminin ayrılmaz tərkib hissəsi olan yallıların tədqiqi, təbliği və qorunması Sərəncamda xüsusilə vurğulanır. Bununla əlaqədar "Tədbirlər Planı" təsdiq edilməsinə göstəriş verilir.

Haqqında danışacağımız monoqrafiya məhz həmin Sərəncamdan irəli gələn vəzifələrin yerinə yetirilməsi istiqamətində görülmüş işlərdən biridir. Bu dövlət sənədi işığında bir çox tədbirlər həyata keçirilib, "Naxçıvan-Şərur el yallıları", "Yallılar dünəndən bu günə" kitabları nəşr olunub, AMEA Naxçıvan Bölməsi tərəfindən "Azərbaycanın ən qədim yallılarından biri: Köçəri" elmi araşdırmalar toplusu çapdan çıxıb. "Naxçıvan halay və yallıları: tarixi, mənşəyi və fəlsəfi anlamı" monoqrafiyası isə bu sahədə ən fundamental elmi araşdırma kimi mühüm əhəmiyyətə malikdir.

Naxçıvan Muxtar Respublikası Ali Məclisinin Sədri yanında Bilik Fondunun 2021-ci il üçün İş Planına əsasən nəşr olunan monoqrafiyanın elmi redaktoru filologiya üzrə fəlsəfə doktoru, dosent Əziz Ələkbərlidir. AMEA-nın müxbir üzvü, filologiya elmləri doktoru Əbülfəz Quliyev, sənətşünaslıq elmləri doktoru, professor Rafiq İmrani, filologiya üzrə fəlsəfə doktoru, dosent Elxan Məmmədov və filologiya üzrə fəlsəfə doktoru Rəşad Zülfüqarovun rəy verdiyi monoqrafiya iki fəsildən, nəticə və ədəbiyyat siyahısından ibarətdir. Kitaba ön söz yazan elmi redaktor Əziz Ələkbərlinin də qeyd etdiyi kimi, "Halay və yallılar müxtəlif zamanlarda müxtəlif tədqiqatçıların diqqətini cəlb etsə də, bu barədə ayrı-ayrı kitablarda, elmi jurnallarda, folklor və mədəniyyətlə bağlı müxtəlif toplularda maraqlı fikirlər söylənilsə də, hələ də bu qədim mədəniyyət növü haqqında ətraflı elmi-nəzəri məlumat verilməmiş, həm də folklor hadisəsi olaraq halay və yallıların xalq mərasimlərində yeri və funksiyası barədə əhatəli tədqiqat aparılmamışdır". Ə.Ələkbərlinin bu fikirlərinə əsaslanaraq əminliklə söyləmək mümkündür ki, A.Cəfərova ilk dəfə məhz bu cür məsuliyyətli və zəhmətli işi öhdəsinə götürüb və onu uğurla yekunlaşdırmağa nail olub.

Monoqrafiyanın ilk fəsli "Naxçıvanda milli mədəniyyətin formalaşmasında folklorun və xalq rəqslərinin rolu" adlanır. Adından da göründüyü kimi, bu fəsildə xalqımızın söz yaddaşına müraciət edilib, folklor mətnlərində yer alan yallı və halaylarla bağlı məqamlara nəzər yetirilib, şifahi söz yaddaşı ilə ritmik hərəkət elementləri arasında paralelliklər aparılıb. Bütün bu məsələlər fəsil daxili yarımfəsillərdə ayrıca öyrənilərək elmi nəticələrə gəlinib. Müəllif "Milli etnik mədəni sistemin təzahürü - Naxçıvan folkloru", "Naxçıvan folklorunun özəllikləri", Naxçıvan folklorunda mövsüm və məişət mərasim rəqs janrları" yarımfəsillərində onu qarşısına qoyduğu məqsədə çatdıracaq bütün detallara həssaslıqla yanaşaraq peşəkar tədqiqatçılıq səriştəsi sərgiləyib.

Monoqrafiyanın ikinci fəsli "Halay-yallı rəqslərinin tarixi, mənşəyi və fəlsəfi mahiyyəti" adlanır. Bu fəsildə yallı və halayların istər tarixi, istər mənşəyi, istərsə də fəlsəfi mahiyyəti əhatəli və müqayisəli şəkildə təqdim edilib. Müəllifin elmi yanaşmaları yarımfəsillərdən daha aydın nəzərə çarpır. Buradakı "Halay və yallı rəqs janrının tarixi", "Halay və yallı rəqs janrının mənşəyi", "Halay və yallıların janr və forma xüsusiyyətləri", "Halay və yallı rəqs janrının fəlsəfi mahiyyəti", "Naxçıvanın halay və yallılarının yayılma arealı və bəşəri əhəmiyyəti" yarımfəsillərində müvafiq istiqamətlər üzrə uğurlu elmi nəticələr ortaya qoyulub. Monoqrafiyada xüsusilə "Halay və yallıların janr və forma xüsusiyyətləri" yarımfəsli bölgədə ta qədimdən bugünədək oynanılan rəqslərin hər biri haqqında ətraflı məlumatların verilməsi ilə diqqəti cəlb edir. Bu yarımfəsildə müəllif hər bir yallı və halayın etimologiyası, ritmik strukturu, tempi, ölçüləri, musiqi xüsusiyyətləri, ayrı-ayrı bölgələrdə hansı adla adlandırılması, hansı bölgədə daha çox yayğın olması barədə geniş məlumat verib. Ümumilikdə 142 nümunə haqqında bu cür məlumatları toplamaq, öyrənmək, araşdırmaq, tədqiq etmək və dəqiqləşdirib yekun halda təqdim etmək müəllifin gərgin zəhmətinin və yorulmaz tədqiqatçılıq bacarığının göstəricisi kimi qeyd olunmalıdır.

Monoqrafiyada tədqiqatçılar və oxucular üçün daha ətraflı fikir formalaşdırmaq üçün yallı rəqslərindən fraqmentlərin yer aldığı bir çox rəngli fotoşəkillər də verilib ki, burada yallılarda rol alan kollektivin hansı milli geyimlərdən istifadə etməsi, yallı və halaylar zamanı hansı musiqi alətlərinin, musiqiçilərin var olması öz əksini tapıb.

Monoqrafiya müəllifin gəldiyi bitkin nəticələrlə yekunlaşır. İstər hər yarımfəsil sonunda əldə olunmuş qənaətlər, istərsə də monoqrafiyanın ümumi sonluğunda verilmiş nəticədən belə bir əminlik formalaşır ki, yallı və halayların ilkin yaranma və digər bölgələrə yayılma yeri Naxçıvan ərazisi olub. Müxtəlif ayin və mərasimlərdə icra olunan bu rəqslər türk mənşəli xalqların özünəməxsus ilkin düşüncə sistemini hifz edərək gələcək nəsillərə daşıyır. Beləliklə də, yallı və halaylar öz icra-ifa tərzi ilə qədim düşüncə faktının mədəniyyət aktına çevrilməsi fəlsəfəsini də təsdiq etmiş olur.

Müəllifin gəldiyi nəticələrdən biri də budur ki, Naxçıvanda aparılmış tarixi və arxeoloji araşdırmalarda əldə olunan maddi-mədəniyyət nümunələrinin bəziləri üzərindəki rəsmlər də bölgənin zəngin musiqi və rəqs məkanlarından biri olduğunu deməyə əsas verir.

Musiqi, rəqs və şifahi söz sənətini birləşdirən yallı və halayların fəlsəfi mahiyyəti barədə fikirlərini ümumiləşdirən tədqiqatçı Azərbaycanın, eləcə də Naxçıvanın qədim mədəniyyətində musiqi-rəqs sənətinin var olduğunu təsdiqləyir, bu faktlar əsasında qədim əcdadlarımızın dünya xalqlarının mədəniyyət tarixində ən qədim sivilizasiyaya, estetik-fəlsəfi dünyagörüşünə sahib olmasını sübut etdiyini vurğulayır.

Halay və yallıların bəşəri əhəmiyyəti barədəki fikirlərinin yekununda isə Aytən Cəfərova bildirir ki, bu rəqs janrları tarixin sonrakı mərhələlərində Qafqazın, Orta Asiyanın və Şərqi Anadolunun, İranın, Suriyanın və İraqın, o cümlədən, bir çox Avropa xalqlarının milli rəqs sənətinə də təsirsiz ötüşməyib, onlara da sirayət edib.

Ümumilikdə yüzdən çox ədəbiyyata müraciət edilmiş "Naxçıvan halay və yallıları: tarixi, mənşəyi və fəlsəfi anlamı" monoqrafiyasının bu sahədə aparılmış ilk sistemli tədqiqat əsəri olmaqla yanaşı, bundan sonrakı mərhələdə bu istiqamətdə aparılacaq genişmiqyaslı araşdırmalara da kömək edən çox ciddi və sanballı mənbə olacağına inanırıq. Bu, təkcə müəllifin uğuru kimi qiymətləndirilməməli, ümumilikdə milli mədəniyyətimizin, rəqs-musiqi-söz sənəti üçlüyündən ortaya çıxan yallı və halaylarımızın, bu sahəyə böyük diqqət ayıran dövlətimizin, göstərilən diqqət və qayğının müqabilində Naxçıvan elminin nailiyyəti sayılmalıdır. Bu müasibətlə müəllifi təbrik edir, ona elmi fəaliyyətində yeni uğurlar arzulayırıq.

Elxan YURDOĞLU

Filologiya üzrə fəlsəfə doktoru, dosent, şair-publisist

525-ci qəzet.- 2022.- 11 fevral.- S.14.