İrəvan şəhərinin nüvəsi – Təpəbaşı məhəlləsi

Ermənistan beynəlxalq hüququn norma və prinsiplərinə zidd olaraq illərdir ki, Azərbaycan xalqına məxsus olan maddi və mədəni irsi məhv etmək siyasəti həyata keçirir. Bu ölkə tərəfindən təkcə 30 ilə yaxın işğal altında olan ərazilərimizdəki tarixi, mədəni, dini abidələrimiz deyil, həm də Ermənistanda xalqımıza məxsus abidələr, mədəni irs, məscidlər dağıdılıb. Məqsəd isə Ermənistan ərazisində Azərbaycan izini tamamilə silmək, onu erməniləşdirmək olub.

Məlumata görə, 1988-1989-cu illərdə Ermənistanın 22 rayonundan (172 sırf azərbaycanlı və 89 ermənilərlə qarışıq yaşayış məntəqələrindən) 250 minə yaxın azərbaycanlı deportasiya edilib. Bununla da tarixi Azərbaycan torpaqlarında monoetnik erməni dövlətinin əsası qoyulub.

Azərbaycanlılara məxsus 223 qəbiristanlıq, 49 məscid, 68 tarixi, 7 memarlıq abidəsi tədricən erməni vandalları tərəfindən dağıdılıb. Ermənistanda Azərbaycan xalqının tarixi-mədəni irsinin dağıdılması, silinməsi prosesi 90-cı illərdən sonra geniş vüsət almış və bu məhvetmə siyasəti işğal dövründə həmin ərazilərdəki vandalizmlə paralel aparılıb.

Ermənistan ərazisində yerləşən 300-dən çox məscid, o cümlədən, Göy məscid, Qala məscidi, Şah Abbas məscidi, Təpəbaşı məscidi, Zal Xan məscidi, Sərtib xan məscidi, Hacı Novruzəli bəy məscidi, Dəmirbulaq məscidi, Hacı Cəfər bəy məscidi, Rəcəb Paşa məscidi, Məhəmməd Sərtib Xan məscidi XX əsrin əvvəllərində qəsdən dağıdılıb, mənimsənilib və ya başqa məqsədlər üçün istifadə edilib.

Təpəbaşı məhəlləsi

Qədim Azərbaycan şəhəri olan İrəvanın tarixini bu gün özündə əks etdirən və azərbaycanlıların mədəni irsinin yeganə sübutu olaraq qalan məkan Təpəbaşı məhəlləsidir. İrəvan şəhəri qala istisna olmaqla Şəhər, Dəmirbulaq və Təpəbaşı hissələrinə bölünürdü. İrəvanın bu hissələrinin hər birində şəhər yaranandan XX əsrin əvvəllərinə qədər azərbaycanlılar yaşayıblar. Təpəbaşı Zəngi çayı ilə Şəhər məhəlləsinin arasındakı təpəlikdə yerləşib, ona görə də Təpəbaşı məhəlləsi adlandırılıb. Məhəllə İrəvanın qərb hissəsində yerləşirdi. Tarixən azərbaycanlıların yaşadığı və hazırda 16 hektara qədər kiçildilən Təpəbaşı məhəlləsi günümüzdə məhv olmaq və Yer üzündən silinmək təhlükəsi ilə üz-üzədir. Şəhərin Təpəbaşı hissəsinə ermənilərin köçürülməsi Çar Rusiyasının 1828-ci ildən sonra qonşu dövlətlərdən ermənilərin kütləvi şəkildə Cənubi Qafqaza köçürülməsi siyasəti ilə başlayıb. Təkcə bu köçürmə nəticəsində cəmi 374 nəfər İrandan, 18 nəfər isə Türkiyədən gələn erməni İrəvan şəhərinin Təpəbaşı hissəsində azərbaycanlı ailələrin evlərinə müvəqqəti olaraq yerləşdirilib. Köçüb gələn ermənilər sonradan Təpəbaşıda yerləşən Xan bağı adı ilə tanınan yerdə onlara ayrılmış torpaq sahələrində məskunlaşdırılıblar. Göründüyü kimi, 190 il öncə baş vermiş bu ilk etnik təmas Təpəbaşı hissəsinin etnik tərkibini dəyişə bilməyib və əzəldən bəri orada yaşayan azərbaycanlılar yenə də daimi sakinlər olublar. Bu gün belə bir tarixi abidənin - Təpəbaşının məhv edilməsinə dünya ictimaiyyətinin göz yumması yolverilməzdir. Çünki bu abidə dünya mədəni irsinin bir hissəsidir.

Qeyd edək ki, Azərbaycanın dövlət başçısı dəfələrlə beynəlxalq tədbirlərdə bu mövzunu diqqətə çatdırıb. 2022-ci il 4 fevral tarixində Azərbaycan, Fransa, Ermənistan liderlərinin və Avropa İttifaqı Şurasının rəhbərinin videoformatda görüşünün nəticəsi olaraq həm də UNESCO-nun Ermənistana və Azərbaycana missiyalarının həyata keçirilməsi planlaşdırılıb. Azərbaycan cəmiyyəti UNESCO missiyasından gedəcəyi ünvanlardan biri kimi Təpəbaşı məhəlləsinə baş çəkməsini gözləyir.

Azərbaycanın 102 nəfər tanınmış elm və ictimaiyyət xadimi İrəvan şəhərində yerləşən Təpəbaşı məhəlləsi ərazisində Azərbaycan xalqının irsinə qarşı həyata keçirilən mədəni soyqırımı ilə bağlı UNESCO-nun Baş direktoru Odre Azuleyə müraciət ünvanlayıb. Müraciətdə vurğulanıb ki, İrəvan şəhərində Azərbaycan xalqına məxsus sonuncu maddi-mədəni irs nümunələri də məhv edilmək üzrədir. Təpəbaşı (ermənilər Kond adlandırırlar) İrəvan şəhərinin günümüzə qədər gəlib çatmış yeganə tarixi nümunəsidir. Ermənistan rəhbərliyi artıq bir müddətdir ki, Təpəbaşını tamamilə dağıdaraq yerində müasir yaşayış binaları inşa etməyi planlaşdırır.

“Biz UNESCO-ya müraciət edərək xahiş edirik ki, səfər zamanı öz üzərinə öhdəlik götürən Ermənistanın paytaxtı İrəvanda yerləşən tarixi Təpəbaşı məhəlləsi də missiyanın gedəcəyi ünvanlardan biri olsun. Ümid edirik ki, UNESCO-nun missiyasının fəaliyyətinə Ermənistanda maneə törədilməyəcəkdir”, - deyə müraciətdə vurğulanıb.

"İrəvan şəhərində Azərbaycan milli-mədəni, tarixi irsinin sonuncu qalığı Təpəbaşı məhəlləsinin taleyi: Ermənistanda Azərbaycan xalqının irsinin dağıdılması və tarixi izlərinin silinməsi" üzrə aparılmış araşdırmanın və onun nəticələrini əks etdirən kitabının müəllifi, tədqiqatçı, tarixçi Səbuhi Hüseynov mövzu ilə bağlı “525”ə bildirib ki, araşdırma Strateji Kommunikasiyalar Mərkəzində bir müddət əvvəl başlanıb. Mərkəzin ekspert qrupunun köməkliyi ilə onun müxtəlif elmi araşdırma metodların istifadə edilərək məhəllənin tarixini öyrəniblər. Tədqiqata cəlb edilən sənədlər Türkiyə Cümhuriyyəti Osmanlı Arxivi, Azərbaycan Respublikası Dövlət Tarixi Arxivi, Rusiyanın Tarix Arxivi və Hərb tarixi arxivlərində, Gürcüstan arxivində saxlanılan sənədlərdən istifadə edilib. Bundan başqa, ermənidilli ədəbiyyatlar və erməni mətbuatında yer alan mövzuya uyğun materiallar araşdırılıb. Arxivlərdə mövcud olan İrəvanın şəhər planları əldə edilib və onların Coğrafi İnformasiya Sistemi mühitində inteqrasiyası həyata keçirilib, İrəvan şəhərinin tarixi landşaftı araşdırılıb. Arxiv sənədlərinə əsasən, 1831-ci ildən etibarən İrəvan şəhərinin məhəllələri, küçələri və maddi mədəniyyət abidələri müəyyən edilib və informasiya sistemində XX əsrin 60-cı illərindən günümüzədək əldə edilən süni peyk görüntüləri ilə şəhərin dəyişmə dinamikası və Azərbaycan xalqına məxsus maddi mədəniyyət abidələrinin dağılma prosesi izlənilib.

S.Hüseynov deyib ki, İrəvan şəhəri Qala hissəsindən başqa Şəhər (Şəhri), Dəmirbulaq və Təpəbaşı hissəsindən ibarətdir: “Hazırda tarixi İrəvan şəhərindən yalnız Təpəbaşı hissəsinin 16 ha-a qədər azalan Təpəbaşı məhəlləsi qalır. 300-ə yaxın obyektdən ibarət olan bu məhəllə İrəvan şəhərinin nüvəsi sayılır. Yəni, şəhərin əsas hissələri arasında ilk yerdədir. Məhəllədə mövcud olması müəyyən edilən memarlıq və arxeoloji abidələr XVIII - XIX əsrlərə aiddir”.

Tarixçi əlavə edib ki, Təpəbaşı Azərbaycan mədəniyyəti və o cümlədən, bəşər mədəniyyəti üçün son dərəcə önəmli əhəmiyyət kəsb edir: “Tarixi İrəvan şəhərinin özəyi sayılan bu hissə vahid tarixi-şəhərsalma mühitini özündə əks etdirir. XIX əsrin I yarısında Təpəbaşı hissəsində yerləşən küçə və məhəllələrin adları Azərbaycan adları idi. Məsələn, Dərəkənd, Axund, Xan bağları, eləcə də Əsəd bəy, Adalyar, Təpəbaşı, İmarət və Daşlı küçələrini sadalamaq olar. Hazırda Ermənistan Milli Arxivində saxlanılan kameral təsvirlər həmin küçə və məhəllələrin 190 il öncə inventarlaşdırılmasını və etnik tərkibini göstərən sübutlardır. Təpəbaşı öz memarlığı və tarixi ilə Azərbaycan tarixinin bir hissəsini təşkil edirdi. Vaxtilə azərbaycanlılardan ibarət olan bu məhəllənin etnik tərkibi tarixin üç mərhələsində (1918-1920-ci illər, 1948-1953-ci illər, 1988-ci illər) süni şəkildə dəyişdirilib və bu gün ermənilərdən ibarət monoetnik məhəlləyə çevrilib. Təpəbaşı vahid tarixi-şəhərsalma mühitidir və bu yer İrəvan şəhərinin tarixi nüvəsidir”.

Göy məscid

S.Hüseynov vurğulayıb ki, məscid İrəvan xanlığının Qacar elinin Ziyadlı oymağının rəhbəri Xəlil xanın oğlu olan Hüseynəli xanın sifarişi ilə 1762-1783 -ci illərdə inşa edilib. Hüseynəli xan qardaşı Həsənəli xanın ölümündən sonra İrəvan xanı (1756-cı il) olub. Tarixi mənbələrdən bəllidir ki, Hüseynəli xan İrəvan şəhərinin inkişafı üçün Xoy xanı Əhməd xanın baş memarı olan Mirzə Cəfəri İrəvan şəhərinə dəvət edib. Göy məscidin inşa edildiyi yerdə XVII əsrdə İrəvanda olmuş J.Şardenin məlumatlarından aydın olur ki, Div Sultan adlı məscid olub. 1679-cu il zəlzələsindən sonra bu məscid də digər İrəvan memarlıq nümunələri kimi yer üzündən silinib.

Görünür, zəlzələnin fəsadlarını aradan qaldırmaq üçün Zal xan tərəfindən aparılan bərpa işləri zamanı məscidin də yenidən inşa edilməsinə başlanıb. Hüseynəli xan İrəvan şəhərində Göy məscidi də bu həmin məscidin yerində yenidən inşa etdirilib. Məscidin adı Hüseynəli xanın adı ilə adlandırılıb. Sonralar məcdiddə göy çinilərin çox olması səbəbindən Göy məscid adını alıb.

Məscid İrəvan şəhərinin Cümə məscidi sayılırdı. Bundan başqa, Göy məscid XIX əsrdə həm də İrəvan şəhərinin ən iri təhsil ocağı idi. I.Şopenin verdiyi məlumata görə, Hüseynəli xan məscidində mədrəsə də fəaliyyət göstərirdi. Bütün yuxarıda göstərilənlərlə bərabər onu da bildirmək istəyərdik ki, Göy məscid İrəvan Quberniya Ruhani İdarəsinin mərkəzi sayılırdı.

Azərbaycanın Dövlət Tarix Arxivində saxlanın sənədlərdə Göy məscidin fəaliyyəti ilə bağlı yüzlərlə sənədlər saxlanmaqdadır. Bu sənədlərdə məscidin fəaliyyəti, ruhanilərin təyin edilməsi, məscidin mülkiyyətinin idarə olunması və digər sənədlər toplanıb. Məsələn, arxiv materiallarından məlum olur ki, Göy məscidin böyük vəqf mülkləri olub. İrəvan qəzasının Yuva, Bəycəzli, Axund Buzovand, Qara Həmzəli, Caharbağ və Sarvanlar kəndində böyük torpaq ərazilərinə malik olub. Arxiv sənədlərində bu torpaq sahələrinin icarəyə verilməsi və istifadəsi haqqında müxtəlif sənədlər də yer alır.

İrəvan Quberniya Ruhani Məclisinin üzvlərinin tərkibinə baxdıqda aydın olur ki, 1918-ci ilə qədər fəaliyyət göstərmiş məclis üzvlərinin hər biri azərbaycanlı türk olub. 1918-1919-cu illərdə dağıdılan Göy məscid sonradan Ermənistan SSR dövründə məscid funksiyasını itirərək 1931-ci ildə şəhər muzeyinə, sonra isə planetariuma çevrildi.

1995-ci ildə İrəvan hakimiyyəti Göy məscid və onun yerləşdiyi ərazi istifadə hüququ ilə təmənnasız olaraq, 99 illiyinə İran İslam Respublikasının Ermənistandakı səfirliyinə Mədəniyyət mərkəzi kimi təhvil verildi. Bununla Azərbaycan xalqının maddi mədəniyyət və dini abidəsini siyasi manipulyasiyalar alətinə çevrildi. Hazırda Göy məscid “fars və ya İran məscidi” kimi İrəvan şəhərinə gələn qonaqlara təqdim edilir.

Pərvanə SULTANOVA

525-ci qəzet .- 2022.- 8 iyul.- S.5.