Kimsə inkar edə bilməz...

Fevralın 4-də Ukraynanın paytaxtı Kiyev şəhərində görkəmli Azərbaycan yazıçısı, ictimai-siyasi xadim, diplomat, Azərbaycan Cümhuriyyətinin Ukrayna və Polşaya göndərilən ilk səfiri, Kiyev Müqəddəs Vladimir Universiteti Hüquq fakültəsinin məzunu (1915-ci il buraxılışı) Yusif Vəzir Çəmənzəminli (1887-1943) ilə bağlı silsilə tədbirlər keçirilib. Azərbaycanın bu ölkədəki səfirliyinin təşəbbüsü ilə yazıçının Ukrayna dilinə tərcümə edilmiş məşhur "Studentlər" romanının təqdimat mərasimi baş tutub. Hüquq fakültəsinin auditoriyalarından birinə Yusif Vəzirin adı verilib, xatirə barelyefinin açılışı olub. "Studentlər"in ilk Ukrayna nəşrinə ön söz yazan fövqəladə və səlahiyyətli səfir, ədəbiyyatşünas-alim Vilayət Quliyev Kiyevdəki anım mərasiminə qatılıb. Yazıçının ömür yolu, yaradıcılıq irsi və diplomatik fəaliyyətindən danışıb. Azərbaycan diasporunun fəalları və tələbələrlə görüşüb. V.Quliyevin "Studentlər" romanının Ukrayna nəşrinə yazdığı ön sözü ixtisarla "525-ci qəzet"in oxucularına təqdim edirik.

***

XX əsr Azərbaycan ədəbiyyatı, mədəniyyəti, ictimai-siyasi fikrinin bir sıra görkəmli nümayəndələrinin təhsil həyatı Ukrayna ilə bağlı olmuşdu. Bütünlükdə Kiyev, Xarkov, Novorossiysk universitetlərində, Kiyev Politexnik İnstitutunda, Ali Ticarət məktəbində 250 nəfərdən çox azərbaycanlı tələbə ali təhsil almışdı. Onların içərisindən Nəsib bəy Usubbəyov (Azərbaycan Cümhuriyyətinin qurucularından biri, Baş nazir), Şəfi bəy Rüstəmbəyli (Cümhuriyyət daxili işlər nazirinin müavini), Nurməhəmməd Şahsuvarov (Dağlılar Respublikasının maarif naziri), Əhməd Cəfəroğlu (türkoloq, İstanbul universiteti türkologiya kafedrasının qurucusu), Nəriman Nərimanov (Azərbaycan SSR XKS sədri), Qəzənfər Musabəyov (Azərbaycan, Zaqafqaziya və SSRİ MİK sədri) Mustafa Quliyev (Azərbaycan SSR Xalq Maarifi Komissarı), Bahadır bəy Vəlibəyov (Azərbaycan SSR Baş prokuroru), Tağı Şahbazi (Bakı universitetinin rektoru) və b. kimi tanınmış dövlət xadimləri, siyasətçilər, ədəbiyyat adamları yetişmişdi.

Milli ədəbi-ictimai fikrin, siyasi həyatın inkişafına mühüm təkan verən bu görkəmli şəxsiyyətlər arasında Kiyev universiteti Hüquq fakültəsinin məzunu, hüquqşünas, yazıçı, diplomat, pedaqoq, folklorşünas alim, ictimai-siyasi xadim Yusif Vəzir Çəmənzəminlinin xüsusi yeri vardır.

Yusif Mirabdulla oğlu Vəzirov (Çəmənzəminli ədəbi təxəllüsüdür - V.Q.) 1887-ci il sentyabrın 12-də Azərbaycanın qədim mədəniyyət mərkəzi Şuşa şəhərində yoxsullaşmış zadəgan ailəsində doğulmuşdu. Atası Şuşa bəylərindən idi. Ulu babası Mirzə Əliməmməd Qarabağ hökmdarı İbrahim Xəlil xanın vəziri olmuşdu. Nəslin daşıdığı Vəzirov soyadı onun tutduğu vəzifə ilə bağlı idi.

İlk təhsilini Şuşada, ənənəvi molla məktəbində almışdı. Həmin dövrdə atası Ağdamda yaşayır, dərmanlarını özü hazırladığı kiçik bir aptek işlədirdi. Dövrünün açıq fikirli adamlarından biri kimi tanınırdı. Maddi çətinliklərlə üzləşsə də, övladlarının yaxşı təhsil almasına xüsusi diqqət yetirirdi: "Atam ədəbiyyatla məşğul olar və Firdovsi ilə Füzulini çox sevərdi. Ədəbiyyatdan başqa, musiqiyə də marağı vardı. Xanəndələrə muğamat öyrədərmiş. Atam çox xoşsöhbət, lətifəçi və volteri (burada "azadlıqsevər" mənasında - V.Q.) bir adam idi. Namaz qılmaz, məscid tanımaz, molla ilə əlaqəsi olmazdı".

Anası da şəxsiyyətinin formalaşmasında, mənəvi-zehni inkişafında oxşar rol oynamışdı: "Anam olduqca gözəl, rəhmdil və ədalətli bir qadın idi. Dini - xalq adət və ayinlərinin icrasında görürdü. Çox cəsur idi. Hər gecə yatmazdan əvvəl bir əlində lampa, o biri əlində tapança həyəti yoxlar, sonra qapını bərkidib yatardı. Qışın uzun gecələri anamızın ətrafına toplanıb dadlı nağıllarını, hekayələrini dinlərdik... Zülmə qarşı düşmənçiliyi, şübhəsiz ki, anamdan öyrəndim".

Molla məktəbinin heç bir həyatı bilik vermədiyini görən Mirabdulla oğlunu Ağdama, yanına aparmış, təhsili ilə özü məşğul olmağa başlamışdı. Həmin dövrdə böyük qardaşı Əbülhəsən artıq Qafqazın ən yaxşı orta təhsil müəssisələrindən sayılan Şuşa real məktəbinin şagirdi idi. Yusif də qardaşının yolu ilə getmək, rusca dünyəvi savad almaq istəyirdi. Amma bu müsəlman mühitində ilk baxışdan göründüyü kimi o qədər də asan məsələ deyildi.

Bir il Ağdam yaxınlığındakı Muradbəyli kəndində rus məktəbində, sonra isə Şuşada Haşım bəy Vəzirovun rus-Azərbaycan məktəbində oxuyandan sonra 1896-cı ildə imtahan verib real məktəbin hazırlıq sinfinə daxil olmuşdu.

O vaxt burada yalnız iki azərbaycanlı müəllim çalışırdı - Sorbonna məzunu Əhməd bəy Ağayev (Ağaoğlu) fransız dili, Mirzə Sadıq isə şəriət dərslərini aparırdı. Qalan müəllimlər rus, ukraynalı, polyak idilər. Azərbaycanlı şagirdlərin sayı da təxminən oxşar nisbətdə olardı. Eyni məktəbdə oxuyan böyük qardaşı Əbülhəsənin köməyi ilə Yusif tezliklə məktəbin ən yaxşı şagirdlərindən biri kimi tanınmışdı.

Qardaşının vaxtsız vəfatı (1901) onu dərindən sarsıtmışdı. Yeganə təsəllisi Əbülhəsənin kitabxanasına sahib çıxması idi. Burada rus və dünya klassikasının ən seçmə nümunələri toplanmışdı. Gənc Yusif daha çox Lermontov və Bayronu sevir, onların təsiri altında rus dilində yazdığı ilk şeirlərində qlobal qəm-qüssəni dünya kədərini əks etdirməyə çalışırdı. Belə bədbin ruhlu şeirlərdən iki nümunə:

Puskay menya ne lyubyat, ya ne nujdayus.

İ dobroyu ulıbkoyu ne ojivyat moe serdtse, ya ne nujdayus.

Puskay nejnıe slova ne lyutsya iz prelestnıx ust, ya ne nujdayus.

Puskay prezreniem i nasmeşkoy osıpayut menya, ya ne nujdayus!

Bu realnı məktəbin ikinci sinfində oxuyan yeniyetmənin üsyanı, etirazı idi. Ədalətsizlik görən, doğma torpağında haqqı tapdanan, dərdini bölüşməyə həmdərd tapmayan Yusif nicat yolunu özünü bu aləmdən təcrid etməkdə, ölümün gətirdiyi sükuta və əbədiyyətə qovuşmaqda görürdü:

Tuda! Tuda! V nevedomuyu dal!

Tuda! V podzemnoe tsarstvo!

Tuda, qde qospodstduet veçnaya svoboda,

Tuda, podalşe ot lyudey.

Tuda, v tsarstvo zabveniya,

Qde tak prostorno i svobodno!

İlk qələm təcrübələrini məktəbdəki müəllimi Klemitə göstərən Yusif hansı səbəbdənsə ondan Qərb, yaxud rus şairlərini deyil, yazıçı-dramaturq Çexovu oxumaq tövsiyəsi almışdı: "1904-cü ildə Çexovun əsərləri ilə ilk dəfə tanış oldum və çox sevdim. Bilaxirə Çexovu təkrar oxuduqda bu böyük ədibin hekayələrinin buraxdığı təsiri heyrətlə duydum".

Deyirlər ki, yazıçılıq peşə deyil, taledir. Bu məlum fikirlə mübahisə etmək niyyətində deyiləm. Ancaq bir məsələ var ki, həmin taleni insanlar özləri seçirlər. Həmişə cəmiyyətin çətin, böhranlı anlarında yazıçılardan, şairlərdən, elm və sənət adamlarından haqq-hesab tələb edilsə də, siyasətçilərin və idarəçilərin səhvlərinə görə ziyalılar məşhər ayağına çəkilsə də, xalqını, insanlığı sevən, cəmiyyətə həqiqəti çatdırmaq istəyənlər zəhmətlərinə görə "Sağ ol!" eşitməyəcəklərini yaxşı bildikləri halda qələmə sarılır, məsuliyyət yükünü çiyinlərinə götürürlər. Yusif Vəzir də hələ Şuşa real məktəbinin şagirdi olduğu vaxtdan bilincli şəkildə bu çətin, mürəkkəb yolu seçmiş, xalq sözünün tərcümanı olmaq qərarına gəlmişdi.

Atasının ölümü, ailə qayğıları, xəstəliklər, "erməni-müsəlman davası", maddi ehtiyac və s. nəticəsində dəfələrlə yarımçıq buraxdığı orta təhsilini Yusif Vəzir nəhayət 1909-cu ildə başa vura bilmişdi. Real məktəbin sonuncu sinfini Bakıda tamamlamışdı. Yaradıcı mühitlə, söz adamları ilə də ilk dəfə burada tanış olmuşdu. Tez-tez getdiyi "İslamiyyə" mehmanxanasında toplaşan milli ziyalılar, ədəbiyyat və mətbuat xadimləri ilə tanış olmuş, yazıçı-dramaturq Ə.Haqverdiyevin təqdimatı ilə ilk hekayəsini məşhur "Molla Nəsrəddin" jurnalına göndərmişdi.

1909-cu ildə Mülki Mühəndislər İnstitutuna daxil olmaq üçün Peterburqa getsə də, dəqiq elmlər sahəsində biliklərinin çatışmadığını görüb fikrini dəyişmişdi. Real məktəb attestatı universitet təhsilinə imkan vermirdi. Bunun üçün gimnaziya bitirmək lazım idi. Heç cür alışa bilmədiyi Rusiya paytaxtında bir müddət qalandan sonra (məşhur "Cənnətin qəbzi" hekayəsini də Peterburqda yazmışdı) Yusif Vəzir qohumlarının yaşadığı Orta Asiyaya üz tutmuşdu. Altı aylıq hazırlıq kurslarını bitirib Daşkənd gimnaziyasında uğurla buraxılış imtahanı vermişdi. Beləcə, universitetə aparan yolu açılmışdı. Tərəddüd etmədən sənədlərini Kiyev Müqəddəs Vladimir universitetinin Hüquq fakültəsinə göndərmişdi.

Kiyev XX əsrin əvvəllərində azərbaycanlı tələbələrin sayca çox və fəal olduğu şəhərlərdən biri kimi tanınırdı. Şübhəsiz, velikorus şovinizminin kök salmaması, Ukrayna xalqının nəcib keyfiyyətləri, mühitin tolerantlığı bu seçimdə az rol oynamamışdı. Kiyevdə keçirdiyi beş ili Yusif Vəzirin məhrumiyyət və sınaqlarla dolu ömrünün ən xoşbəxt dövrü saymaq olar.

Kiyev tələbə mühitinin milli və ictimai-siyasi baxışlarının formalaşmasına əhəmiyyətli təsiri olmuşdu. Tələbəlik dövrü fəaliyyətində təhsil və ictimai işlərlə bir sırada bədii yaradıcılığa, elmi-publisist fəaliyyətə də diqqət yetirmişdi. Azərbaycanlı tələbələrin həmyerlilər cəmiyyətinin xeyriyyə, mədəni-maarif və nəşriyyat işlərində yaxından iştirak etmişdi. Təkcə 1911-1913-cü illərdə Bakıda "Səda" və "Orucov qardaşları" nəşriyyatlarında 7 kitabı çap olunmuşdu. Vətənindən minlərlə kilometr uzaqda yazılan hekayə və məqalələrində xalqının üzləşdiyi problemlərdən, cəmiyyətin qarşısında dayanan təxirəsalınmaz işlərdən bu mühitin içində olan bir adam kimi həssaslıqla söz açmışdı.

Çar Rusiyasının süqutu ilə Ukraynada genişlənən milli-azadlıq hərəkatı nəticəsində Yusif Vəzir Azərbaycan ziyalıları arasında birincilər sırasında milli müqəddərat və milli muxtariyyət məsələsini ortaya atmışdı. "Bizim məqsədimiz və amalımız Azərbaycanımızdır!" - deyən yazıçı 1917-ci ildə Bakıda "Azərbaycan muxtariyyəti" kitabçasını çap etdirmişdi. Keçmiş imperiyada yaşanan xaosdan xilas olmaq üçün milli dövlət qurulması ideyasını ortaya atmışdı. Bu mənada Azərbaycan Cümhuriyyəti haqda İstiqlal Bəyannaməsinə (26 may 1918) imza atanlar arasında Yusif Vəzirin adı olmasa da, o, müstəqillik ideyasının ilkin və atəşin tərəfdarlarından biri, ehtiramla "əziz yoldaşımız və böyük mürşidimiz" adlandırdığı Məhəmməd Əmin Rəsulzadənin ideya dostu, ardıcılı idi.

1917-ci ildə Kiyevdə Azərbaycanın müstəqilliyi ideyasının hərəkətverici qüvvəsi sayılan Müsavat partiyasının şöbəsi yaradılmışdı (Partiyanın ofisi bu ünvanda yerləşirdi: Kiyev, Jilixovskaya küçəsi, 51, mənzil 1). Yusif Vəzirin rəhbərliyi altında Kiyev müsavatçıları jurnal təsis etmiş, qurultay keçirmiş, Ukrayna Radası ilə işgüzar əlaqələr yaratmışdılar. Bütün bunların nəticəsində "hər kəsdən artıq Ukrayna Azərbaycana əhəmiyyət verirdi. Onlar deyirdilər, biz hər xüsusda Azərbaycana kömək edəriz. Onların bizdən bir çox ümidləri var idi" - Yusif Vəzirin bu etirafı Rusiya imperiyasının süqutundan sonra Ukrayna-Azərbaycan münasibətlərinin qürur doğuran həqiqi mənzərəsi haqda təsəvvür yaradır. Sovet imperiyasının süqutundan sonra yenidən milli müstəqilliyə qovuşan xalqlarımız indi daha böyük əzmlə eyni tarixin təkrarlanmasına çalışırlar.

Ukrayna Xalq Respublikasının elan olunduğu tarixi toplantıda Yusif Vəzir də iştirak etmişdi. Bakıya, "Açıq söz" qəzetinə göndərdiyi "İki aləm" adlı məqalədə təəssüratını soydaşları, həmvətənləri ilə belə bölüşmüşdü: "Ukrayna cümhuriyyəti elan eylədi... O axşam Mərkəzi Rada millətlər şurası üzvlərinə məxsus kürsüdə oturub qarşımda oturan yüzlər ilə xalqa tamaşa edirdim. Professor Qurşevski (S.M.Qruşevski - Ukrayna tarixçisi, Ə.Topçubaşovla eyni gimnaziyada təhsil almış, uzun illər dostluq əlaqələri saxlamışdılar - V.Q.) cümhuriyyət əsasını oxumağa başladı. Tufani bir alqış qopdu. Salon zəlzələ eylədi. Milli şərqilər oxundu və cəmi adamlar ayaq üstə dərin imanlı bir sima ilə dinləməyə başladı..."

Ukrayna milli hərəkat rəhbərləri ölkədəki milli azlıqların fəaliyyətini əlaqələndirmək məqsədi ilə Kiyevdə "Xalqlar qurultayı" çağırmaq qərarına gəlmişlər. Bu məqsədlə "Xalqlar şurası" adlı qurum yaradılmışdı. Şura ayda iki sayı çıxan "Svobodnıy Soöz" adlı jurnal buraxırdı. Yusif Vəzir üç nəfər yoldaşı ilə birlikdə "Xalqlar şurası"nda Azərbaycanı təmsil edir, ölkəsini tanıtmaq üçün bu qurumun imkanlarından yararlanmağa çalışırdı. Siyasi publisistikasında müstəqil Azərbaycanın dövlət və ictimai institutları, ordu quruculuğu, xarici siyasət, qadın azadlığı, qonşularla münasibət kimi ciddi mövzulara toxunurdu.

Azərbaycan hökumətinin 1 noyabr 1918-ci tarixli qərarı ilə Yusif Vəzir Ukrayna və Polşada diplomatik nümayəndə təyin olunmuşdu. Lakin Kiyev bolşeviklərin nəzarətinə keçdiyindən vəzifəsinin icrasına başlaya bilməmişdi. 1919-cu ilin fevralına qədər Krım yarımadasında yaşamışdı. Bu dövrdə Simferopolda çıxan "Millət" qəzeti ilə fəal əməkdaşlıqla bir sırada. "Litva tatarlarının tarixi" adlı maraqlı tarixi kitab çap etdirmişdi. Milli müstəqillik yolunu tutan Krım tatarlarının mübarizəsinə dəstək vermişdi. Bir müddət xarici işlər naziri Cəfər Seyidametin müavini olmuşdu. Sonra isə əsas icra orqanının - Tatar Direktoriyasının Ədliyyə departamentinə rəhbərlik etmişdi.

1919-cu ilin aprelində böyük çətinliklə Bakıya qayıdan Yusif Vəzir bütün qüvvə və enerjisi ilə milli hərəkata qoşulmuşdu. Müsavat fraksiyasının iclasında dost Ukraynada baş verən ictimai-siyasi proseslər haqda məruzəsi dinlənilmişdi. Hökumət "Vətənin mənafeyi uğrunda çalışmaqdan yorulmaq bilməyən Vəzirovun" fəaliyyətini layiqincə qiymətləndirərək həmin il avqustun 1-də onu Osmanlı imperiyasına diplomatik nümayəndə (səfir) göndərmişdi.

O, İstanbula Türkiyənin çox ağır zamanında gəlmişdi. Osmanlı imperiyası son günlərini yaşayırdı. Atatürkün başçılığı altında milli-azadlıq hərəkatı günü-gündən geniş vüsət alırdı. Yusif Vəzir diplomat kimi bu mübarizəyə münasibətini dəqiqləşdirə bilməmişdi. Nəticədə TBMM hökuməti yanında etibarını itirmişdi. Digər tərəfdən, 1920-ci ildə bolşevik Rusiyası Bakını işğal etmiş, Azərbaycan Cümhuriyyətinin mövcudluğuna son qoyulmuşdu. Sovet Azərbaycanı Ankaraya öz səfiri kimi tezliklə Atatürkün yaxın dostuna çevrilən keçmiş eser İbrahim Əbilovu göndərmişdi. Beləliklə, zamanında siyasi proseslərin nəbzini tuta bilməyən Yusif Vəzir oyundan kənar vəziyyətdə qalmışdı.

Amma vəzifəsindən rəsmən yalnız bolşevik işğalından 8 ay sonra ayrılmışdı. Həmin müddətdə daha çox elmi fəaliyyətlə məşğul olmuşdu. "Azərbaycan Cümhuriyyətinin sabiq İstanbul elçisi Yusif bəy Vəzirov" imzası ilə faktoqrafik material və ciddi elmi təhlillə zəngin "Azərbaycan ədəbiyyatına bir nəzər" (1921), "Tarixi, coğrafi və iqtisadi Azərbaycan" (1922) kitablarını çap etdirmişdi. "Geniş türkolojidə xüsusi bir azeroloji sahə yaradılması" ideyasının gündəliyə gətirildiyi bu əsərləri ilə müəllif elmi azərbaycanşünaslığa böyük töhfə vermişdi.

1923-cü ilin əvvəlində Yusif Vəzir Fransaya köçmüşdü. Kiçik qardaşı Miri Parisdə Sorbonnanın Siyasi Elmlər İnstitutunda təhsil alırdı. Ehtiyac içində keçən tələbəlik illərində ağır vərəm xəstəliyinə yoluxmuşdu. Hüquqşünas kimi özünə heç yerdə iş tapa bilməyən Yusif Vəzir qardaşına yardım əli uzatmaq üçün Paris yaxınlığında Klişe şəhərində, avtomobil zavodunun ən zəhərli sexində adi fəhlə kimi çalışmışdı. Demək olar ki, bütün qazancını Mirinin müalicəsinə sərf edirdi. Amma hər çətinliyə rəğmən, yaradıcılıqda da uzaqlaşmamışdı. "Paris xəbərləri" qəzetində "Şərqdən məktublar" başlıqlı məqalələr çap etdirmiş, vaxt tapdıqca Paris kitabxanalarında tarixi-mifoloji "Qızlar bulağı" romanı üçün materiallar toplamışdı. Bəzən zəkasının məhsulunu satmalı da olmuşdu.

Keçmiş əqidə yoldaşları - Cümhuriyyət xadimləri və Müsavat rəhbərliyi ilə münasibəti də Paris illərində pozulmuşdu. Çətin vəziyyətdə qalan Yusif Vəzir yardım üçün Azərbaycan siyasi mühacirətinin liderlərinə - Ə.Topçubaşov və M.Ə.Rəsulzadəyə müraciət etmişdi. Lakin onlar özləri də ehtiyac içində olduqlarından keçmiş səfirə heç bir maddi kömək göstərə bilməmişdilər. Fəlakət hamının qapısını eyni amansızlıqıa döyürdü. Təkcə onu demək kifayətdir ki, Əlimərdan bəy 25 yaşında vərəm xəstəliyindən ölən oğlu Rəşid Topçubaşinin (1900-1925) müalicəsinə pul tapmamışdı. Amma subyektiv hisslərə qapılan Yusif bəy hər iki lideri Cümhuriyyətin vəsaiti hesabına zəngin həyat keçirməkdə, çətinliyə düşmüş yoldaşlarına diqqət yetirməməkdə günahlandırmışdı.

Mirinin ölümü (1925) Yusif Vəziri siyasi keçmişi, əqidə dostları və Parislə bağlayan son tellərin də qopmasına səbəb olmuşdu. 1925-ci ildə o, Kiyevdəki tələbəlik illərindən yaxşı tanıdığı Azərbaycan XKS sədri Qəzənfər Musabəyova məktub yazıb Vətənə qayıtmaq istədiyini bildirmişdi. Respublika rəhbəri S.M.Kirovun razılığı ilə müraciətə müsbət cavab verilmişdi. Zorən mühacir 1926-cı ilin aprelində "fırtınalı dənizdə uzun müddətli səyahətdən sonra xilas adası" adlandırdığı Azərbaycana qayıtmışdı. Vətənə dönüş ərəfəsində Müsavat partiyası ilə bütün əlaqələrini kəsdiyi və onun sıralarını tərk etdiyi barədə bəyanat yaymışdı. Təbii ki, seçim mühacir dairələrində böyük narazılıq yaratmışdı. Hiddətini gizlədə bilməyən M.Ə.Rəsulzadə "Yeni Kafkasiya" jurnalında Yusif Vəzirin əleyhinə "Şərəfsiz bir aqibət" adlı məqalə dərc etdirmişdi. Sonuncu həmin yazıya və ünvanına söylənən digər haqsız iradlara, əsassız ittihamlara Bakı mətbuatında "Müsavatçıya cavab" adlı siyasi pamfleti ilə münasibət bildirmişdi.

Vətənə döndükdən sonra o, "Bakı işçisi" Kooperativ nəşriyyatının bədii ədəbiyyat şöbəsində redaktor kimi işə başlamışdı. Ədəbi-bədii yaradıcılığını yeni ilham və şövqlə davam etdirməklə yanaşı, Bakı universitetinin aspiranturasına qəbul olunmuş, eyni zamanda şərqşünaslıq fakültəsində mühazirələr oxumuşdu. 1930-1935-ci illərdə Sənaye İnstitutunda, Tibb İnstitutunda, Pedaqoji İnstitutda Azərbaycan və rus dillərini tədris etmiş, Azərnəşrdə tərcüməçi, redaktor, "Ədəbiyyat qəzeti" redaksiyasında nəsr üzrə məsləhətçi və s. kimi müxtəlif elmi-ədəbi vəzifələrdə çalışmışdı. Azərbaycan, fars, rus, fransız, türk dillərini mükəmməl bilən, yüksək bilik və mədəniyyəti, intellektual əhatə dairəsi ilə seçilən Yusif Vəzir çalışdığı hər yerdə böyük etimad qazanmışdı. Xüsusən 1920-ci illərin hələ bolşevik ideologiyasının zərərli təsirlərinə yoluxmayan gəncliyi onun şəxsiyyətinə və yaradıcılığına ehtiramla yanaşırdı.

1927-ci ildə bir qədər gec də olsa, ailə qurmuşdu. Məşhur Acalovlar nəslindən Bilqeyis xanımla nikahından oğulları Orxan (1928-2010), Fikrət (1929-2004) və qızı Gülarə (1932-?) doğulmuşdu. Həyatının nisbətən nizama düşməsi yaradıcılığına da təsirsiz qalmamışdı. 1926-1936-cı illərdə Yusif Vəzirin hekayə, roman və elmi əsərlərdən ibarət 14 kitabı nəşr olunmuşdu. Çoxsaylı tarixi, lirik və satirik hekayələri, "Studentlər", "Qızlar bulağı", "İki od arasında", "Bir cavanın dəftəri", "Həzrəti-Şəhriyar", "Altunsaç" kimi roman, povest, pyes və ssenariləri geniş oxucu rəğbəti qazanmışdı. Ruhulla Axundovun ümumi redaktəsi altında 1934-cü ildə çap olunan "Rusca-azərbaycanca lüğətin" müəlliflərində biri idi. Yazıçı uzun məşəqqətlərdən sonra sanki ailədə, həyatda, ədəbiyyat və cəmiyyətdə yerini tapmış, insani xoşbəxtliyinə qovuşmuşdu.

Amma idilliya uzun sürmədi. Qarşıdan Azərbaycanda xüsusən amansız şəkildə həyata keçirilən "böyük terror" gəlirdi. Yusif Vəzirlə bağlı təqiblər isə daha əvvəl başlamışdı. 1933-cü ildə "Həyatım" adlı avtobioqrafik qeydlərində müəllif artıq geniş vüsət almağa başlayan bu haqsız hücumlara qarşı çıxaraq yazırdı: "Hal-hazırda gənc münəqqidlər (tənqidçilər - V.Q.) mənim on üç il əvvəl işlədiyim bir xətanı, dörd aylıq bir şəxsi fəaliyyətimi 25 illik ədəbi fəaliyyətimə qataraq, ədəbi sahədəki xidmətlərimə qələm çəkərək, nə rəng verirlərsə versinlər, ancaq türk yazıçıları içərisində ən inqilabçı bir yazıçı olduğumu kimsə inkar edə bilməz". Təbii ki, buradakı "inqilabçı" epiteti siyasi deyil, ədəbi-bədii məzmun daşıyırdı. Yusif Vəzir həqiqi mənada XX əsr Azərbaycan ədəbiyyatında inqilabi dəyişikliklərə imza atan cəsur yazıçılar sırasında idi.

Amma onu "böyük inqilaba" düşmən münasibətdə günahlandırırdılar. Azərbaycan Yazıçılar İttifaqının 1937-ci ilin martında keçirilən plenumunda İttifaq üzvlüyündən çıxarılmışdı. Reallığa əsaslanan "Studentlər" və mifik-tarixi "Qızlar bulağı" romanları əksinqilab ideyalarını təbliğ edən əsərlər kimi hədəfə alınmışdı. Qapılar hər yerdə üzünə bağlanmışdı. Bacardığı sahədə çalışıb ailəsini dolandırmaq imkanından məhrum edilmişdi. Azərbaycan kommunistlərinin rəhbəri M.C.Bağırova və Stalinə müraciətləri cavabsız qalmışdı.

1938-ci il avqustun 9-da Yusif Vəzirin həbsi barədə order imzalandı. Həmin vaxt yazıçı Bakıda deyildi. Bir iş tapmaq ümidi ilə Aşqabada getmişdi. Qayıdandan sonra heç kəsin Bakıda olduğundan xəbər tutmaması üçün bir neçə ay mənzilindən kənara ayaq basmamışdı. Oğlu Orxanın dediyinə görə gələcəkdə ailəsinə təhlükə yarada biləcək bəzi əlyazmalarını yandırmışdı. Amma yeni əsər də yazmışdı. İlk dəfə 1960-cı ildə "Qan içində" adı ilə nəşr olunan tarixi-siyasi "İki od arasında" romanı məhz günəş işığına, insan ünsiyyətinə həsrət qaldığı bu ağır günlərdə yaranmışdı. Qarabağ xanının vəziri, böyük şair Molla Pənah Vaqifin və Qarabağ xanlığının timsalında müəllif xalqımızın başı üzərindən bu gün də çəkilməyən bir çox bəlaların dəqiq mənşəyini və mənzərəsini canlandırmışdı.

Xoşbəxt bir təsadüf ona daha il yarım azadlıqda qalmağa və sevimli işi ilə məşğul olmağa imkan vermişdi. Qəzetdə Özbəkistanın Ürkənc Pedaqoji İnstitutunun rus dili və ədəbiyyatı müəllimi yerini tutmaq üçün müsabiqə elan etdiyini oxuyan Yusif Vəzir sənədlərini müsabiqə komissiyasına göndərmişdi. Tezliklə işə qəbulu ilə bağlı məktub almışdı. Konspirasiya şəraitində yaşadığı Bakıdan necə, hansı yolla çıxdığı bilinməsə də 1940-cı ilin yanvarına qədər Ürkəncdə işləmişdi. İnstitutda rus dili və ədəbiyyatı fakültəsinin əsasını qoymuş, rus və xarici ölkələr ədəbiyyatı və dilləri kafedrasına rəhbərlik etmişdi.

Yusif Vəzirin izinə düşən NKVD casusları 1940-cı il yanvarın 27-də onu Ürkənc şəhərində həbs edib Bakıya gətirmişdilər. Keşlə həbsxanasında ağır psixoloji təzyiq və işgəncələrlə müşayiət olunan istintaq altı ay çəkmişdi. Yazıçı saxta ittihamların heç birini qəbul etməmiş, eyni zamanda nahaq yerdən heç kəsi ələ verməmişdi. Bu müddət ərzində bir dəfə də olsun ailə üzvləri və yaxınları ilə görüşməyə imkan yaradılmamışdı. "Üçlüyün" qərarı ilə "əksinqilabi fəaliyyətinə" görə 8 il həbs cəzasına məhkum olunmuşdu.

Cəzasını çəkmək üçün Qorki (Nijni-Novqorod) vilayətinin Suxobezvodnoe qəsəbəsində yerləşən Unjlaq həbs düşərgəsinə göndərilmişdi. İkinci Dünya müharibəsinin başlanması onsuz da dəhşətli məhrumiyyətlərlə dolu düşərgə həyatını lap dözülməz etmişdi. Azərbaycan xalqının XX əsrdə yetirdiyi görkəmli şəxsiyyətlərdən biri olan Yusif Vəzir Çəmənzəminli 1943-cü il yanvarın 3-də bu Sovet cəhənnəmində ürək çatışmazlığı və ingilislərin qara yumorla 4D (diareya, dermatit, demensiya, dead-ölüm) adlandırdıqları pellaqro xəstəliyindən - sadə dildə desək, insanı dəli olmaq dərəcəsinə gətirən aclıqdan ölmüşdü.

Sovet rejimi ideoloji cəhətdən özününkü saymadığı görkəmli Azərbaycan yazıçısı, ictimai xadim Yusif Vəziri cismən məhv etmişdi. Sözünü, yaradıcılığını öldürmək isə mümkün olmamışdı. "Rusiya şəhərlərinin anası" Kiyevin əzəmətli və munis obrazının yaradıldığı "Studentlər" romanının günümüzdə Ukrayna dilinə tərcüməsi, təhsil aldığı Müqəddəs Vladimir Universitetində xatirəsinin daim əziz tutulması bu əbədi yaşarılığın, ölməzliyin daha bir təcəssümüdür. Bu, həm də dost Ukrayna xalqının insan və şəxsiyyət kimi yetişməsinə töhfə verdiyi böyük insan və yazıçı Yusif Vəzir Çəmənzəminlinin xatirəsinə dərin ehtiramının ifadəsidir.

"Studentlər" Azərbaycan üçün olduğu qədər Ukrayna üçün də əhəmiyyətli, aktual, günümüzlə səsləşən əsərdir. Hər iki xalqın həyatının mühüm bir dövrünün bədii obrazı və salnaməsidir. Bu əsərdə dostluğmuzun köklərini və onu neçə yaşatmaq, inkişaf etdirmək yollarını görmək mümkündür.

Bu mənada romanın Azərbaycanda olduğu kimi, dost Ukraynada da öz oxucusunu tapacağına düşünməyə hər cür əsas var.

Vilayət QULİYEV

Filologiya elmləri doktoru

525-ci qəzet.- 2022.- 12 fevral.- S.10-11-12.