Nağıl dilinin çevikliyi və təravəti

AYDIN TAĞIYEVİN BƏDİİ NƏSRİ HAQQINDA QEYDLƏR

Şabran ədəbi mühitində yaşayıb-yaradan yazıçı-publisist Aydın Tağıyev öz sözünü deyən, düşündürücü, ürəyəyatan povest və hekayələri ilə oxucunun rəğbətini qazanmış qələm sahiblərindən biridir. O, bələd olduğu mühiti, tanıdığı, dostluq etdiyi insanların həyatını və müşahidə etdiyi hadisələri təxəyyülün süzgəcindən keçirərək olduqca maraqlı, oxucunun diqqətini cəlb edən mətnlər yazır.

Tanınmış yazıçı və publisist Novruz Nəcəfoğlu Aydın Tağıyev haqqında yazdığı "Nağıl adam" kitabında müəllifin insani keyfiyyətlərini, dostluqda sədaqəti, ailədə yaxşı həyat yoldaşı, qayğıkeş ata obrazını canlandırmaqla yanaşı, onun əsərlərindən də söz açır və yaradıcılığına yüksək qiymət verir. "Aydın yazıçıdır. Yazıçı olmaq Aydına nə qazandırıb? Çox şey. Axtardığımız, daha doğrusu, arzuladığımız ali keyfiyyətləri: saflığı, səmimiliyi, gözü toxluğu, mərdliyi, hörmət-ehtiramı. Həm də bir-birindən gözəl əsərlərini, onun öz adı kimi aydın xarakterli, milli-mənəvi dəyərlərimizin daşıyıcısı olan say seçmə obrazları. Həmin obrazlar hamıdan çox Aydının şəxsi xarakter cizgilərindən qaynaqlanıb".

Aydın Tağıyevin yaradıcılığı əsasən kəndlə bağlıdır. Əsərlərində mənəvi-əxlaqi, ictimai məsələlərə toxunan müəllifin qəhrəmanlarının məkanı kənddir. Bəlkə də ən çox buna görə hekayələrinin dili rəvanlığı, koloritli olması ilə seçilir. Görkəmli tənqidçi Vaqif Yusiflinin sözləri bu məqamda tam yerinə düşür: "Aydının hekayələri ilk növbədə təhkiyə tərzinin şirinliyi ilə diqqəti cəlb edir. Təsvirləri real və inandırıcıdır".

"Çini kasalar" hekayəsinin qəhrəmanları ər-arvad əyin-başları tökülən uşaqlarına pal-paltar almaq üçün qədimi, çini kasalarını satmaq istəyirlər. Rəhim müəllimin arvadı kasaları ərinin iş yerinə gətirərək müəsissənin müdirinə göstərir. Ancaq rüşvətxor müdirin onlara rişxənd etməsi Rəhim müəllimi özündən çıxardır. İşdən qovulmağını gözünün önünə gətirsə də, müdirinə sərt cavab verir. Rəhim müəllimin arvadı da kasaları müdirə satmaq fikrindən daşınır və gətirib taxçada yerinə qoyur. Bu hekayə oxucuya Mir Cəlalın məşhur "Bir gəncin manifesti" əsərini xatırladır. Əsərdəki ana xalçasını əcnəbiyə satmaqdan vaz keçir. "İtə ataram, yada satmaram" deyib qərarından dönmür. A.Tağıyevin hekayəsində də bənzər epizod və koloriti görə bilirik.

"Alma oğurlayan divlər" hekayəsinin qəhrəmanı bağbandır. Canlı varlıq kimi ağacların da hər biri bağbanın yaddaşının bir səhifəsinə çevrilir. Meyvə ağaclarına qoyduğu adlar o qədər təbii və inandırıcıdır ki, heç kəsin ağlına gəlməyən bu adlar ağacların özünə oxşayır. Müəllif bağbanın ilk məhəbbətini - başına gələnləri əkdiyi bu ağaclar vasitəsilə nəql edir. Nağıllarımızda təsvir olunan almanın məhəbbət rəmzi kimi verilməsi, yuxuda əhd-peyman bağlayan sevgililərin bir-birilərinə alma bağışlaması haqqında çox oxumuşuq. Bağban da ilk məhəbbətinin daşa dəyməsinin şahidi kimi alma ağacından söz açır.

Müəllif "Qırmızı" hekayəsində oxucuya demək istədiyi mətləbi rənglər vasitəsilə çatdırır. Ağır güzaran içində çabalayan İsmayıl kasıb, fağır, üzü yola bir insandır. Hər gecə yuxularına rənglər girir: ağ, qara, qırmızı, sarı, yaşıl, mavi. Müəllif bu hekayədə qəribə detallardan istifadə edir. Rənglərin hər birinin öz iddiası var. Əsərdə ağlarla qaralar müqayisə edilərək qaranın ağ rəngi bir göz qırpımında özünə çevirəcəyi deyilir. Bu da qara qəlbli qəddar insanların haqsız yerə təmiz, günahsız insanları (ağları) məhv etməyi, əzab verməyi deməkdir. Müəllif ağ rəng haqqında yazır: "Bir dəfə üstündən çək, yerli-dibli qeyb olsun, heç kəs də ağlına gətirməsin ki, belə bir rəng var". Yaşılın sarıya çevrilməsi isə əsən acı rüzgarla bağlanır. Və yaxud göyün üzündəki mavi rəngi də bomboz qurğuşun rəngli buludlar məhv edir. Bu məqamda müəllif əsərdəki İsmayılın zahiri rəngindən yox, xasiyyətindəki qırmızılığından söz açır: "...Qorxu-hürkü bilməz, sözü adamın üzünə qıpqırmızı, şax deyərdi. Burasını da başa düşürdü ki, bu qırmızı ona ucuz başa gəlməyəcək".

Aydın Tağıyev mətnlərində oxucuya çatdırmaq istədiyi mətləbi alt qatda gizlədib sonra üzə çıxardır, həm də təhkiyə tərzinin təbiiliyi, şirinliyi ilə bərabər.

Müəllif müasir dövrün müasir insanlarını - xüsusən ziyalıların da obrazlarını ədəbiyyata gətirir. Onlardan biri də tamaşaya qoyulan əsərlərin baş rollarında oynayan aktyor obrazıdır. "Yuxuda qətl" povestinin qəhrəmanı. Bu əsərdə müəllif həyat materiallarını ustalıqla bədiiləşdirməyə nail olub. Əsərin proloqundan da oxucu hiss edir ki, söhbət ləyaqətdən, mənliyin tapdalanmasından gedir. Burada bir aktyorun hiss və həyəcanları, bəzən də daxili monoloqu axıra qədər izlənilir. Teatrın ən üzdə olan qəhrəmanı həyatda rejissora yaltaqlanmaqla, əyilməklə hökmdar rollarını əldə edir. Aktyorun simasızlığına, yaltaqlığına görə truppanın üzvləri, aktyor yoldaşları onu məsxərəyə qoyurlar. O isə baş rollarda əzmkar, vüqarlı kral, hökmdar rollarını oynaya-oynaya hiss edir ki, bu cür əqidəsiz, əyilə-əyilə yaşamağına son qoymalıdır.

Müəllifin "Güllü çit yaylıq" hekayəsi daha təsirlidir. Hekayə İkinci Dünya müharibəsindən sonra bir kəndin insanlarından, gözləri yolda qalan, ərinin, nişanlısının, sevgilisinin yolunu gözləyən qadınlarımızın taleyindən bəhs edir. Müəllif, hekayə kiçik həcmli olsa da, gənc qızlarımızın xoşbəxtliyini əlindən almış müharibənin acısını, faciəsini əks etdirə bilir. Biz bu hekayədə əsərin qəhrəmanının, artıq ömrünün son günlərini yaşayan, qocalıb yumağa dönmüş Gülqızın həyat hekayəsini izləyirik. Gülqız vaxtilə kəndin ən gözəl qızı sayılırdı. Ona çox yerdən elçi düşürlər. Ancaq bu qız müharibə qurtarsa da, heç kəsə könül vermir. İllər keçir və bu gözəl qız qınaq obyektinə çevrilir. Ən çox da onu qınayan Sənəm arvad olur. Kənddə onun-bunun işinə əl yetirən Gülqızı Sənəm arvadın görən gözü yoxdur. "Ağıldan kəmdir, deyirdi, vaxtinda çox elçi düşəni oldu, bəyənib bir ocağın çırağın yandırmadı. Məəttələm, bu kimin yolunu gözləyirmiş. Sabah düşüb ölsə, üstündə ağlayanı da olmayacaq". Gülqızın keçirtdiyi sarsıntılar, ölüm ayağında Sənəm qarını çağırması və sandığı açdırıb güllü çit yaylığı qarıya göstərməsi o qədər təbii, inandırıcı təsvir edilir ki, oxucu Gülqızın nakam məhəbbətinə acımaya, bundan təsirlənməyə bilmir. Müharibədə həlak olan Qələndərin yolunu gözləyən Gülqızın öz sevgisinə sadiqliyi Sənəmi də kövrəldir. Hekayənin sonunda Sənəmin dünyasını dəyişən Gülqızın üstündə ağı deməsi onun Gülqıza münasibətindən peşmanlığını göstərir. "Qardaşımın etibarlı sonası, lay-lay, Gülqız, gözəllər gözəli, lay-lay!"

A.Tağıyev Birinci Qarabağ savaşımızda baş verən faciələrlə bağlı publisist yazıları ilə yanaşı, öz doğma el-obasından köçkün düşən insanlardan, onların talelərindən də bəhs edən hekayələrin də müəllifidir. Onlardan biri də "100 ABŞ dolları"dır. Hekayədə Qarabağdan didərgin düşən, başqa rayonlara, kəndlərə pənah gətirib məskunlaşan insanların, ərləri, qardaşları müharibədə şəhid olan, başsız qalan qadınlarımızın taleyi yeməkxanaya üz tutan bir müəllimin və bir parça çörəyə görə o yeməkxanaların birində qabyuyan işləyən qadının simasında təcəssümünü tapır. Həmin kafeyə çox adam gəlib-gedir. Qadın gözəldir və öz gözəlliyini gizlətməkdən ötəri nə geyiminə, nə də üz-gözünə fikir verir. Təki ona söz atmasınlar. Belə bir vaxtda burda işlədiyi müddətdə öz abır-həyası ilə başqalarından fərqlənən bir müştəri gözündən yayınmır. Onun da ailəsi erməni gülləsinə tuş gəlmiş, kənddən çıxarılarkən arvad-uşağını düşmənlər öldürmüşlər. İkisinin də - həm xörəkpaylayan qadının, həm də müəllimin taleyi bir-birilərinə oxşayır. Bu kafedə vaxt tapıb tez-tez dərdləşirlər və qadın yavaş-yavaş hiss edir ki, bu abırlı, həyalı insana qarşı laqeyd deyil. Müəllim yeməkxanaya gəlmədiyi gün qadın narahat olur, onun yolunu gözləyir. Kafeyə gələn müştərilərindən fərqli olaraq müəllimin qadına olan münasibətinin ciddiliyi xörəkpaylayanı riqqətə gətirir. Onda elə bil qəlbən sevgi hissləri baş qaldırır. Müəllim bir gün oxumaq üçün xörəkpaylayana kitab verir ki, oxusun. Qadın kitabı vərəqləyərkən kitabın arasından 100 ABŞ dollarını görüb sarsılır. Düşünür ki, müəllim onu pulla ələ almaq istəyir. Ürək qızdırdığı müştəri gözündən düşür. Ancaq bu uzun çəkmir. Bir saat keçməmiş, müəllim özünü kafeyə yetirir və xörək paylayandan maşının təmiri üçün tanışından borc aldığı, kitabın arasına qoyduğu pulunu istəyir. Müəllim bu hekayədə insan iztirablarını, qadının o pulu görərkən keçirdiyi sarsıntıları, mənəvi ağrılarını ustalıqla təsvir edir.

A.Tağıyev öz hekayələrində cəmiyyətin müxtəlif zümrələrindən söz açır, ən çox da qəhrəmanın daxili düşüncələrinə üstünlük verir. Təsvir etdiyi hadisələrin bir neçə cümlə ilə yekununu dəyişmək, oxucunu təəccübləndirmək və yeri gələndə də sarsıtmaq yazıçının əsas məziyyətlərindən biridir. Müəllif "Yay gününün uzun gecəsi", "Hadisə" hekayələrində demək istədiklərini, qəhrəmanın düşdüyü situasiyaları çox soyuqqanlı səciyyələndirir. Kiminsə namusu üstə cinayət törədən ("Yay gününün uzun gecəsi" ) adam otuz ildən sonra kəndə qayıdır. Hamı təşviş içərisindədir. Arvadını isə, onu ölmüş bilib, başqa adama ərə veriblər. Qatardan düşən atanın iki yaşında qoyub getdiyi oğlu ilə görüş səhnəsi çox təsirlidir. O, qatardan düşəndə arvadı qatara göz yaşları içərisində minir ki, əri ilə rastlaşmasın. Hekayə elə qatara minən qadının göz yaşlarıyla bitir. Yazıçı bu hekayədə də "sonra nə baş verəcək, qəhrəman hansı qərarı verəcək, kəndi tərk edəcəkmi, etməyəcəkmi" suallarını oxucunun ixtiyarına buraxır.

Yazıçı Aydın Tağıyevin nəsr əsərləri belə bir qənaətə əsas verir ki, o, dəyərli söz sənətkarıdır və bədii dili, üslubu, sənətkar mövqeyi ilə seçilir.

Mənzər NİYARLI

525-ci qəzet.- 2022.- 12 fevral.- S.16.