"Ürəyi ovcumda çıraq eylədim..."

Rəfail İncəyurdun poeziyası haqqında düşüncələr

Vaqifdən, Vidadidən, Vurğundan sonra Qazax elində bir-birindən istedadlı şairlər, Azərbaycan bədii dilini yüksək pilləyə qaldırmağa çalışan ən qüdrətli söz sərrafları, sənətkarları yetişib. Azərbaycan ədəbiyyatında, aşıq yaradıcılığında özünəməxsus mərhələni təşkil edən sənətkarlar çox olub Qazaxda.

Dil məsələsinə yaradıcı sənətkar kimi baxmış, şeirin, sənətin xalqa xidmətini daima nəzərə almış söz sərraflarından biri də Rəfail İncəyurddur. İncə şeirləri ilə, duyğusal ifadələri ilə, sazın-sözün vəhdədini yaradan şair Rəfail İncəyurd əsərlərini xalqın başa düşdüyü bədii dildə yazır. Nədən yazırsa yazsın, insan ruhunu tərpədir. Azərbaycan dilinin incəliklərindən, gözəlliklərindən dialektindən, şirinliyindən danışarkən şair Rəfail İncəyurdun adını dönə-dönə çəkmək lazımdır. Şairin yaradıcılığında Azərbaycan ədəbi-bədii sözünün əsas xüsusiyyətləri, səciyyəvi cəhətləri, poetik deyim tərzi parlaq şəkildə öz əksini tapmışdır. Məzmunca dolğun, formaca bitkin qoşmaları, gəraylıları ilə cağdaş dövrünün şairlərinin sırasında yer alan şair kökü real həyata bağlı olan mövzulara toxunmaqla yüksək mərhələyə qalxa bildi. Şairin yaradıcılığında tanrıçılıq, İlahi sevgi qabarıqdır. Allahın kölgəsi şeiri bu baxımdan xarakterikdir.

Nizamında nə tərif var, nə şər var,

Düşüncəyə hər nə gəlib düşər, var.

İnam varsa, iman varsa, bəşər var,-

Allah Haqdı, bəndə onun kölgəsi.

Haqqın sirri göy üzündə yeddi qat,

Yalnız Odu vaqif olan adbaad.

Əgər MƏNdən başlayırsa bu həyat,-

Allah Haqdı, mən də onun kölgəsi.

Yaxud:

...Olsun, neynək, hərdən dünya dar olsun,

Təki, Rəbbin lütfü sənə yar olsun...

Sazın tellərinə yeni xallar, yeni güllər vurulduqca, pərdələrdə yeniliklər yarandıqca aşıq şeir şəkillərində də yeni şeirlər yarandı. Saz-söz sənətkarları aşıq havalarının eləcə də xalq mahnılarının musiqi çalarlarına uyğun olaraq şeir şəkillərində yeni ölçülər, yeni qəliblər yaradaraq sözü musiqiyə uyğun cilaladılar.

Sazı ilə, sözü ilə seçilən Qazax mahalının ustad şairlərdən biri də təcnis ustadı kimi yaddaşlara həkk olunan Məmməd İlqardır. "İlahi, belə də gözəl olarmı?.. təcnisi ilə sazın pərdələrinə rəngarənglik qatan Məmməd İlqarın uzun illər səhhətində yaranmış çətinliklər hamı kimi Rəfail İncəyurd qələminin də mürəkkəbinə süzülüb.

"İlahi, belə də gözəl olarmı?.."

Bu, şeir deyil ki, baldı, a Məmməd.

Gör, neçə təcnisin, qoşman, gəraylın

Simlərdən simlərə qaldı, a Məmməd.

Yaxşı ki, bilmirsən nə gəlir başa,

Haşa, bu son vaxtın üzündən haşa!

Heç yanıb-yaxılma itən yaddaşa,

Alan düz eləyib aldı, a Məmməd.

Şair ustad şairin itən yaddaşına baxıb bəxtəvərlik verir. Çünki Məmməd İlqar gözəl vaxtlarda, gözəl günlərdə, dünyanın düz vaxtında zamanı dondura bildi. Məkanı saxlaya bildi. Əlini uzadıb saatın əqrəbini saxlayan Məmməd İlqara şair dostu yazır:

Orda Calal, Şöhrət, Aslan, İncəli,

Avdı, Sadıx, Sadiq, Nazim dincəlir.

Oqtay, Kərəm, Akif, Məmməd köçəli,

Ürək ürək deyil, xaldı, a Məmməd.

Məşhur riyaziyyatçı Veyerştras deyir ki, qəlbən şair olmadan əsl riyaziyyatçı olmaq mümkün deyil. Axı hər hansı bir predmetdə, hadisədə, faktda romantik ünsürü üzə çıxaran hərarətli ürək lazımdır! Frensis Bekon da deyir: "Biz tarix elmindən müdriklik, poeziyadan ağıllılıq, riyaziyyatdan fərasətlilik, təbiət elmlərindən dərinlik, özü də empirik fəlsəfi dərinlik, mənəvi zənginlik, ciddilik, məntiq və ritorikadan mübahisə bacarığı öyrənirik". Frensis Bekon dilçilik elminin adını çəkmir. Ona görə çəkmir ki, o, dilin özünü də poeziya hesab edirdi. Poeziya dilsiz mümkün deyil, ən füsunkar poeziya belə yalnız dilin qüdrətilə ifadə olunur. Dil poeziyanın yaradıcılığı, himayədarı bünövrəsi və poeziyanın cövhəridir. Dilin himayədarı, bünövrəsi, cövhəri isə həm də sevgidir, həyatdır. Bu şeirdə olduğu kimi:

Cavanlıqda baş qarışır hər şeyə,

Hələ sirdi gör nə qədər haşiyə!

Can, ay qoca, çıxammırsan eşiyə-

Anladınmı sonda: həyat gözəldi?

Həqiqətin mayasıdı nur, iman,

İçin doğru diləyinə ver aman.

Həyat eşqi, Vətən eşqi hər zaman

Dolanırsa qanda, həyat gözəldi.

Rəfail İncəyurd söz ümmanına bir qəvvas cəsarətilə nüfuz edib, bu ümmandan çox qiymətli inciləri, ləli, mirvariləri üzə çıxarır. Mənə elə gəlir ki, poeziyada təkcə intellekt, yaradıcılıq enerjisi, səriştə, təfəkkür yox, həm də bütün bu xüsusiyyətlərə təkan verən ürək yanğısı, qəlb atəşi, güclü romantik vüsət də çox vacibdir.

Şair Rəfail İncəyurd sözün zahiri parıltısını, zənginliyini məhdudlaşdırmır, sözün içərisinə, məğzinə nüfuz edir, söz içində söz yaradır, sözün musiqisinin yaranmasını təşkil edən, söz cövhərini bütünlüklə açıb tökən bir sərraf kimi çıxış edir. Şeirlərinin hər biri bir musiqidir, hər biri aşıq havalarının üzərində yazılıb:

Demədim, hakimin caniliyindən,

Demədim, həyatın aniliyindən,

Ötəri söz saldım faniliyindən,

"Sən gözəl dünyadan küsdün" - dedilər.

Göyün sərgisində ay sərgiləndi,

Şimşək qələm çəkdi, ulduz ələndi.

Qəlbimin səsindən yer sirkələndi,

"Sən niyə səsini kəsdin?" - dedilər.

Səhnələr dəyişdi, tamaşa döndü,

Həyatın fərəhi təlaşa döndü.

Sinəmin "ah"ları sal daşa döndü-

"Maaşallah, əladı büstün"- dedilər.

Haqqın kitabına maraq eylədim,

Yalanı özümdən iraq eylədim.

Ürəyi ovcumda çıraq eylədim,

Amma "Çox gözəldi tüstün" - dedilər.

Dövrün acı həqiqətləri şairin yaradıcılığından yan keçməyib. Yaşın və zamanın təzyiqinə məruz qalanda, dərdini söyləməyə adam tapmayanda üz tutur qələmə yazır:

Öz hökmü var hər guşənin,

Nə günahı adın, şənin?

Çünki iki güləşənin

ancaq biri üstələyir.

Onsuz da çoxdu qırğınlar,

Hər tərəfdə nahaq qan var.

Üz gördükcə bu fəqanlar

Qəm bəşəri üstələyir.

"Gecələr bivaxt durub yazı yazanda uşaqların anası hər dəfə canıyananlıqla "şeir yazmaq səni öldürəcək" - deyir" - bu xoş iraddan təsirlənən şair yazır:

Onsuz da hər şey fanidi,

Hər şey ötəri, anidi.

Dəymə, sevdiyim canidi

Məni öldürən şeirlər.

O tərəflər ün öldürür,

Bu tərəflər ön öldürür.

Hər gecə bir gün öldürür

Məni öldürən şeirlər.

Gah dağ çəkir, gah dağılır,

Gah da bir sözdə boğulur.

Neynim ki, belə doğulur

Məni öldürən şeirlər.

Zamanımı bölüb gedir,

Ağrısını bilib gedir.

Yatan kimi ölüb gedir

Məni öldürən şeirlər.

Yaddaşlarda qalacaqlar,

Haqqı varsa, alacaqlar.

Özləri sağ qalacaqlar

Məni öldürən şeirlər.

Rəfail İncəyurd hər şeydən öncə Turançı şairdir. Turan ellərinin xiffətini çəkən, Turan ellərinin birlik-bərabərlik olacağı günü səbrsizliklə gözləyən şairdir Rəfail İncəyurd, Türkoğlu Türkdür!

Asan edib hər çətini

Bitir Turan xiffətini.

Dünya Türkün xislətini

Ula, Boz Qurd,

Ula,- bilsin!

Günah etmə yığın-yığın,

Yoluna çıx yolu ağın.

Çıx ki, onlar Ağrıdağın

ağrısını ala bilsin.

Orta Dolu, haça Qafqaz,

Ürəyini aça Qafqaz.

Tarix yazan qoca Qafqaz

Türküstanı qala bilsin.

Azərbaycan etdiyini,

Türkün harda bitdiyini,

Hardan gəlib-getdiyini

Bilən dünya əla bilsin.

Varma, dözmə hər zillətə,

Həqiqət var- candan ötə.

Rəbbim, yar ol bu millətə-

Olmalılar ola bilsin!

İlhamə QƏSƏBOVA,

Filologiya üzrə fəlsəfə doktoru, dosent

525-ci qəzet.- 2022.- 24 fevral.- S.14.