Pərvinin esse yaradıcılığı  

 

Zaman sürətlə dəyişir və bu dəyişmələr həyatın bütün sahələrində olduğu kimi, ədəbi-bədii-publisistik yaradıcılığı da əhatə etməkdədir. Ədəbi-bədii yaradıcılığın janr palitrası bir tərəfdən zənginləşməkdə, digər tərəfdən deformasiya prosesi keçirməkdədir. Bədii sözün roman, trilogiya kimi geniş mətn, hadisələrə, mövzuya geniş yanaşma prosesi indiki qısa feysbuk statusları qarşısında azalmaqdadır. Ədəbi-bədii publisistikanın bir vaxtlar çox populyar olan oçerk bir janr formatı kimi artıq mövcud deyil. Bizim günlərimizdə lakonik, qısa mətn daha çox üstünlük qazanmaqdadır. Bu format özünü esse janrında ciddi sınaqlardan keçirməkdədir.

 

Sözümün canı sonuncu cümlədəki esse janrına bağlıdır. Esse dünyanın bütün media sistemində aparıcı janrlardan biridir və ümumiyyətlə, indiyədək "oçerçit" sözündən formalaşaraq "oçerk" kimi tanınan bir janr indi bizdə də esse ilə əvəz olunmaqdadır. Esse bu gün ənənəvi oçerk anlayışını əvəz etsə də, daha çox duyğulu, ürək çırpıntısı və s. kimi hissləri önə çəkir. Bu janr bizim günlərimizdə yazılı və hətta vizual mediada özünü geniş şəkildə göstərməkdədir. Mənim daimi oxucusu və hətta daimi müəlliflərindən biri olduğum "525-ci qəzet" ədəbi-bədii publisistik yaradıcılığın bu formatına ən çox yer verən mətbuat orqanıdır. Onun hər nömrəsində bu janrın mükəmməl nümunələrini görmək mümkündür. Bu qəzetin esse müəllifləri sırasında yazıçı-publisist Pərvinin əsərləri xüsusi yer tutur. Pərvin bu qəzetdə müntəzəm dərc etdirdiyi yüzdən çox esseni bir kitab formatında oxucularına təqdim edib. Kitab Azərbaycan Yazıçılar Birliyinin "AYBKitab" layihəsinin nəşridir və "Mütərcim" nəşriyyatında nəşr olunub.

 

Yazıçı-publisist Pərvinin ədəbi-bədii yaradıcılığının sənətkarlıq səviyyəsi bu əsərlərin müəllifinin bir tərəfdən Tanrıdan gələn istedadı, digər tərəfdən ədəbi-bədii yaradıcılığın elmi-nəzəri kanonlarına filoloq-alim kimi dərindən bələdliliyi ilə əlaqəlidir. Pərvinin esseləri onun bir sənətkar yazıçı-publisist kimi özünə məxsus stilistikası ilə müəyyənləşir. Ədəbi-bədii yaradıcılığın çox mühüm sahəsi olan esse janrının kanonları Pərvinin qələmində yeni keyfiyyətə yüksəlir və bu əsərlərin hər birinin elə ilk sətri onun müəllifinin yaradıcılıq istedadının ölçüsünə çevrilir.

 

Qeyd edim ki, mən Pərvinin esselərinin, demək olar ki, hamısını "525-ci qəzet"in səhifələrindən oxumuşam. Lakin indiki halda "190 yaşlı həmdəmim" adlı bir kitabda mənə tanış həmin esseləri yenidən oxuyuram və belə qənaətə gəlirəm ki, bu əsərlərin toplusu bütün istiqamətləri ilə insanlıq fəlsəfəsini araşdırır. Və Pərvin bir yazıçı kimi mövzu olaraq qələmə aldığı obyektin məhz bu cəhətinə xüsusi diqqət yetirir: insanlıq fəlsəfəsi! Ona görə də yazıçının obyektləri istər tarixən, istər dünən, istərsə də bu gün mütləq özündə insanlıq fəlsəfəsi kimi bir ləyaqət yükü daşımaqdadır. Onun qələmə aldığı və portretini yaratdığı hərkəs dünənin, bu günün və sabahın müasiridir. Dünyaca tanınan Məhəmməd Füzuli, Lev Tolstoy, Mirzə Fətəli Axundov, Mirzə Ələkbər Sabir, Mirzə Cəlil, Bəxtiyar Vahabzadə, Fikrət Əmirov, Qara Qarayev, Mandelştam və digər onlarca klassik, onlarca müasirlərimiz bu esselərin obyektləridir. Esselərdəki hər bir obyektin - bu anda hər bir sənət adamının ədəbi portreti elə ilk sətirlərdəcə ona olan bir sevginin ifadəsinə çevrilir. Və bu sevgi esselərin oxucusunun da damarlarına hopur. "190 yaşlı həmdəmim: Tolstoy...". Essenin ikinci sətrindəki "...bütün zamanların və zəmanələrin ən böyük yazıçılardan biri" kimi dəqiq qiymətləndirilən Lev Tolstoyu müəllif niyə özünə "həmdəm" hesab edir? Çünki Tolstoy dahi bir sənətkar kimi insanlıq fəlsəfəsinin mahiyyəti ilə yaşayıb, yazıb. Və bu esseni oxuduqca və əlbəttə, Tolstoya müəyyən qədər bələd olan hər kəsin birdən ağlına belə bir fikir gəlir: hə, Tolstoy mənim də həmdəmimdir.

 

Ümumiyyətlə, bu esselərin hər birində oxucunun özü də var və əlbəttə, sənətkarlığın ən ciddi kriteriyalarından biri əsərin təqdim olunduğu kəsin özünü mütləq həmin əsərdə tapmasıdır.

 

Mən Pərvinin esselərini oxuduqca belə qənaətə gəlirəm ki, yazıçı öz əsərinə seçdiyi obyekti iki vacib fakta görə müəyyən edir: 1. Bu obyekt mübahisəsiz qəbulediləndir; 2. Mübahisəsiz qəbul edilən bu obyektə müəllifin sonsuz sevgisi mövcuddur. Əks halda Tolstoyu Allah kimi, çar kimi, kişi kimi, qadın obrazının ustadı kimi, ölümündən sonra daha canlı yaşayan bir sənətkar kimi bizə axıradək təqdim edə bilməzdi. Doğrusu, məsələn, L.Tolstoy, M.F.Axundzadə, Mirzə Cəlil və başqa tarixi şəxsiyyətlərə bağlı esselərin dolğunluğu, bu statistikanın açarını göstərən fakt bolluğu esseləri elə vizuallaşdırır ki, həmin obyektləri həm də bu vizuallıq fonunda axıradək dərk etmək olur.

 

Pərvinin esselərinin fəlsəfi yükü ədəbi-bədii-publisistik sözün maarifçilik kimi əbədi messiyasını (məhz messiyasını) özündə daşıyır. Bu fikrin nə qədər dəqiq olduğunu görmək üçün müəllifin Cəlil Məmmədquluzadəyə - Mirzə Cəlilə həsr etdiyi "Anamın kitabı"... Kitabsızlıq dərdi..." essesinə diqqət etmək kifayətdir. Kitabda həm də öz həcmi ilə seçilən bu esse zaman-zaman ana dilimizə etinasızlıq dərdini, qadına milli münasibətimizdə tarixən özünü göstərən cəhalət dərdini, M.Ə.Sabiri və Mirzə Cəlili məhz bu sahələrdə narahat edən dərdlərin aradan qaldırılmasındakı birgəliyi, Qarabağa köhnəlməyən erməni iddiasına köhnəlməyən ziyalı münasibəti, bu münasibətə davasız, ölüm-itimsiz təkliflər sistemi kimi səslənən və müəllifin məktəb kimi təhlilə çəkdiyi "Kamança"dakı erməniyə humanist azərbaycanlı çağırışı da Pərvinin bu sahələrdə böyük Mirzə Cəlil maarifçiliyinə yeni baxışının ədəbi nümunəsidir.

 

 

 

Pərvinin esseləri mövzuya görə müxtəlif istiqamətlidir, amma bu müxtəlifliyi bir cəhət birləşdirir: Bütün esselər ədəbi, bədii, publisistik yaradıcılığın çoxşaxəli qolları ilə birləşir və hər şey bu qolların ədəbi təqdimatına xidmət edir. Bu təxmini bölgü kitabın əsas mündəricəsini əhatə edir: "Şəxsiyyət". Bu bölmədə müəllifin diqqəti, əsasən, bədii söz ustalarının yaradıcılıq dünyasına yönəlir. Burada bəlkə də birbaşa "yaradıcılıq" deyil, bu yaradıcılıq aləmində həmin obyektin həm də şəxsiyyəti, şəxsi xarakteri açılır. Yəqin elə buna görə də müəllif bu bölməni "Şəxsiyyət" adlandırıb. Bu başlıq altında yaradıcılığı və xarakteri, ədəbi, ictimai fikir məkanında özünəməxsus yeri olan 51 nəfərin esse təqdimatı var. Bu rəqəm bütövlükdə kitabda yer alan 103 essenin tən yarısıdır.

 

Etiraf edim ki, musiqi korifeylərimizdən olan Fikrət Əmirov, Qara Qarayev, bədii söz ustadımız Bəxtiyar Vahabzadə, Fikrət Qoca, Vaqif Səmədoğlu, Yusif Səmədoğlu və digər onlarca şəxsiyyəti qələmə alan bu esselər həmin adamları daha yaxından, daha aydın tanımağa xidmət edir. Hər gün hansısa bir yaradıcılıq faktı ilə rastlaşdığımız və faktlardan zövq aldığımız müasirlərimiz Pərvinin sevgi dolu esselərinin obrazlaşdırılmış qəhrəmanlarıdır. Həm də bu klassiklər və müasirlər təkcə Azərbaycan ədəbi mühitinin deyil, habelə dünyanın dünən də, bu gün də qəbul etdiyi şəxsiyyətlərdir. Esselərin bu məqamı bizə dünya korifeylərini yaxından tanımağa xidmət edir. Həm də bu esselər onun müəllifinin nə qədər geniş biliyə və təhlil təfəkkürünə malik olduğunu göstərir. Bu mənada bir fakt kimi "Xanım Mandelştam..." essesini misal göstərmək olar. Bu esse təkcə xanım Nadejda Xazinanın (Osip Mandelştamla birləşəndən sonra Nadejda Mandelştam) həyatı ilə bağlı epizodları ilə deyil, həm də bütövlükdə repressiyaya uğramış ziyalı kişilərin ziyalı qadınları haqqında maraqlı elegiya mənası daşıyır. Beləcə, Müşfiqin və sədaqət rəmzi olan Dilbərin repressiyadan doğan nakam sevgisini özünəməxsus sənətkarlıqla bütöv bir dastana çevirən "Mən Dilbəri sordum..." esse-elegiyası. Niyə mən bu əsəri cəsarətlə "esse-dastan" kimi qəbul edirəm? Çünki bu essedə xalqımızın məhəbbət dastanlarında olan sevgi motivləri var. Və həm də esse janrının bu məqamdakı bədii-bioqrafik məqamları mənə bu anlayışı dilə gətirməyə haqq verdi: "Mən Dilbəri gördüm...", "O qaçdı məndən...", "Və uzaqlıq...", "Evlilik...", "Ağlamayan gözlər ağlasın...", "Bu yaz bir başqa yazdır...", "Müşfiqsiz günlər... Müşfiqsiz Dilbər...".

 

Bu yarımsərlövhələrin hər birinin sonundakı üç nöqtə nakam məhəbbətin dilə gələ bilməyəcək anlarıdır. Əlbəttə, o üç nöqtələr Pərvinin qələmində hər dəfə ağlar göz yaşlarına səbəb olan elegiya - ağı formatına işarədir və xalq dastanlarımızın nakam sevgi motivlərinin rəngini duyurmaqdadır.

 

Zaman olub ki, azadlıq ideyaları ilə yaşayan cəmiyyət daha çox ədəbi qüvvələrə pənah gətirib. Təsadüfi deyil ki, XIX əsrin birinci yarısında azadlıq ideyaları ilə, demokratiya arzularıyla yaşayıb-yaradan Nekrasov deyirdi: "V Rossii pogt bolğşe, çem pogt". Eyni vəziyyət bizdə də olub. Biz bu gün cəsarətlə deyə bilərik ki, M.F.Axundov dramaturqdan yuxarıda duran şəxsiyyətdir. Yaxud, Mirzə Cəlil ədibdən yuxarıda dayanan şəxsiyyətdir. Belə bir postulat ölçü ilə yanaşsaq, 1960-cılar ədəbi qüvvələri sırasındakı Anar, Elçin, İsa Hüseynov kimi ədiblər cəmiyyətin zirvəsində dayanan ziyalılardır. Pərvinin "525 yaşlı Füzuli... və Anarın kədəri..." sərlövhəli essesinin əsas mahiyyəti qadağaların cəmiyyətə çatdırılmasını daha qiymətli olduğunu yaxşı bilən Anarın belə qadağalara sinə gərməsini aydın faktlarla gəncliyə təqdim edilməsidir. Belə ideoloji qadağalar isə Dədə Qorqudun kitabından tutmuş Füzulinin "kədərinədək" çox yerdə özünü göstərmişdir. Mənim üçün bu kontekstdə maraqlı orasıdır ki, Pərvin müasirimiz olan Anarın Füzuli kədərinə münasibətini yeni düşüncənin yeni məhsulu kimi oxucuya çatdırır.

 

Beləcə, Pərvin "190 yaşlı həmdəmim" kitabına düzdüyü bütün esselərində dünənə qayıtmaq, keçmişin vacib keyfiyyətlərini unutmamaq, milli-mənəvi dəyərlər sisteminə naxələf çıxmamaq, önəmli ədəbi-bədii əsərlərə bələd olmaq, milliliyi və bəşəriliyi birləşdirən dahi sənətkarlara minnətdar olmaq kimi keyfiyyətləri yada salmaq missiyasını yerinə yetirir. 103 maraqlı essenin toplandığı bu kitab onun müəllifini bədii sözə, bədii yaradıcılığa maraq prizmasında bizə təqdim edir, ədəbi mühitin ən önəmli şəxsiyyətlərini hər kəsə tanıtdırır və bir də sübut edir ki, Pərvin polifonik-hərtərəfli bir filoloq, bir teatrşünas, bir kinoşünas, hərtərəfli publisist kimi fenomenal yaradıcı şəxsiyyətdir. Onun yaradıcılıq dünyasının hərtərəfliliyini duymaq üçün kitabdakı "Teatr", "Azərbaycan kinosu-120", "Məbəd", "Səfər təəssüratları", "Uşaqlar dünyanın sabahı..." bölmələrini diqqətlə oxumaq gərəkdir. Şəxsən mən bütün bu yazıları bir zamanlar "525-ci qəzet"də oxumuşam, indi isə bir toplu halında yenidən oxudum. Oxudum və Azərbaycan Pedaqoji Universitetinin bu cavan filoloqunun tələbələrini xatırladım...

 

Bu yerdə Pərvinin esseləri haqqında yazıya son nöqtəni qoydum. Son nöqtəni qoydum və amma fikrə getdim. Doğrudanmı, Pərvini fəlsəfə dolu, duyğular dolu, hər sətrində sənətkarlıq gücü, hər kəsi düşündürən mükəmməl təsvir üslubu, gerçəkliyin fantasmaqorik ifadəsinə çevrilən təhkiyəni, tanıdığımız şəxsiyyətləri bizə yenidən sevdirən... bu esselər barədə fikri bitirmək olar?

 

"Nəyə görə yaşamağa dəyər?" - Mehriban Zəki - 50, "Qarabağ fəryadı", "Həmidə xanım", "Ölən və dirilən Təhminə..." kimi esseləri təhlil etmədən bu yazıya son nöqtə qoymaq çətindir.

 

Mən yuxarıda Pərvinin esselərindəki insanlıq fəlsəfəsindən danışdım. Və mən "190 yaşlı həmdəmim"i oxuduqca bu qənaətimdə doğru olduğumu, ən azı, özüm üçün müəyyənləşdirdim. Pərvinin "Qələmlə, yaxud qələmsiz" essesi haqqında bu yerdə necə danışmayım?! Bu esse Rəşad Məcidin son illərdə internet səhifələrində dostları ilə bölüşdüyü statusları toplanmış "Qələmsiz yazılanlar" kitabına aiddir. Rəşad Məcidin "qələmsiz yazılanlar"ına çoxumuz bələdik. Amma etiraf edim ki, Pərvin bu statusları onların müəllifinin yaradıcılıq xarakterinin kontekstində o qədər dəqiq və maraqlı təhlil edir ki, bu yazıların insanlıq fəlsəfəsinə necə bağlı olduğunu bir daha kəşf etməli olursan. Diqqəti essedən bir fikrə cəlb etmək istəyirdim: "Bu pərakəndə, xaotik, heç bir şəkildə hansısa eyni ideya altında birləşməyən yazıları böyük bir romanın parçaları kimi də qəbul edə bilərik... Rəşad Məcidin bəzən birinci, bəzən üçüncü şəxsin dilindən yazdığı, mənsur şeirə bənzəyən mətnləri dərdləşənə deyil, bölüşənə deyil, bəlkə əslində özünü dərk etmə, qadından sevgidən, insan hisslərindən danışa-danışa özünü anlama cəhdidir... və məhz bu mətnlərin müəllifinin özünəməxsus şair olduğunu önə çəkir, dillər əzbəri misralarını yada salır... əslində, öz duyğularını danışmaqla, gündəlik təsiri bağışlayan qeydlərini oxucusuna təqdim etməklə yaşamağın reseptini verir Rəşad Məcid!"

 

Essenin bütün sətirlərində, bir daha təkrar edirəm, Rəşad Məcidin status yaradıcılığı onun özünün insanlıq fəlsəfəsi ilə birgə təhlil edilir.

 

Pərvinin 103 essesini özündə birləşdirən "190 yaşlı həmdəmim" kitabından dərhal sonra onun "Vəziyyət ruscadır" adlı daha bir esse kitabı nəşr edilib. Kitabın anonsunda da deyildiyi kimi, "kitabda yazıçı-publisist Pərvinin rus nəsrini təhlil edən esseləri yer alıb". Və həcmcə kiçik görünən bu kitabda rus klassiklərini təhlil edən 22 esse təqdim olunub. Yuxarıda haqqında nisbətən geniş söhbət açdığım 103 esselik kitabın özündə də rus klassik yazıçı və şairlərinin bəzilərinin yaradıcılığı təhlil edilib. Bəs Pərvin hansı səbəblə bu dəfə rus klassiklərini yada salan ayrıca kitab qoydu ortaya? Ona görə ki, XIX-XX əsr rus ədəbiyyatı öz zənginliyi və sənətkarlığı ilə dünya bədii söz sənətinin zirvəsində dayanır. Pərvin xanım bu zirvəni bədii-publisistik yaradıcılığın esse formasında bir daha diqqətə çatdırmağı qərara alıb.

 

 

Cahangir MƏMMƏDLİ

BDU Yeni media və kommunikasiya nəzəriyyələri kafedrasının müdiri, filologiya elmləri doktoru, professor

 

525-ci qəzet.- 2022.- 23 fevral.- S.14;15.