Xalqımızın təbiətə münasibəti Novruz çərşənbələrində

Novruz bayramı ilə çox sıx əlaqəsi olan amillərdən biri də Novruz çərşənbələridir. Novruz çərşənbələri dedikdə yazın ilk günündən - 21 martdan əvvəl olan son dörd çərşənbə nəzərdə tutulur. Aydındır ki, bu çərşənbələr qışın son ayının çərşənbələridir. Bu aya el arasında Boz ay da deyilir. Boz ay fevral ayının 19-dan mart ayının 20-ə qədər davam edərək 30 və ya 31 gün olur.

Azərbaycan xalqının milli-fəlsəfi dünyagörüşündə Novruz çərşənbələri həyatın təməli hesab edilən dörd ünsürlə - od, hava, torpaq və su ilə əlaqələndirilir. Bu səbəbdən də Novruz çərşənbələri - Od çərşənbəsi, Hava çərşənbəsi, Torpaq çərşənbəsi və Su çərşənbəsi adlandırılır.

Novruz çərşənbələri ilə bağlı ən çox diskussiyalara səbəb olan məsələ bu çərşənbələrin sıralanması ilə bağlıdır. Fikrimizcə, təklif edilən müxtəlif sıralama variantlarına səbəb bu məsələyə müxtəlif aspektdən yanaşılmadır. Məsələn, əgər buna Yer kürəsində həyatın əmələ gəlməsi nöqteyi-nəzərindən yanaşsaq, onda Su çərşənbəsi ilk sırada durmalıdır. Çünki müasir elmi konsepsiyalara görə, həyatın əmələ gəlməsində su mühiti həlledici rol oynamışdır. Yox əgər məsələyə sırf dini nöqteyi-nəzərdən baxsaq, onda Torpaq çərşənbəsi birinci olar. Ona görə ki, İslam dininə görə bütün canlılar torpaqdan yaranmışdır və sonda torpağa çevriləcəkdir. Məsələyə daha geniş anlamda - kainatın yaranması problemindən baxsaq, Od çərşənbəsi mütləq olaraq birinci olmalıdır. Kainatın əmələ gəlməsi barədə müasir konsepsiyalara görə hər şeyin əvvəli enerjidir. Azərbaycan xalqının dünyagörüşlər sistemində bu eneji nur, işıq və atəş kimi ifadə olunur. Ümumiyyətlə, bu cür yanaşmaların sayını kifayət qədər artırmaq olar, lakin Novruz çərşənbələrinin sıralanmasını, onların bilavasitə bağlı olduğu qış və yaz fəsilləri ilə əlaqələndirmək daha real və obyektiv olardı. Bunun üçün Boz ayda (19 fevral - 20 mart) Yer kürəsində, onun atmosferində və yerətrafı fəzada hansı proseslərin baş verdiyinə nəzər salmaq lazımdır.

Yer üzərində canlı aləmin mövcud olma şərtlərindən biri də Yerin məxsusi hərəkətidir. Yerin məxsusi hərəkəti onun öz oxu ətrafında fırlanmasından və Günəşin ətrafında dolanmasından ibarətdir. Yerin öz oxu ətrafında bir dəfə fırlanması 24 saat ərzində baş verir ki, bunun da nəticəsində "gecə-gündüz" hadisəsi yaranır. Yer kürəsinin Günəş ətrafında bir tam dövrü isə 1 il və ya 365 günə reallaşır. Yerin Günəş ətrafında dolanmasının nəticəsində fəsillər əmələ gəlir və gecə ilə gündüzün uzunluğu müəyyənləşir. Bəzən səhv olaraq fəsillərin əmələ gəlməsini Yer kürəsinin Günəşə yaxın və ya uzaq olması ilə bağlayırlar. Bu mülahizə tamamilə yanlışdır. Fəsillərin əmələ gəlməsində əsas rolu Yerin fırlanma oxunun fəzada Günəşə nisbətən vəziyyəti oynayır. Məlumat üçün qeyd edək ki, qışda Yer kürəsi Günəşə ən yaxın, yayda isə ən uzaq nöqtədə olur.

Yerin Günəş ətrafında dolanma müddətində ən çox əhəmiyyət kəsb edən 4 gün vardır ki, bu günlər canlı aləm üçün həlledici rola malikdir. Bu günlər astronomiya elmində Yaz gün bərabərliyi (21 mart), Yay Günəş duruşu (20 və ya 21 iyun), Payız gün bərabərliyi (20 və ya 21 sentyabr) və Qış Günəş duruşu (20 və ya 21 Dekabr) adlanırlar. Yaz və Payız gün bərabərliyində Yer kürəsində gecə ilə gündüz demək olar ki, bərabərləşir və hər birinin müddəti 12 saata çox yaxın olur. Yay Günəş duruşu vaxtı Yerin Şimal yarımkürəsində yay fəsli, cənub yarımkürəsində isə qış fəsli başlayır. Qış Günəş duruşu vaxtı isə bu proses tərsinə baş verir, yəni şimal yarımkürəsində qış fəsli, cənub yarımkürəsində isə yay fəsli başlayır. Biz də Yerin şimal yarımkürəsində yaşadığımıza görə, bizim üçün şimal yarımkürəsində baş verən hadisələr daha çox önəmlidir.

Qış Günəş duruşu günündən sonra günlər uzanmağa başlayır. Başqa sözlə desək, bizim Günəşdən aldığımız enerjinin də miqdarı getdikcə artır. Fevralın son həftəsində bu enerjinin miqdarı, necə deyərlər "təbiətin qış yuxusundan ayılmağı üçün" lazım olan həddə çatır ki, biz də bunu yaz fəslinin ilk əlamətləri kimi qəbul edirik. Məsələn, qarın daha sürətlə əriməyə başlaması, bəzi yerlərdə su hövzələrində bitki cücərtilərinin meydana gəlməsi və s. Bu proses birinci Novruz çərşənbəsi olan həftə ilə üst-üstə düşür. Günəş enerjisinin sonrakı artımı Yer atmosferində əhəmiyyətli kəmiyyət və keyfiyyət dəyişmələrinə səbəb olur. Bunun nəticəsində qar yağması daha çox yağış yağması ilə əvəz olunur. Xalq arasında "çoban yarması" adlandırılan və qaraoxşar dənəvər formalı yağıntının miqdarı artır. Bu dövrdə ilk Göy gurultularının müşahidə olunması xarakterikdir. Xalq arasında bu vaxt "vədə yellərinin əsdiyi vaxt" kimi tanınır. Vədə yeli və ya küləyi qış küləyindən fərqli olaraq isti külək hesab olunur və qarın əriməsini sürətləndirir. Bu dövr ikinci Novruz çərşənbəsinin yerləşdiyi ongünlüyə təsadüf edir. "Boz ayın" üçüncü çərşənbəsi yerləşən həftədə artıq torpaqda intensiv oyanma prosesi başlayır. Torpağın donu sürətlə açılır, aran yerlərində artıq ağaclar oyanmağa meyilli olur.

Qışın son həftəsi dağətəyi və aran zonalarında intensiv yağışlarla və qarın çox sürətlə əriməsi ilə müşayiət olunur, bu da su mənbələrində, bulaqlarda, çaylarda, quyularda və s. suyun artmasına səbəb olur. Yerin şimal yarımkürəsində qışın son ayı ümumi hərarətin artması ilə başlayır ki, bu da öz növbəsində atmosferdə (havada), Yerin səthində (torpaqda) və suda əhəmiyyətli keyfiyyət dəyişmələrinə səbəb olur. Suyun tərkibində baş verən fiziki və kimyəvi dəyişikliklər bitkilərə və digər canlılara təsirində keyfiyyət dəyişmələrinə səbəb olur. Sadaladığımız proseslər Novruz bayramından sonrakı dövrdə təbiətdə çox sürətlə gedən canlanma və yenilənmənin təməlini təşkil edir. Bu mülahizələri əsas götürərək deyə bilərik ki, Novruz çərşənbələri Od çərşənbəsi, Yel çərşənbəsi, Torpaq çərşənbəsi və Su çərşənbəsi kimi də sıralana bilər.

Azərbaycan xalqının Novruz bayramına və onunla bağlı olan Novruz çərşənbələrinə münasibətinin özünəməxsus xüsusiyyətləri vardır. Çərşənbələrdə yerinə yetirilən ayin və mərasimlər həmin çərşənbələrin adı ilə sıx bağlıdır. Məsələn, Od çərşənbəsində əsasən, odla, işıqla bilavasitə əlaqəsi olan mərasimlər keçirilir. Xüsusilə çərşənbə axşamı kənd yerlərində həyətlərdə hökmən çərşənbə tonqalı yandırılır, gənclər çərşənbə tonqalının üzərindən tullanırlar. Həyətlərlə yanaşı, həm də kəndin ətrafında, nisbətən hündür yerlərdə də tonqallar yandırılır. Xalq arasında belə bir inam var ki, tonqalın üzərindən tullanmaqla insan təmizlənir, paklanır. Od çərşənbəsi ilə bağlı mərasimləri bəzən atəşpərəstlik dövründən qalma adətlərlə əlaqələndirməyə çalışırlar. Ancaq bu mərasimlərin atəşpərəstliklə heç bir əlaqəsi yoxdur.

Hava və ya Yel çərşənbəsi keçirilmə xüsusiyyətlərinə görə Od çərşənbəsindən fərqlənir. Belə ki bu çərşənbədə yerinə yetirilən mərasimlər əsasən hava ilə bağlıdır. Yel çərşənbəsi adətən, mart ayının əvvəllərinə təsadüf edir. Xalq arasında bu vaxt "vədə yellərinin əsdiyi vaxt" kimi xarakterizə olunur. Yel çərşənbəsi ərəfəsində bir qayda olaraq ev əşyaları, xalçalar, paltarlar və s. evdən bayıra çıxarılaraq havaya verilir. Çərşənbə axşamı gecəsi hamı çalışır ki, açıq havada daha çox olsun. İnanca görə açıq havada olmaq insanı gələcək xəstəliklərdən və xoşagəlməz hadisələrdən qoruyur.

Torpaq çərşənbəsində torpaqla bağlı bir sıra ayin və adətlər yerinə yetirilir. Torpaq çərşənbəsində təmiz yerdən kiçik daş parçaları və xam torpaq götürülür. Daş parçaları ərzaq saxlanılan qabların içərisinə atılır və belə hesab olunur ki, daş parçaları həmin ərzaq məhsulunu daha da bərəkətli edir. Xam torpaqdan isə sonralar məişətdə müxtəlif məqsədlər üçün istifadə olunur. Məsələn, tutdan və üzümdən hazırlanmış doşabın qıcqırmasının qarşısını almaq üçün onun içərisinə az miqdarda xam torpaq qatılır, mal-qaranın müxtəlif xəstəliklərində torpaqdan dərman kimi istifadə olunur və s.

Su çərşənbəsi həm də keçən ilin son çərşənbəsi olduğundan, bəzən "İlaxır çərşənbə" də adlandırılır. Ümumiyətlə, xalqımızın su ilə bağlı çoxlu sayda ayinləri, mərasimləri və adət-ənənəsi vardır. Bunların ən maraqlısı Su çərşənbəsi ilə əlaqədar olaraq həyata keçirilənlərdir. Kənd yerlərində bu mərasimlər daha qabarıq qeyd olunur. Çərşənbə axşamı hər evdə müxtəlif bulaqlardan götürülmüş su olmalıdır və çərşənbə axşamı hazırlanan yemək və içkilərdə hökmən həmin sudan istifadə olunmalıdır. Çərşənbə gecəsi (həftənin ikinci günündən üçüncü gününə keçən gecə) su gəzdirmək, üzük salmaq kimi mərasimlərdə sudan istifadə olunur. Yatmazdan əvvəl hamı çərşənbə suyu içər ki, yaxşı və xeyirli yuxular görsün. Çərşənbə günü sübh tezdən, Günəş doğmamış insanlar axar su üstünə çıxar. Hətta mal-qaranı da özləri ilə gətirərlər. Arzu edənlər gördükləri yaxşı yuxuları suya danışarlar ki, çin olsun. Belə bir inanc var ki, çərşənbə suyu bütün sıxıntı və xəstəlikləri özü ilə aparır. Buna görə də hamı bir nəfər kimi bir neçə dəfə suyun üzərindən tullanar, mal-heyvanı axar su ilə suvararlar. Ağzı qapalı qabda təmiz su götürülər və bu su demək olar ki, növbəti İlaxır çərşənbəyə qədər hər evdə xeyir-bərəkət simvolu kimi saxlanar. Maraqlıdır ki adi qrafinlərdə saxlanan su uzun müddət xarab olmur. Bu sudan körpə uşaqların bəzi xəstəliklərində dərman kimi istifadə olunur.

Azərbaycanın bir çox bölgələrində Novruz çərşənbələrinin sonuncusu daha təmtəraqla qeyd olunur. Bütün çərşənbələrə aid mərasimlərin demək olar ki, hamısı məhz bu vaxt yerinə yetirilir. Çərşənbə axşamı tonqal yandırılmaqla başlayan mərasimlər, demək olar ki, Günəş çıxana qədər davam etdirilir. Novruz çərşənbələrində yerinə yetirilən ayinlərin bəziləri Novruz bayramında da təkrar olunur.

Qulu HƏZİYEV

AMEA Naxçıvan Bölməsi Batabat Astrofizika Rəsədxanasının baş direktoru,

fizika-riyaziyyat üzrə fəlsəfə doktoru, dosent

525-ci qəzet.- 2022.- 22 fevral.- S.13.