Əhməd Kabaklı və Azərbaycan ədəbiyyatı

(Əvvəli ötən şənbə sayımızda)

Azərbaycan ədəbiyyatına dair geniş biliklərə malik olan professor Əhməd Kabaklı ədəbiyyat tariximizin hər mərhələsinin ana xətlərini və tanınmış sənətkarlarının yaradıcılıq özünəməxsusluğunu elmi cəhətdən əsasən düzgün müəyyən etmişdir. Bu baxımdan Əhməd Kabaklı orta əsrlər Azərbaycan ədəbiyyatının daha dolğun mənzərəsini canlandırmaq üçün Qazi Bürhanəddin, İmadəddin Nəsimi və Məhəmməd Füzuli ilə yanaşı, Şah İsmayıl Xətainin də həyatı və yaradıcılığına həsr edilmiş portret-oçerki "Türk ədəbiyyatı" çoxcildliyinə daxil etmişdir.

Müşahidələr göstərir ki, Əhməd Kabaklı Şah İsmayıl Xətai haqqında müəyyən araşdırmalar aparmış və əsərlərini oxuyub təhlil etmişdir. Şah İsmayıl Xətainin şeirlərindəki sadəlik və aydınlığı Yunus Əmrənin və İmadəddin Nəsiminin şeirləri ilə müqayisə etməsi, onun xalq şeiri ənənəsinə üstünlük verməsini diqqət mərkəzinə çəkməsi, hətta məzhəb təbliğatına həsr edilmiş şeirlərindən söz açması Əhməd Kabaklının bu hökmdar-şairin yaradıcılığına bələd olduğunu nümayiş etdirir. Qısa şəkildə Şah İsmayıl - Yavuz Səlim çəkişmələrinə nəzər salan Əhməd Kabaklı qardaş türk xalqları arasında qarşıdurmaların əleyhinə olduğu üçün məsələnin üzərində xüsusi olaraq dayanmamağı məqsədəuyğun saymışdır. Şeirlərindən verilmiş seçmələr Şah İsmayıl Xətainin fərqli bir şair kimi təqdim edilməsinə şərait yaradır.

"Türk ədəbiyyatı" çoxcildliyinin ikinci cildində orta əsrlər Azərbaycan ədəbiyyatı tarixində az məlum olan Mustafa Kadı Darir (Gözsüz) adlı bir şair haqqında da məlumat verilmişdir. Əhməd Kabaklının araşdırmalarından məlum olur ki, XIV əsrdə yaşayıb-yaratmış Kadı Darir əsasən ərəb dilindən türk dilinə tərcümələrlə məşğul olmuşdur. Əbül Həsən Əhməd Abdillahi Bekiri adlı ərəb şairinin Məhəmməd Peyğəmbərin həyatından bəhs edən məsnəvisinin Azərbaycan türkcəsinə tərcüməsindən ibarət olan geniş həcmə malik "Kitabi-Siyeri Nəbi" əsəri Kadı Dariri istedadlı qələm sahibi kimi tanıtmışdır. Vahidi adlı bir müəllifin 3 cildlik "Fütuhuş Şam" adlı bir əsərini də tərcümə edən Kadı Darir islam tarixi üçün əhəmiyyətli olan "Yüz hədis tərcüməsi"ni də meydana qoymuşdur. Bütün bunlardan başqa, o, Yusif və Züleyxa süjeti əsasında orijinal bir əsər də yazaraq bu ənənəvi mövzunu özünəməxsus motivlərlə zənginləşdirilmişdir. Əslən Ərzurumdan olan Mustafa Kadı Daririn tərcümələrində və orijinal əsərlərində yaradıcı şəkildə "Kitabi-Dədə Qorqud" eposunun dili və üslubuna istinad edilmişdir.

Əhməd Kabaklının əsərlərində XIII əsr Azərbaycan şairi İzzəddin Həsənoğludan qısa şəkildə söz açılmış və onun "Apardı könlümü bir xoş canfəza dilbər"... misrası ilə başlayan qəzəlindən bir parça oxuculara çatdırılmışdır. Azərbaycan ədəbiyyatının bütün genişliyi ilə təqdim olunmasına xidmət edir. Eyni zamanda, onun tədqiqatçılarında orta əsr Azərbaycan ədəbiyyatından Həbibi haqqında da müəyyən məlumatlar vardır.

Əhməd Kabaklı Azərbaycan ədəbiyyatından bəhs edərkən bütün dövrlərdə ədəbiyyatımızda şifahi xalq ədəbiyyatı ənənəsinin əsas amillərdən biri olduğunu xüsusi olaraq vurğulamışdır. Şifahi xalq ədəbiyyatından Aşıq Ələsgər, Aşıq Şenlik və Xəstə Qasımının adlarını çəkməsi və yeri gəldikcə onların haqqında qısa məlumatlar verməsi orta əsr folklorunun bir qədər də geniş şəkildə təqdim edilməsinə xidmət edir.

Əhməd Kabaklının XVIII əsr Azərbaycan ədəbiyyatından Molla Pənah Vaqif haqqında nisbətən geniş məlumatları çatdırması ədəbiyyatdakı folklor motivlərinin daha canlı şəkildə çatdırılmasına imkan yaradır. "XX yüz ilə qədər Azərbaycan ədəbiyyatı" icmalında Əhməd Kabaklı Molla Pənah Vaqifin "Azərbaycanda çox sevilən" bir şair kimi qəbul edildiyini vurğulayaraq, onun "xalq şeiri ilə Divan lisanını ustalıqla birləşdirən" novator baxışlara malik şair olduğunu nəzərə çatdırmışdır. Əhməd Kabaklının Molla Pənah Vaqifin ədəbiyyatın inkişafındakı xidmətləri barəsindəki mülahizələri Azərbaycan ədəbiyyatşünaslıq elminin bu barədəki qənaətləri ilə səsləşir.

Professor Əhməd Kabaklının "Türk ədəbiyyatı" kitabında Azərbaycan ədəbiyyatında xüsusi yeri və mühüm xidmətləri olan Mirzə Fətəli Axundzadəyə geniş portret-oçerk ayrılmışdır. Əslində Mirzə Fətəli Axundzadə oçerki həm də ümumilikdə XIX əsr Azərbaycan ədəbiyyatı və ictimai fikri haqqında icmaldan ibarətdir. Müəllif istər-istəməz Mirzə Fətəli Axundzadənin ədəbiyyatdakı, maarifçilik hərəkatındakı və ictimai-siyasi həyatdakı yerini və mövqeyini izah etmək üçün XIX əsrin ədəbi-tarixi hadisələrindən danışmalı olmuşdur. O, doğru olaraq bu qənaətə gəlmişdir ki, Çar Rusiyasının Azərbaycanı işğal etməsi, feodal bəylərin intiyazlarının əlindən alınması, kapitalist münasibətlərinin meydana gəlməsi kimi hadisələrin ictimai-mədəni mühitə təsirinin doğurduğu şərait yeni tipli ədəbiyyatın yaranması prosesini sürətləndirmişdir. Əhməd Kabaklı bu dalğanın işığında meydana çıxmış ilk tanınmış maarifçi ziyalıların: Abbasqulu ağa Bakıxanov, Mirzə Şəfi Vazeh, İsmayıl bəy Qutqaşınlı, professor Mirzə Kazım bəy kimi yazıçıların və elm xadimlərinin formalaşdırdığı yeni ictimai-mədəni mühitin Mirzə Fətəli Axundzadə kimi böyük bir dühanı meydana çıxarmasını elmi şəkildə şərh etmişdir. Mirzə Fətəli Axundzadənin Azərbaycan ədəbiyyatının inkişafı yollarındakı xidmətləri Əhməd Kabaklı tərəfindən bütün yönləri ilə aşağıdakı kimi şərh olunmuşdur: "Axundzadə həm bir sosial reformçu, həm də ədəbiyyat öncülüdür... İlk türkcə teatro oyunları (dram əsərləri - İ.H.) yazan kişidir. "Yusif şah" adlı ("Aldanmış və kəvakib" povesti nəzərdə tutulur - İ.H.). Qərb üslubunda ilk hekayəni də Fətəli bəy yazmışdır. Dram əsərləri "Təmsilat" adlı altında basılmış altı komediyadan oluşur. ...İran teatrının doğuşuna öncüllük edən bu oyunlar, eyni zamanda, Azərbaycan xalq dili ilə yazılmış gözəl örnəklərdir. Molyeri və Nikolay Qoqolu yaxşı tanıyan Mirzənin bu əsərləri o zamankı türk xalqının həyatından alınmış canlı tiplər və səhnələrlə doludur.

Eyni zamanda, ...Əlifba devriminin yapılmasını... həyata keçirməyə çalışan Mirzə Fətəli bu sahədə də özündən sonrakı gənclərə... ilham vermişdir".

Belə obyektiv elmi qənaətlərlə yanaşı, Əhməd Kabaklının Mirzə Fətəli Axundzadənin ölkədə ruslaşma siyasətinə xidmət göstərməsinə dair fikirləri obyektiv deyildir. Mirzə Fətəli Axundzadə Qafqaz Canişinliyindəki rəsmi vəzifəsi ilə əlaqədar olaraq Çar Rusiyası mundiri geyincə də, o, bütün qəlbi və imkanları ilə mənsub olduğu xalqın ictimai-mədəni gerilikdən xilas olmasına və Azərbaycan ədəbiyyatının Qərb modelində inkişafın etməsinə çalışmışdır. Bu cəhətdən Mirzə Fətəli Axundzadənin həyata keçirdiyi ədəbi-mədəni tədbirlər Türkiyədə Tənzimat hərəkatı nümayəndələrinin fəaliyyətlərin ilə üst-üstə düşür. Ona görə də Əhməd Kabaklının Mirzə Fətəli Axundzadənin gerçəkləşdirdiyi yeniliklərə görə Tənzimat hərəkatının lideri Şinasi ilə müqayisə etməsi tam yerinə düşür. Fikrimizcə, Əhməd Kabaklının, Mirzə Fətəli Axundzadənin milliləşmə və Avropalaşma konsepsiyasını tam olaraq görə bilməməsi onun bu böyük tarixi şəxsiyyətin fəaliyyətinə kitabın yazıldığı XX əsrin altmış-yetmişinci illərində Türkiyədə cərəyan edən solçuluğa qarşı antisovet siyasətinin təsiri ilə yanaşmasından irəli gəlmişdir. Əlində Mirzə Fətəli Axundzadə, onun dövrü və müasirləri haqqında kifayət materialın olmaması da Əhməd Kabaklının daha ətraflı tədqiqat aparmasına imkan verməmişdir.

Professor Əhməd Kabaklı Azərbaycanda 1905-1920-ci illər arasında yaranmış ədəbiyyatı xarakterinə görə "milli ədəbiyyat" kimi qiymətləndirmişdir. O, doğru olaraq müşahidə etmişdir ki, Azərbaycan ədəbi-maarifçi mühitində XIX əsrdən başlanan gerilik əleyhinə qarşı mübarizə XX əsrin əvvəllərində milli-mənəvi oyanış uğrunda hərəkata çevrilmişdir. Milli oyanış dövrünün xarakterizə edilməsində 1905-ci il Rusiya burjua inqilabının, Türkiyədə və İrandakı Məşrutə inqilablarının, 1920-ci ildə Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin qurulmasının təsirini və əhəmiyyətini düzgün dəyərləndirən Əhməd Kabaklı milli ədəbiyyatın təzahürlərini də obyektiv şəkildə qiymətləndirmişdir. Bundan başqa, XX əsrin əvvəllərində Azərbaycanda Namik Kamal, Əbdulhaq Hamid, Ziya Paşa, Tofiq Fikrət, Mehmet Akif Ərsoy və başqaları kimi türk şairlərinin yaradıcılığına böyük marağın olması da milli ruhlu ədəbiyyatın əsas qaynaqlarından biri kimi nəzərə çatdırılmışdır. Eyni zamanda, İsmayıl bəy Qaspirallının "Tərcüman" qəzetinin və onun "dildə, fikirdə, işdə birlik" ideyasının da xüsusi əhəmiyyətinə işıq salan Əhməd Kabaklı XX əsrin əvvəllərində Azərbaycan milli mətbuatının böyük sürətlə inkişaf etməsini də "milli ədəbiyyat" dövrünün əsas hərəkətverici qüvvəsi kimi təhlildən keçirmişdir. Azərbaycanın neft milyonçularının, yəni milli burjuaziyanın ədəbiyyatın, təhsilin və mədəniyyətin inkişafına göstərdiyi maliyyə dəstəyini də Əhməd Kabaklı ümumi ədəbi və ictimai-mədəni tərəqqi üçün vacib faktorlardan biri hesab etmişdir. O, nəticə olaraq milli ədəbiyyatın Azərbaycanı müstəqilliyə aparan əsas cərəyan olduğunu da haqlı olaraq nəzərə çarpdırmışdır. Əhməd Kabaklı XX əsrin əvvəllərinin demokratik ictimai-siyasi və mili ədəbi-mədəni hərəkatının yetişdirib meydana çıxardığı yazıçı və şairlərin sırasında Əhməd Cavad, Mirzə Ələkbər Sabir, Məhəmməd Hadi, Hüseyn Cavid və Üzeyir Hacıbəylinin adlarını xüsusi olaraq qeyd etmişdir. Göründüyü kimi, burada XX əsrin əvvəllərində yaşayıb-yaratmış Cəlil Məmmədquluzadə və digər mollanəsrəddinçilərin adlarının olmaması da, Əhməd Kabaklının "Türk ədəbiyyatı" kitabının üzərində çalışdığı illərdə Türkiyədə Azərbaycan ədəbiyyatına dair məlumat qıtlığının hansı səviyyədə olduğunu təsəvvür etməyə imkan verir.

Bununla belə, Əhməd Kabaklının milli ədəbiyyat dövrü Azərbaycan ədəbiyyatı mərhələsindən Mirzə Ələkbər Sabir və Əhməd Cavad haqqında portret-oçerklər verməsi mövcud boşluğu müəyyən dərəcədə doldurur. Professor Məcid Doğrunun Mirzə Ələkbər Sabirin 1975-ci ildə Ankarada kitab halında çap etdirdiyi şeirləri, Mir Cəlal və Firudin Hüseynovun "XX əsr Azərbaycan ədəbiyyatı" kitabı ilə tanış olduğu üçün Əhməd Kabaklı bu mollanəsrəddinçi şair haqqında bir qədər geniş məlumata və dəqiq elmi təsəvvürə malik olmuşdur. "Türk ədəbiyyatı" kitabında Sabirin sənət dünyası və hədəfləri aşağıdakı mülahizələrdə çox doğru olaraq ümumiləşdirilmiş şəkildə ifadə edilmişdir: "Dövrün gerçək şairi olan Sabir Azərbaycanın və türklüyün o zamankı bütün dərdləri və məsələlərini öz baxımından ələ alaraq, həcvin və karikaturanın aynasına yerləşdirmişdir".

Əhməd Cavad haqqında da Əhməd Kabaklı obyektiv elmi qənaəti ilə diqqəti cəlb edir. Hətta Əhməd Kabaklı Azərbaycan tədqiqatlarında olmayan Əhməd Cavadın 1912-ci ildə Türkiyəyə gəlib Trakiyada vuruşması, 1915-ci ildə Sarıqamış şəhidlərini anmaq üçün Karsa gələrək ehtiramını ifadə etməsi və sair kimi Anadolu mənbələrindən alıb elmi dövriyyəyə daxil etdiyi digər faktlar Əhməd Cavadşünaslığı zənginləşdirən qiymətli məlumatlardır. Əhməd Kabaklının Əhməd Cavadın "Çırpınırdı Qara dəniz" şeirinin "Türkiyədə milli marş kimi söylənən" qiymətli poetik örnək kimi dəyərləndirməsi bu gün də qardaş ölkədə hər kəs tərəfindən etiraf olunan gerçəkliyin ifadəsidir. Əhməd Kabaklının Azərbaycanın Dövlət Himninin müəllifi Əhməd Cavadlı Türkiyədə istiqlal marşını yaratmış Mehmet Akif Ərsoyla müqayisə etməsi və onu "sanki heca vəznində yazmış bir Mehmet Akifi andıran" şair adlandırması elmi cəhətdən əhəmiyyətli müqayisələrdir.

"Türk ədəbiyyatı" çoxcildliyinin Anadolu şairlərinə həsr edilmiş dördüncü cildində XX əsr Azərbaycan şairləri haqqında yığcam icmallar və portret-oçerklər özünə yer almışdır. Əhməd Kabaklının Sovet dövrü çərçivəsində türk xalqları ədəbiyyatını yalnız Azərbaycan şeiri əsasında təqdim etməsi digər türk xalqları ədəbiyyatlarından material əldə etməyin çətinliklərindən başqa, həm də görkəmli alimin xalqımıza və ədəbiyyatımıza bəslədiyi xüsusi ehtiramın elmi təzahürüdür. Əhməd Kabaklının Azərbaycan Sovet ədəbiyyatını ideya-məzmununa görə mərhələlərə ayıraraq dövrləşdirməsi nəzəri cəhətdən də əhəmiyyətli məsələdir. Sovet dövrü Azərbaycan ədəbiyyatının 1920-1955-ci illər dövrünü "kommunist rejimi dövrü ədəbiyyatı" kimi səciyyələndirsə də, həmin tarixi mərhələdə mövcud siyasi sistemin hakim ideologiyası şəraitində yaradılan və mümkün olduqca xalqın milli maraqlarına xidmət edən ədəbiyyatdan bəhs etməsi onun bu dövrün ədəbi prosesinə diqqətlə nüfuz etməsinin göstəricisidir. Buna görədir ki, o, Səməd Vurğun, Süleyman Rüstəm, Mikayıl Müşfiq, Rəsul Rza, Mikayıl Rzaquluzadə, Zeynal Xəlil, Osman Sarıvəlli və başqaları kimi şairləri "qaranlıq dövr" adlandırdığı bu mərhələnin işıqlı sənətkarları olaraq təqdim etmişdir. Həmin dövrdə yaşayıb-yaratmış Səməd Vurğun, Süleyman Rüstəm, Mikayıl Müşfiq haqqında ayrıca portret-oçerklər təqdim etməsi və bu şairlərin seçilmiş şeirlərini oxuculara çatdırması Türkiyə ictimaiyyətində Sovet dövründə də Azərbaycanda milli ədəbiyyatın yaradıldığına inam yaratmağa xidmət edir. Əhməd Kabaklının Xalq şairi Səməd Vurğunun "Azərbaycan türk xalqına aid dini, milli, tarixi duyğuları çox təmsil etdiyini" önə çəkməsi böyük sənətkarın yaradıcılığının təməl şərtlərinin elmi şəkildə ifadə edilməsi deməkdir. Lakin Səməd Vurğunun əsasən "parti dönəmi şairi", "kommunist partiyası proqramını, hətta propaqandasını uyğulayan şair" kimi qələmə verilməsi, fikrimizcə, ilk növbədə onun yaşadığı dövrün siyasi-ideoloji tələblərini lazımınca nəzərə almadan irəli sürülmüş mülahizələrdir. İkincisi isə bu yanlış qənaət Səməd Vurğun haqqında Türkiyədə çap olunmuş mənbələrdə getmiş fikirlərin olduğu kimi qəbul edilməsindən irəli gəlmişdir. Doğrudur, Sovet hakimiyyəti illərində, xüsusən, XX əsrin altmışıncı illərinə qədər Azərbaycanda yaşayıb-yaratmış digər şairlər kimi Səməd Vurğun da sosializm quruluşu ideallarını tərənnüm edən şeirlər yazmışdır. Lakin bu, Səməd Vurğun yaradıcılığının müəyyən bir hissəsini təşkil etmişdir. Bu qəbildən olan əsərlər çox hallarda yazıçı və şairlərin və o cümlədən də, Səməd Vurğunun siyasi rejimdən özünü qorumaq poetik örnəklərdir. Xalq şairi Səməd Vurğun bu gün də zəmanəmizin ən böyük vətənpərvər şairlərindən biri kimi təqdir edilir, sevilir və öyrənilir. Əhməd Kabaklının "Türk ədəbiyyatı" kitabına "Vətən" adı ilə daxil etdiyi "Azərbaycan" şeiri ölkəmiz haqqında son yüz ildə yazılmış ən yaxşı şeir kimi qəbul olunur.

"Türk ədəbiyyatı" çoxcildliyində Süleyman Rüstəmin yaradıcılığının əsas qayəsi düzgün dəyərləndirilmişdir. Əhməd Kabaklı xalq şairinin kommunist partiyası, Sovet hakimiyyəti haqqındakı şeirlərini bir kənara qoyaraq, onun "uca idealların peşində" olan əsərlərindəki vətən sevdasının və məhəbbət motivlərinin aparıcı mövqedə olduğunu göstərmişdir: "Rüstəm yalnız milli insani mövzularda və uca eşq məsələlərindən yazmaqla qalmır, eyni zamanda, şeirin... düyünlü sözlərə ehtiyacı olmadığını, həqiqətin açıq yazılması gərəkliyini irəli sürür... Süleyman Rüstəm beləliklə, mərd bir dastan səsi ilə yanaşı, eşq, sevda, məmləkət şeirləri də söyləmişdir".

Professor Əhməd Kabaklının araşdırmalarında Mikayıl Müşfiqin yaradıcılıq idealları da onun tərcümeyi-halından və şeirlərinin təhlilindən çıxarılmış yekun qənaətlər kimi müəyyən olunur. "Sovet - Stalin zalım rejiminin 31 yaşında şəhid etdiyi Mikayıl Müşfiq Azərbaycanın kommunist dönəmindəki üstün dəyərdə "gənclik və gözəllik şairi" sayılmaqdadır... Müşfiq on ilə sığan şair ömrü ilə müqayisədə inanılmayacaq qədər çox əsərlər yazmış və tərcümələr etmişdir. Onu anladanlar romantik hisslərə... Hüseyn Cavidə və onun ustadı Tofiq Fikrətə bağlılığını dilə gətirirlər... Müşfiqin "Yenə o bağ olaydı" şeiri əslində poema olub, Azərbaycan folklor və türkülərindən ilham alınaraq yazılmışdır". Kitabda verilmiş "Yenə o bağ olaydı" şeiri Mikayıl Müşfiq portret-oçerkini tamamlayır. Bu obyektiv elmi yanaşma XX əsrin ortalarında Türkiyədə Sovet dövrü Azərbaycan ədəbiyyatının əsasən Sovet ideologiyasına xidmət göstərən ədəbiyyat kimi inkar olunması dalğasına ayıq-sayıq, gerçək münasibət bəsləməyin konkret əyani təzahürüdür.

XX əsrin ikinci yarısında, daha konkret desək, 1955-1990-cı illərdə yaranan ədəbiyyatı Əhməd Kabaklı "çağdaş Azərbaycan ədəbiyyatı" adı ilə təhlil edib qiymətləndirmişdir. Şübhəsiz ki, bu məqamda o, haqlı olaraq qeyd edilən mərhələnin başlanğıcını Sovet dövlətinin başçısı İosif Stalinin vəfatından, xüsusən, 1956-cı ildə şəxsiyyətə pərəstişin aradan qaldırılmasına həsr edilmiş kommunist partiyasının XX qurultayından sonrakı dövrlə əlaqələndirmişdir. Həmin tarixi mərhələnin 1990-cı ilə, yəni Azərbaycanda dövlət müstəqilliyinin qurulmasına qədər davam etməsinin müəyyən edilməsi Azərbaycan ədəbiyyatşünaslıq elminin dövrləşmə prinsipləri ilə səsləşir. Bu tarixi mərhələnin özünəməxsusluqları haqqında Əhməd Kabaklının aşağıdakı müşahidələri və elmi mülahizələri təkcə Türkiyə cəmiyyəti üçün deyil, Azərbaycan elmi-ədəbi mühiti üçün də əhəmiyyətlidir: "Bütün Azərbaycan ədəbiyyatında bəlkə də haqqında ən çox yazılan, söylənilən tema Vətən, yurd, torpaq sevgisidir. Bunu ana dilinə olan eşq dərəcəsindəki iftixar və bağlılıq təqib edir. Azəri şair və yazıçıları ana dilinə sayqılı və mühafizəkar (qoruyucu) davranmışlar... Yəni azərilərin dillərinə ehtiramları fransız, ingilis, alman və sair kimi mədəni ölkələrin ziyalılarının öz dillərinə baxışları kimidir. Bu üzdən kommunist rejiminə rəğmən, azəri türkcəsi əsla yoxsullaşmamış, gözəlliyini, ifadə zənginliyini mühafizə etmişdir. Bu sayədə Azərbaycan dili, şeiri və kültürü kommunizm kimi qorxunc bir əsarət və kültür düşmanlığının təqiblərindən ən az zərərlə qurtara bilmişdir".

"Türk ədəbiyyatı" çoxcildliyində çağdaş Azərbaycan ədəbiyyatı mərhələsini təmsil edən Balaş Azəroğlu, Qasım Qasımzadə, İslam Səfərli, Əli Tudə, Hüseyn Arif, Nəbi Xəzri, Bəxtiyar Vahabzadə, Mədinə Gülgün, Söhrab Tahir, Qabil, Hökumə Billuri, Nəriman Həsənzadə, Məmməd Araz, Əli Kərim, Cabir Novruz, Hüseyn Razi, Tofiq Bayram, Kəmalə, Məmməd İsmayıl, Sabir Rüstəmxanlı və başqaları kimi şairlərin adlarının qeyd edilməsi Əhməd Kabaklının ədəbiyyatımıza dair məlumatlarının miqyasını təsəvvür etməyə imkan verir. O, milli istiqlal uğrunda mübarizə və müstəqillik dövrü Azərbaycan ədəbiyyatından Bəxtiyar Vahabzadə, Nəbi Xəzri, Hüseyn Arif və Məmməd Aslanın həyatı və yaradıcılığını portret-oçerk səviyyəsində təqdim etmişdir. Nəbi Xəzrinin "Azərbaycan şeirinin əsas temaları içində... yurduna gözəlləmələr yazan, ...Xəzər dənizini ən çox sevən şairlərdən olan, ...eşq, təbiət, hüzn şeirləri yazmağa üstünlük verən şair" kimi tanıdılması sənətkarın yaradıcılığının əsas qayəsini ifadə edir. Hüseyn Arifin "xalq şeiri ənənəsi üstündə qurulmuş şeirlərində təbiətə yeni sevda baxışları gətirən usta bir şair" hesab edilməsi də onun əsərlərinin özünəməxsusluğu ilə üst-üstə düşür.

Müşahidələr göstərir ki, professor Əhməd Kabaklı çağdaş Azərbaycan poeziyasından Xalq şairi Bəxtiyar Vahabzadənin şəxsiyyətinə və sənətinə xüsusi rəğbət bəsləmişdir. O, Bəxtiyar Vahabzadənin yaradıcılığına Məhəmmədhüseyn Şəhriyarla birlikdə "yalnız Azərbaycanın deyil, türk dünyasının da üstün şairlərindən biri" kimi yüksək qiymət vermişdir. Bəxtiyar Vahabzadə ilə Əhməd Kabaklının şəxsi münasibətləri və dostluğu Azərbaycan-Türkiyə əlaqələrinin daha da inkişaf etdirilərək möhkəmləndirilməsinə xidmət edən əhəmiyyətli ədəbi-ictimai hadisədir. Əhməd Kabaklı - Əhməd Şemide və Bəxtiyar Vahabzadə məslək dostluğu isə, məqaləmizin əvvəlində dediyimiz kimi, həm də Sovet hakimiyyətinin ən zor dönəmlərində Azərbaycan ədəbiyyatının Anadolu türklərinə və Almaniya türk icmasına çatdırılmasına və təbliğinə, eyni zamanda, Türkiyə yazıçı və şairlərinin əsərlərinin Azərbaycana gətirilib yayılmasına şərait yaratmışdır. Ədəbiyyatımızın böyük dostu Əhməd Şemedinin Bəxtiyar Vahabzadənin həyatı, yaradıcılığı və mücadiləsi haqqında yazdığı məqalələrin Türkiyədə professor Əhməd Kabaklının redaktoru olduğu "Türk ədəbiyyatı" jurnalında çap olunması və həmin dərginin Anadolu elləri ilə yanaşı, türk dünyasında və Henrix Heynenin vətənində yayılması Azərbaycan ədəbiyyatının, xüsusən də Azərbaycanın vətəndaş şairinin əsərlərinin SSRİ-nin dəmir pərdəsini aşıb, dünyada tanıdılmasına yol açmışdır. Əhməd Kabaklının "çağımızın Namiq Kamalı" hesab etdiyi Bəxtiyar Vahabzadənin milli mücadiləsi və vətəndaşlıq poeziyası haqqındakı aşağıdakı fikirləri Azərbaycan şairinin yaradıcılığının şah damarlarını diqqət mərkəzinə çəkir: "Vahabzadə şeirlə düşüncə söyləməyə, qüdrətli söz deməyə, kəskin tənqid yazmağa və şeirlə mücadilə etməyə meyllidir. Çağımızın şərtləri içində onu bir Namiq Kamal anlayış və heybətində görə bilirik.

Hürriyyətinə əl qoyularaq əzilmiş, igid ziyalıları qətliama uğramış, ...həm də bolşeviklərin əsarəti altında inləmiş Azərbaycan diyarının oğlu olan Vahabzadə böyük və həyəcanlı misraları ilə Azadlıq arayanların, hürriyyət aşiqlərinin, sərbəstlik həsrəti çəkənlərin başında gəlməkdədir. ...Bu qızğın həsrəti yaşayan Bəxtiyar Vahabzadə ...şeirlərində azadlıq ideyasını bir mücadilə üslubu halına qoymuşdur".

"Türk ədəbiyyatı" kitabında Əhməd Kabaklı Bəxtiyar Vahabzadənin "Muğam" poemasının geniş elmi təhlilini vermiş, əsərdən bir parçanı "Azadlıq uğrunda", "Vətən torpağı", "Mənim anam" və sair şeirləri ilə birlikdə oxuculara təqdim etmişdir.

Çağdaş Azərbaycan ədəbiyyatından Məmməd Aslanın həyatı və yaradıcılığını da portret-oçerk vasitəsilə türk oxucusuna çatdıran Əhməd Kabaklı onun xalq ədəbiyyatı üstündə köklənmiş yaradıcılıq özünəməxsusluğunu göstərmək üçün "əli sazlı bir xalq şairi olmayıb, Türkiyədəki Əbdürrahim Koç, Qul Ozan və Atilla kimi aşıq şeiri tərzində yazan ziyalı şairlər arasında yer alan" sənətkar kimi səciyyələndirmişdir. "Türk ədəbiyyatı" kitabının dördüncü cildində Məmməd Aslanın Azərbaycanın milli azadlıq mücadiləsində xüsusi möhürü olan qanlı Sovet ordusunun Bakıda qətliam törətdiyi gecənin sabahı günü yazdığı "Ağla qərənfil, ağla" şeirinin tam mətni çap olunmuşdur. Bundan başqa, Türkidə yaşayıb-yaratmış Qul Ozanın Məmməd Aslana ithaf etdiyi "Durnalar" şeirinin və Məmməd Aslanın da şair həmkarına həsr etdiyi "Bir dolu badə kimi" şeirinin oxuculara çatdırılması ədəbiyyatlarımızın qardaşlığının əhəmiyyətli bir örnəyidir.

Ümumiyyətlə, Əhməd Kabaklı orta əsrlərdən başlayaraq XXI əsrin hüdudlarına qədər həmişə Azərbaycan ədəbiyyatını Güney ədəbiyyatı ilə birlikdə tədqiqata cəlb etmiş, zamana və məkana görə fərqli xüsusiyyətlərini göstərsə də, eyni xalqın ədəbiyyatı olduğu üçün vəhdətdə təqdim etməyi zəruri saymışdır.

O, Güney Azərbaycan ədəbiyyatından Məhəmmədhüseyn Şəhriyarın yaradıcılığına heyranlıqla yanaşmış və "Türk ədəbiyyatı" kitabında ən geniş həcmə malik portret-oçerklərdən birini ustad sənətkara həsr etmişdir. Təxminən 30 səhifədən ibarət olan həmin portret yazısında Əhməd Kabaklı böyük Azərbaycan şairinin mükəmməl bir həyat hekayəsini və sənət taleyini əks etdirmişdir. O, "Zəmanəsinin Hafizi" kimi şöhrət qazanmış, Şəhriyarı türk dünyası ədəbiyyatının qüdrətli yaradıcıları olan Füzuli, Əlişir Nəvai, Tofiq Fikrət, Mehmet Akif Ərsoy və Mirzə Ələkbər Sabirlə müqayisə ediləcək böyük sənətkarların cərgəsində görmüşdür. Əhməd Kabaklı bu fikirdə idi ki, türk dilini "anaların oxuduğu laylay dili kimisi qəbul edən Şəhriyar "Heydərbabaya salam" poeması ilə XX əsrin ikinci yarısının mürəkkəb ictimai-siyasi mühitində "özünü və türkcəni xilas etmişdir". Onun "Heydərbabaya salam" poemasını "türk dilinin şah əsər dastanı" adlandırması obrazlı olduğu qədər nəzəri baxımdan da yeni və əhəmiyyətlidir. Əhməd Kabaklının "Heydərbabaya salam" poemasını dövrünün ədəbi hadisəsi hesab etməsi də elmi cəhətdən əsaslandırılmış obyektiv qənaətdir. "Türk ədəbiyyatı" kitabında "Heydərbabaya salam"ın elmi təhlili, bu poemadan verilmiş parçalar və açıklamalar Məhəmmədhüseyn Şəhriyarın türk dünyası ədəbiyyatındakı yerini, rolunu və mövqeyini aydın şəkildə ifadə edir.

Güneydən Bulud Qaraçohurlu Səhəndin həyatı və yaradıcılığı haqqında da "Türk ədəbiyyatı" dərsliyi səviyyəsində ilk dəfə Əhməd Kabaklı yazmışdır. Beləliklə, Əhməd Kabaklı ən qədim dövrlərdən XXI əsrə qədərki Azərbaycan ədəbiyyatının mükəmməl bir elmi salnaməsini yaratmışdır. Türkiyədə müxtəlif dərsliklərdə, tədqiqat əsərlərində və antologiyalarda Azərbaycan ədəbiyyatının ayrı-ayrı inkişaf mərhələlərindən və ya bir çox görkəmli yazıçı və şairlərdən bəhs edilsə də, ilk dəfə olaraq professor Əhməd Kabaklının "Türk ədəbiyyatı" çoxcildliyində Azərbaycan ədəbiyyatının bütün əsas dövrlərindən və həmin dövrləri təmsil edən tanınmış sənətkarlarından ardıcıl və sistemli şəkildə söz açılmışdır. Buna görə də professor Əhməd Kabaklının tədqiqatları çoxəsrlik Azərbaycan ədəbiyyatı haqqında əsasən tam və ümumiləşdirilmiş elmi təsəvvür yarada bilir. "Türk ədəbiyyatı" çoxcildlik nəşrində verilmiş digər icmallar və portret-oçerklər kimi, Azərbaycan ədəbiyyatına həsr olunmuş tədqiqatların da yüksək professional səviyyədə yazılması qardaş ölkədə ədəbiyyatımızla sadəcə tanışlıq üçün yox, həm də obyektiv təsəvvür əldə etmək baxımından da əhəmiyyətlidir. Ona görə də tərcümeyi-hal göstəricilərindəki bəzi faktların və rəqəmlərin bir daha redaktə şəklində dəqiqləşdirilməsinə, ayrı-ayrı sənətkarların həyatı və yaradıcılığına ideoloji cəhətdən yanaşmaların səbəblərinin aydınlaşdırılmasına ehtiyac olsa da, "Türk ədəbiyyatı" çoxcildliyindəki Azərbaycan ədəbiyyatı araşdırmaları qardaş Türkiyədə ədəbiyyatımızı xronoloji ardıcıllıqla və əsas yaradıcı simaları ilə birlikdə tanıtmaq və təbliğ etmək baxımından böyük əhəmiyyətə malikdir. Ona görə də hesab edirik ki, professor Əhməd Kabaklının Azərbaycan ədəbiyyatı tədqiqatlarının Türkiyədə ayrıca kitab halında nəşr edilməsi bu sahədə mövcud olan boşluğu doldura bilər. Görkəmli bir türk ədəbiyyatşünasının Azərbaycan ədəbiyyatının tarixi inkişaf yoluna, ayrı-ayrı tanınmış ədəbi simalarının yaradıcılığına dair baxışlarını öyrənmək baxımından əhəmiyyətli olduğuna görə Nizami Gəncəvi adına Ədəbiyyat İnstitutu Əhməd Kabaklının Azərbaycan ədəbiyyatına həsr edilmiş məqalələrini ayrıca kitab halında nəşr etməyi nəzərdə tutur.

Professor Əhməd Kabaklı XX əsrin doxsanıncı illərində iki dəfə Azərbaycanda olmuş, ölkəmizin ziyalıları ilə görüşmüş və radio üçün müsahibə vermişdir. O, hələ 1983-cü ildə Xalq yazıçısı Anarın senarisi əsasında çəkilmiş "Dədə Qorqud" filminə baxmış və xoş təəssüratlarını aşağıdakı kimi Türkiyə ictimaiyyətinə çatdırmışdır: "Televiziyada "Dədə Qorqud"u Azərbaycanda yaradılmış film kimi seyr etdik. Hər şeydən öncə, bu filmi yaradan azəri qardaşlarımıza təşəkkürümüz var. Nədən? Ən azı bizim görəcəyimiz işi gördükləri üçün və bizə "Dədə Qorqud" kimi bir dastanımızın var olduğunu xatırlatdıqları üçün, soyumuzun fəzilətlərini, igidliklərini, mərasimlərini, Allaha və dövlətə hörmətlərini, yalana nifrətlərini, cihadlarını, təmiz eşqlərini bir müqəddəs əfsanə mühiti içində bizə anlatdıqları üçün".

Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası Nizami Gəncəvi adına Ədəbiyyat İnstitutunda 13 dekabr 2021-ci il tarixdə "Türk ədəbiyyatı Vəqfi və Azərbaycan" mövzusunda keçirilmiş elmi konfrans professor Əhməd Kabaklının çətin şəraitdə Azərbaycanla qurduğu əlaqələrin yaşadılmasına və davam etdirilməsinə xidmət edir.

"Türk ədəbiyyatı" kitabında Azərbaycan əsilli Türkiyə şairi Yavuz Bülənd Bakilərin "Azərbaycan ürəyimdə şah damardır" və "Qarabağ həsrəti" şeirlərinin tam mətninin oxuculara çatdırılması bu çoxcildlikdəki Azərbaycan mövzusunu tamamlayır. "Türk ədəbiyyatı" kitabında verilmiş "Azərbaycan ürəyimdə şah damardır" şeiri Türkiyədə ölkəmiz haqqında yazılmış ən yaxşı şeirlərdən biri və onun müəllifi olan Yavuz Bülənd Bakilərin Azərbaycan sevdasının kamil poetik ifadəsi olmaqdan başqa, həm də Əhməd Kabaklının da xalqımıza bəslədiyi yüksək ehtiramın da əyani təzahürüdür. Ölkəmizdə müstəqil dövlətçilik dövrünün başlanğıc illərinin məsuliyyətli və həyəcanlı anlarında yazılmış, Xalq şairi Bəxtiyar Vahabzadəyə ithaf olunmuş "Azərbaycan ürəyimdə şah damardır" şeiri professor Əhməd Kabaklının çoxcildlik "Türk ədəbiyyatı" kitabındakı Azərbaycan tədqiqatlarının ritmi və qayəsinin görkəmli türk aliminin müstəqilliyimizin sabahına bəslədiyi ümidləri və inamının ümumiləşdirilmiş yekunu kimi səslənir:

Azərbaycan: Dədəm Qorqud saflığı...

Mübarək dilimi süd kimi sağar.

Bəzən rüzgar olur iliklərimdə,

Bəzən yağmur kimi üstümə yağar.

Götür məni Araz! Al məni Xəzər,

Türkü Türkdən başqa indi kim anlar?

Yaram dərin, mərhəmim yox, vaxtım dar...

Bir dastan yazan kimi yaz məni Anar!

- Duy məni Bəxtiyar! Duy məni Şahmar! -

İndi Azərbaycanda mövsüm bahardır!

Amma türküləri yenə başdan-başa əfkardır.

Sinəmə yağan qardır, boynu bükük birdiyardır,

Vardır...

Ağzı köpürən atlar üstünə inamım vardır,

Azərbaycan - ürəyimdə bir şahdamardır.

Ümumiyyətlə, "Əhməd Kabaklı və Azərbaycan ədəbiyyatı" mövzusu sanballı bir elmi tədqiqatın mövzusu ola bilər.

15-18 fevral 2022-ci il

İsa HƏBİBBƏYLİ

Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyasının vitse-prezidenti, Nizami Gəncəvi adına Ədəbiyyat İnstitutunun direktoru, akademik, Milli Məclisin deputatı

525-ci qəzet.- 2022.- 26 fevral.- S.16-17;19.