"Adın şərəflidir sənin..."

BƏS ƏSL SEVGİ NƏ VAXT XİLAS EDƏCƏK?

Rejissor Rasim Ocaqovun "İstintaq" filmində Şəfiqə Məmmədovanın ustalıqla yaratdığı Gülyadan başqa (mən bu obraz haqqında da yazacam ) digər bir filmində də bu adı daşıyan qadın obrazı ilə qarşılaşırıq. Söhbət "Ölsəm, bağışla" filmindəki qaragöz, qarasaç, yaraşıqlı Azərbaycan gözəli Gülyadan gedir və mən bu gün bu obraz haqqında danışacam.

Lakin əvvəlcə zəruri bir qeyd: Mən son vaxtlara qədər bu filmi Azərbaycan filmləri arasında ən işıqsız, ən qaranlıq (və deməli, həm də ən uğursuz) film hesab edirdim və düşünürdüm ki, kinomuzda bu film qədər bədbin, ruhu əzən ikinci bir film yoxdur. Lakin vaxt keçdikcə filmin dərin qatlarına enib rejissorun gözlənilməz jestinin motivlərini başa düşdüm və anladım ki, tamaşaçılara heç bir hazır resept verməyən bu işıqsız film bizi düşündürmək, tamaşaçıların son dərəcə vacib bir problemlə bağlı hansısa bir qənaətə gəlməsi, filmdə çatmayan həmin o işığı tapması naminə çəkilib. Başqa sözlə desək, bu filmi tamamlamaq və deməli, öz təsəvvürlərində onun, necə deyərlər, davamını "çəkmək" tamaşaçılara həvalə olunub.

Amma bir filmdə ki, gənc qadın ailəsini, ərini ataraq sevdiyi kişiyə qoşulub qaçır və bununla nəinki özünü tənə, qınaq, söyüş obyektinə çevirir, hətta ölümün qucağına atır - hansı işıqdan danışmaq olaq?

Aktrisa Gülzar Qurbanovanın ustalıqla yarardığı Gülya yaraşıqlı, gözəl-göyçək bir qadındır. Onu tərəddüdsüz ötən əsrin 40-60-cı illərindəki xanımların ümumiləşdirilmiş obrazı kimi də qəbul etmək olar. Cəbhədə olan və qələbə xəbərini eşidən kimi silahını atıb Bakıya tələsən (və Bakı əvəzinə həbsxanaya düşən) sevgilisi Yusifin ( Fəxrəddin Manafov) səhvi ucbatından o, ailə qurmağın "sevgisiz izdivac" modelini seçərək sevmədiyi adama ərə gedir. Biz bütün bu deyilənləri ekranda görmürük, sadəcə bunlar barədə eşidirik. Lakin Yusifin qazamatdan çıxıb Bakıda peyda olması ilə eyni vaxtda ekranda peyda olan Gülyanın qara gözlərinin dərinliyindəki kədəri, nisgili görməmək mümkün deyil. Gülya öz həyat yoldaşını sevən yox, seçən qadınların ümumiləşdirilmiş obrazıdır ki, var. Tam əminliklə deyə bilərik ki, həmin illərdə (hətta sonralar da) Azərbaycanda Gülya kimi yüz minlərlə qadın yaşayırdı və öz taleyi ilə barışıb dözmək, xoşbəxt qadın rolunu oynamaq elə bil bu qadınların alnına yazılmışdı. Heç kimin bu yazını dəyişməyə, onu pozub başqa cür yazmağa nə haqqı vardı, nə də cəsarəti. Çünki bu məsələdə daşlaşmış normalar vardı - qadın ləyaqəti, ərin şərəfi, toplumun rəyi səviyyəsində formalaşmış standart təsəvvürlər..!

Və işə bax ki, o həyalı, hər gün pəncərəsini taqqıldadan Yusifi tərbiyələndirməyə, həmin o normalara əməl etməyə çağıran, zahirən müti qadın təsiri bağışlayan Gülya Azərbaycan kinosunda elə həmin o normaları, yasaqları baykot edən ilk qadın olur, sonda ailəsini tərk edib Yusiflə yad şəhərə üz tutur - sevdiyi adamla ailə qurmaq, həyatını 360 dərəcə dəyişmək, sevmək, başını sevdiyi adamın çiyninə qoyub fərəhlənmək, sevdiyi adamdan xoş rəftar, nəvaziş görmək, bir sözlə, xoşbəxt olmaq üçün.

Gülyanı belə cəsarət sahibi edən nə idi? Nə dayanır bu paradoksun özülündə? Düzmü hərəkət edir Gülya?

Bayaq qeyd etdiyim kimi, müəlliflər bu suallarla bağlı heç bir konsepsiya, heç bir resept təklif etmir, əksinə boyaları tündləşdirir, süjeti xoşbəxt sonluğa yox, əksinə faciəyə yönəldir, ən başlıcası isə tamaşaçıları qəribə bir paradoks qarşısında qoyurlar - Azərbaycan qadınları üçün hazırlanmış davranış etiketindən üz çevirən Gülyanın xoşbəxtliyi Azərbaycan kişilərinin şərəf, ləyaqət kodeksinin əli ilə boğulur - yad şəhərdə Gülya ilə rəqs və "kef" etmək istəyən yad kişilərə Azərbaycan kişisi kimi cavab verən sevgilisinin ölümü ilə...

Təbii ki, Gülyanın hərəkətlərini, qərarını birmənalı qiymətləndirmək asan deyil. Amma onu qınayanların, öz əməllərinin cəzasını çəkdiyini düşünənlərin ona haqq qazandıranlardan qat-qat çox olacağı şübhə doğurmur. "İttiham hökmü" də budur: "Bir hərəkət ki, sənin ailənin dağılmasına, fiziki və mənəvi ölümünə səbəb olur, ona necə haqq qazandırasan?"

Amma iş bununla bitmir axı! Bizə heç bir resept təklif etməyən rejissor eyni zamanda bizə rəhm də eləmir, "baxın, düşünün - deyir, - nə üçün azərbaycanlı qadının taleyi belədir? Nə üçün sevib-sevilmək istəyəndə, onun qisməti sıxıntı, tənə, qınaq olur, sevgisiz izdivac təklifi ilə razılaşanda isə fərəhsiz, solğun həyat yaşayır?" suallarına cavabınızı verin" ismarıcını ötürür...

Bu suallara isə hərənin öz cavabı var!

Filmin ötürdüyü 2-ci bir mesaj isə budur ki, xoşuna gəlir, ya yox - fərq etməz - öz doğma stixiyandan, öz yurdundan, Vətənindən qıraqda - qürbətdə, sənə yad adamlar çevrəsində, sənə yad paradiqmaların hökm sürdüyü mühitdə xoşbəxt olmaq çətindir, bəlkə də mümkün deyil.

Əlbəttə, bu məsələ ilə bağlı da hərənin öz qənaəti var, xüsusilə də milli yaddaşla, mədəniyyətlə, davranış etiketi ilə əlaqələrin zəiflədiyi indiki zamanda...

ZÜLEYXA VƏ MEHMAN "DASTANI"

Əsasən, sənədli filmlər ustası kimi tanınan Muxtar Dadaşovun çəkdiyi "Qanun naminə" filmi çəkildiyi dövrün ideoloji doqmalarından, ritorikasından tam uzaq qala bilməsə də A.İskəndərov, N.Zeynalova, Ə.Ağayev, N.Məlikova kimi ustad sənətkarların təbii, ifadəli oyunu sayəsində bir sıra maraqlı epizodları, həyati, təbii situasiyaları ilə yadda qalıb.

Lakin mən bu yazıda onların oyunu barədə yox, sevimli müğənnimiz Flora xanım Kərimovanın yaratdığı Züleyxa obrazı haqqında danışacam.

Filmdə təsvir olunan hadisələr kontekstində bu qadın zahirən iradəsiz, əqidəsiz, zəif xarakterli obıvatel təsiri bağışlayır. O, dövrün ictimai-siyasi proseslərinin orbitindən tamamilə kənarda, sosializm realizminin bütün obrazlarda görmək istədiyi, zorla onların boynuna qoyduğu ideoloji missiyadan uzaqda dayanmış və elə buna görə də o dövrün stereotiplərinə görə mənfi auralı obrazdır. Çağrılmamış qonaqları evə buraxıb ziyafət stolu açmasını, ərindən gizlin Qaloşun təklif elədiyi qızıl saatı götürməsini təbii ki, onun müsbət keyfiyyətlərinin ayağına yazmaq olmaz. Lakin həmin dövrün vulqar ədəbi tənqidinin məhz bu əməllərinə görə "yıxıb-sürüdüyü" bu qadın təqdim olunduğu qədər də bəsit, sönük obraz deyil, əksinə, mənim fikrimcə filmdə bəlkə də ən təbii, səmimi, həyati obrazdır.

Nə üçün belə deyirəm?

İlk növbədə ona görə ki, Züleyxanın öz ərinin həyat və məhəbət fəlsəfəsinə uyuşmayan bu hərəkətləri onun içindən gələn naqislik yox, nə qədər qəribə olsa da, prokuror ərinin diqqətsizliyi və səhvi ucundan düşdüyü tələnin yaratdığı fəsadlardır. Buna inanmaq üçün Züleyxa - Mehman tandeminə bir qədər geniş planda baxmaq lazım gəlir. Gəlin, birlikdə baxaq.

Mehman hər şeyə - hətta ər-arvad münasibətlərinə, sevgi kimi incə, həssas məsələyə də öz vəzifə və sosial statusunun prizmasından baxır, ritorik, pafoslu cümlələrlə elə danışır ki, sanki evində, ailəsinin içində deyil, universitet auditoriyasında mühazirə oxuyur. Bu isə onun xarakterindəki olan-qalan təbiiliyi də soldurur, əvəzində bədii portretinə plakat cizgiləri gətirir. Mehman sosial statusları uyğun gələn Altayın yanında arvadının fədakar və istedadlı olmamasından hətta gileylənir də (!)

Züleyxanın isə davranışı da, dediyi sözlər və replikalar da təbiidir, bir qadın kimi içindən gələn inersiyanın püskürüb çölə atdığı istəklərdir - o, ərindən ritorik, pafoslu cümlələr yox, səmimi münasibət, diqqət gözləyir, istəyir ki, Mehman onu sözdə - Füzulinin "Yarəb, bəlayi eşq ilə qıl aşina məni..." mətləli qəzəlinin ilğımına bürünmüş irreal məkanda yox (Məşədi İbad demişkən, heç hənanın yeridir?), məhz bu uzaq dağ rayonunda, öz ailəsinin içində sevsin.

Amma nə görürük?

Züleyxanın "Nə olar mənim də boynumda bir şey parlasa..." kimi təbii qadın istəyini görün Mehman necə qarşılayır: "Sən özün dünyanın ən qiymətli zinyətisən".

Bu, ürəkdən yox, sadəcə yaddaşdan, yaxud beyindən gələn sözlərdir, Füzuli demişkən, hər sözü yalan olan şair intonasiyasını yamsılamaqdan başqa bir şey deyil.

Mehman anlamır ki, Züleyxanı bu quru sözlərlə ovundurmaq (və aldatmaq) ona görə mümkün deyil ki, bu sözlərin arxasında əməl, hərəkət yoxdur.

Bakıda doğulub boya-başa çatan Züleyxanın kənddən fərqlənməyən uzaq dağ rayonunda darıxması təbii, real hisslər deyilmi? Hansı qız "Ah, mən bunu bütün ömrüm boyu arzulamışam" - deyib bu "töhfəni" çırtıq çala-çala qarşılayar, bununla da hissiz, duyğusuz müqəvvaya çevrilməsi ilə razılaşardı?

Yaxşı ki, peşəkar aktrisa olmasa da, bu obrazın açarını tapa bilən Flora Kərimova Züleyxanı məhz bu ladda - təbiiliklə səmimiliyin sintezində yarada bilib. Ona görə də çağrılmamış qonaqlar onların evinə soxulanda çiçək kimi açıb ətrafa işıq saçan sadəlövh Züleyxanın halına həm də acıyırsan, ona yazığın gəlir.

Mehman öz qadınını rassional düşüncə ilə dərk etmək istəyir, amma belə bir sadə həqiqəti unudur ki, qadını ilk növbədə hiss etmək, duymaq lazımdır, qadınlar ürəklərini verdikləri kişilərdən ilk növbədə diqqət, nəvaziş gözləyirlər və "zərif cinsin" nümayəndələri adlandırdığımız qadınlarla elə zərif, incə jestlərlə davranmaq lazımdır. Mehman da zahirən Züleyxa ilə bu tərzdə davranır, onu " kitab cümlələri" ilə vəsf edir, amma əməli fəaliyyətə gəldikdə, Füzuli poeziyasının göylərindən yerə endikdə isə öz həyat yoldaşı ilə rəsmi "dəftərxana" leksikonunda danışır, ondan ilk növbədə ictimai fəallıq gözləyir.

Züleyxa dünyaya yalnız öz pəncərəsindən baxan Mehmanın ən zəif yeridir. Düşmən isə həmişə rəqibinin ən zəif yerini nişan alır. Elə belə də olur. Amma buna görə Züleyxadan çox Mehmanın özü məsuliyyət daşıyır, günahın böyük hissəsi onun üzərinə düşür.

Cəmiyyətdə qanunların keşiyində dayanan adam öz ailəsində mənəvi qayda-qanun, hamını qane edən mənəvi iqlim yarada bilmirsə, başqa nə cür düşünəsən?

(ardı var)

Əlisəfdər HÜSEYNOV

525-ci qəzet.- 2022.- 18 fevral.-S.12.