Ömər Faiq Nemanzadə və "Molla Nəsrəddin" jurnalı

AMEA Nizami Gəncəvi adına Ədəbiyyat İnstitutu Mətbuat tarixi və publisistika şöbəsinin aparıcı elmi işçisi, filologiya üzrə fəlsəfə doktoru

Azərbaycan xalqının ictimai və milli şüurunun oyanması və formalaşmasında müstəsna xidmətləri olan görkəmli publisist, yazıçı, müəllim, naşir, tənqidçi və dövlət xadimi Ömər Faiq Nemanzadə türk dünyasının azadlığı, milli və mədəni dirçəlişi, xoşbəxt gələcəyi uğrunda cəsarət və əzmkarlıqla mübarizə aparmış qüdrətli ziyalılarımızdan biri kimi tarixə düşüb. Ədib dövrünün tanınmış söz sahibi, böyük hörmət və nüfuza, geniş dünyagörüşə, dərin biliyə, bütöv xarakterə malik şəxsiyyəti kimi bütün yaradıcılığı boyu milli təəssübkeşlik, yüksək vətənpərvərlik hissilə yazıb-yaradaraq, istiqlal ideyalarına söykənən əsərləri ilə öz həmvətənlərini birliyə, həmrəyliyə səsləyib.

Ö.F.Nemanzadə böyük realist yazıçımız Cəlil Məmmədquluzadə ilə hələ "Şərqi-Rus" qəzetində birgə fəaliyyət göstərərkən tanış olmuş, bu ünsiyyət sonralar səmimi dostluğa və "Molla Nəsrəddin" satirik jurnalının nəşrinə gətirib çıxarmışdı.

Məhəmməd ağa Şahtaxtlı "Şərqi-Rus" qəzeti ətrafında "Molla Nəsrəddin"in gələ-cək ədiblərini, şair və mühərrirlərini toplamışdı. C.Məmmədquluzadə, M.Ə.Sabir, Ö.F.Nemanzadə, M.S.Ordubadi, Ə.Qəmküsar, Ə.Nəzmi və başqalarından ibarət olan bu yaradıcı heyət sonralar "Molla Nəsrəddin"in əsas hərəkətverici qüvvəsinə çevrildi. Lakin "Şərqi-Rus" qəzetinin nəşri uzun sürmədi, sonda nəşriyyatın satılması ilə nəticələndi. Bu zaman "Şərqi-Rus"da çalışan gələcək mollanəsrəddinçilərdən Ö.F.Nemanzadə mətbəəni almaq üçün C.Məmmədquluzadəyə müraciət edir. Ancaq hər ikisi bilir ki, lazım olan məbləği tapmaq olduqca çətindir. Ö.F.Nemanzadə xatirələrində göstərir ki, C.Məmmədquluzadə "Molla Nəsrəddin"in nəşri üçün vəsait tapmadıqda, ümidsizliyə qapıldığı bir vaxtda Məşədi Ələsgər Bağırov ona maddi dəstək verir. Əlbəttə, həm mətbəənin alınmasında, həm də "Molla Nəsrəddin" jurnalının nəşrində Ö.F.Nemanzadə C.Məmmədquluzadəyə böyük köməklik göstərir. Beləcə, M.Şahtaxtlının mətbəəsi alınaraq ona "Qeyrət" adı verilir. Mətbəənin ilk müdiri C.Məmmədquluzadə, ilk çap olunan əsəri isə Ö.F.Nemanzadənin "Nəşri-asarə dəvət" ("Əsərlərin nəşrinə dəvət") əsəri olur. Bu əsər Azərbaycan mətbəə və mətbuat tarixi haqqında ilk belə kitab kimi mühüm əhəmiyyət kəsb edir.

"Qeyrət" mətbəəsi öz fəaliyyətini genişləndirdikdən sonra Ö.F.Nemanzadə C.Məmmədquluzadə ilə birlikdə yeni bir jurnal nəşr etməyi qarşısına məqsəd qoyur. C.Məmmədquluzadə "Xatiratım"da Ömər Faiqlə tanışlığını, dostluğunu yada salaraq yazır: "Yoldaşım Faiq Nemanzadəni mən birinci dəfə "Şərqi-Rus" qəzeti idarəsində gördüm və burada da onunla üns tutdum... Bu qəzetin idarəsində mən elə bir yoldaşa rast gəldim ki, onun varlığı ilə, onun yoldaşlığı ilə "Molla Nəsrəddin" məcmuəsini bina etdim. Daha doğrusu, onunla bərabər, onunla birlikdə "Molla Nəsrəddin" məcmuəsini bina etdik". Nəhayət, 1906-cı ilin 7 aprelində "Molla Nəsrəddin" jurnalının nəşrə başlaması ilə onlar öz məqsədlərinə nail ola bildilər. Jurnalın rəsmi redaktoru C.Məmmədquluzadə, məsul katibi isə Ömər Faiq idi. Cəsarətlə deyə bilərik ki, mətbuat və ədəbiyyat tariximizə "mollanəsrəddinçilər" adı ilə daxil olan böyük bir ədəbi cərəyanın ideya yükünün əsas aparıcı qüvvəsinin biri C.Məmmədquluzadə idisə, digəri də Ö.F.Nemanzadə idi. Jurnalın texniki problemlərindən tutmuş, ideoloji mübarizəsində, mövzu və janr rəngarəngliyində, karikaturalarının seçilməsində, xəbər və elanların yerləşdirilməsində, eləcə də digər məsələlərdə C.Məmmədquluzadənin fikir ortağı məhz Ömər Faiq olub.

Jurnalın nəşri Ömər Faiq Nemanzadənin publisistik fəaliyyətinin genişlənməsinə daha münbit şərait yaradır. O, digər mətbuat orqanlarında ciddi yazılarını dərc etdiyi halda, "Molla Nəsrəddin" jurnalında satirik və yumoristik üslubda qələmə aldığı yazılarını çap etdirir. Ədib jurnalda fəaliyyət göstərdiyi dövrdə "Molla Nəsrəddin"in aparıcı qüvvələrindən birinə çevrilir.

"Qeyrət" mətbəəsinin və "Molla Nəsrəddin" jurnalının yaradıcılarından olan Ö.F.Nemanzadə həm də qeyri-rəsmi ikinci redaktor vəzifəsini icra edib. Ö.F.Nemanzadə Türkiyədə təhsil aldığına görə Mətbuat Komitəsi "Molla Nəsrəddin" jurnalının redaktorluğunun icrasına icazə verməmişdi. Buna görə də C.Məmmədquluzadə Qarabağa gedərkən redaktorluq müvəqqəti olaraq Məmmədəli Sidqiyə həvalə olunmuşdu. Amma Cəlil Məmmədquluzadə 1911-ci ildə Qarabağdan Tiflisə, M.Sidqiyə göndərdiyi məktubda yazırdı: "Bunu sənə qabaqlar da istəyirdim yazam ki, Faiq əfəndi bundan sonra orada sahibi-ixtiyardır, hər barədə: xərclər və pullar barəsində, habelə jurnalın məzmunu barəsində. Ondan sonra sənsən".

"Molla Nəsrəddin" jurnalı ilə bağlılığı Ö.F.Nemanzadənin publisistik fəaliyyətinin məhsuldar bir dövrünü təşkil edir və o, Mirzə Cəlilin ən yaxın dostuna və məsləkdaşına çevrilir. Ö.F.Nemanzadənin yazdığından bəlli olur ki, jurnalın mütləq "şəkilli olmasına" diqqət yetirilməlidir. Çünki xalq öz düşmənlərinin "canlı surətdə, gülməli şəkildə" məsxərəyə qoyulduğunu görəndə sevinəcək, "Molla Nəsrəddin"in simasında öz himayəçisini görəcəkdir. Bu, özünü doğrultdu. Ö.F.Nemanzadənin xatirəsində deyilir: "Jurnala olan rəğbət ancaq və ancaq geniş kütlə tərəfindən idi. Bəylərdən, dövlətlilərdən, ruhanilərdən ətək-ətək söyüş, lənət və hədə kağızları alırdıq. Jurnala yuxarıdakı təbəqədən lənət, nifrət yağır, əməkçi deyilən aşağı təbəqədən isə hörmət qalxırdı. Birinin incidiyi, qəmləndiyi nisbətdə o birinin sevincini artırırdı. Göstərilən rəğbət inqilabın için-için qaynadığını, onun yaxında köpürüb daşacağını xəbər verən bir muştuluq yerində idi".

"Molla Nəsrəddin" jurnalının birinci nömrəsini Mirzə Cəlil Ömər Faiqlə birlikdə hazırlamış, şəkillərin mövzularını da özləri vermiş, teleqraf xəbərlərini, tapmacaları da bütün çətinliklərə qatlaşaraq müştərək tərtib etmişdilər. "Molla Nəsrəddin" jurnalı 1907-ci ildə müvəqqəti bağlanarkən Ö.F.Nemanzadə cəsarətlə yazırdı: "Biçarələr elə güman edirlər ki, "Molla Nəsrəddin" bağlanmaqla onların eyibləri örtüləcək. Dəxi bilmirlər ki, aləm sürətlə dəyişilməkdədir. Bu az maarifimizlə olsa da, içimizdə bir çox Molla Nəsrəddinlər var. Bu gün Molla Nəsrəddin batar, sabah Molla Xeyrəddin çıxar... Bu gün "Molla Nəsrəddin" bağlandı, amma "Molla Nəsrəddin"i meydana gətirən fikirlər bağlanılmayacaq... "Molla Nəsrəddin"in gedəcəyi yol birdir ki, o da hər şeydən artıq öz qüsuratımıza, öz üstümüzdəki ləkələrə, tərəqqiyə mane olan öz cahilanə adətlərimizə acı-acı gülüb millətin səadətinə çalışmaqdır. Binaleyh heç bir təhdid, danosbazlıq, bağlanmaqlıq "Molla Nəsrəddin"in bu əzm və məsləkinə mane olmayacaqdır".

Ö.F.Nemanzadə kəskin və cəsarətli çı-xışlarına, prinsipial mövqeyinə görə təqiblərə məruz qalmış, dəfələrlə evində axtarışlar aparılaraq yazıları müsadirə edilmişdi. 1907-ci ildə həbs edilərək Metex qalasında saxlanılmış, xalqın tələbi ilə məhbəsdən azad olunmuşdu. Böyük mollanəsrəddinçi şair Mirzə Ələkbər Sabir isə ona "Soldumu ruzgarın, ey Faiqi-Nemanpəsər" misrası ilə başlayan şeir həsr etmiş, şairin dərin təəssüf hissi və ürək ağrısı ilə yazdığı bu şeir jurnalın 1907-ci ilin 39-cu sayında dərc edilmişdi.

"Molla Nəsrəddin"in 1907-ci il 37-ci sa-yında Ö.F.Nemanzadənin O.Şmerlinq tərəfindən çəkilmiş ağzı qıfıllı, ayaqları qandallı və əlləri arxasında olan təsviri verilmişdi. Onun əhatəsində çar inzibati idarə orqanlarının şeytan xislətli məmurları zurna çalır, cahillər isə Ö.F.Nemanzadənin bu halını görərək sevinirlər. Şəklin altında Ö.F.Nemanzadəyə ironiya ilə yanaşanların dilindən bu nəzm parçası verilir:

Noldu balam ədaların,

Böyüklərə cəfaların,

O ucalan sədaların

Sən deyən oldu, biz deyən?!

1906-1917-ci illərdə Tiflis senzor komitəsində müsəlman mətbuatı üzrə baş senzor işləmiş Mirzə Şərif Mirzəyev 1919-cu ildə yazırdı: "Ömər Faiqi 1906-1910-cu illərdə daha yaxın tanıdım. Şərq dilləri üzrə senzor kimi xidməti vəzifəmlə əlaqədar olaraq onun leqal və qeyri-leqal bütün yazılarını oxumalı olurdum... O, şüurlu şəkildə həyatını riskə qoymuşdu, deyirdi: "Ya ölmək, ya da son məqsədə çatmaq".

Rzaqulu Nəcəfov Ömər Faiq Nemanzadənin "Molla Nəsrəddin"dəki fəaliyyətini jurnalın ilk beş ili ilə əlaqələndirir, yəni 1911-ci ilə kimi. Ömər Faiq isə həmin xatirənin kənarında "1911" rəqəmini təshih edərək "1912" yazmışdı.

"Molla Nəsrəddin" jurnalı nəşrə başladığı dövrdən Ö.F.Nemanzadə onun səhifələrində maraqlı və orijinal publisist yazıları, felyetonları ilə çıxış edib. Dövri-mətbuatda "Molla Nəsrəddin", "Dərdmənd", "Dəli", "Mozalan", "Cəhrəçi xala", "Çoban", "Heyrani", "Məşrutəçi", "Lağlağı", "Ümidvar", "Ümid" və sair imzalarla çıxış edən Ö.F.Nemanzadə təkcə "Molla Nəsrəddin" jurnalında deyil, öz maraqlı yazılarını "Şərqi-Rus", "Tərcüman", "İrşad", "Həyat", "Açıq söz", "Tərəqqi" və sair ədəbi məcmuələrdə də çap etdirib. Onun bu mətbuat orqanlarında çap etdirdiyi "Dəryadan qətrə", "Ağacı qurd içindən yeyər", "Müəllimlərimiz nə üçün Bakıya qaçırlar", "Diləklərimiz" və başqa məqalələri yüksək vətənpərvərliklə, vətəndaşlıq yanğısıyla, cəsarətlə yazılmış siyasi kəsərli orijinal üslublu dəyərli publisistik əsərlərdir.

Xalq şairi Bəxtiyar Vahabzadə Ö.F.Nemanzadənin ilk dəfə işıq üzü görən "Seçilmiş əsərləri"ni oxuduqdan sonra yazırdı: "Sətirlər arasında vətən və xalq üçün, onun taleyi üçün alışıb yanan bir ürək gördüm. Bu ürək Mirzə Cəlillərin, Sabirlərin, Hadilərin ürəyi ilə bir vurur... Ömər Faiq öz vətən sevgisindən doğulmuş bir mücahiddir, bir qəhrəmandır. Buna görə də bu sevgi onu zəmanəsinin fövqünə qaldırmış, ucaldığı məhəbbət zirvəsindən mühitinə baxıb hər şeyi boyasız, olduğu kimi görmüş, onun öz ölçüsünə gəlməyən eybəcərlikləri inkar etmiş, gözəllik naminə qələm çalmışdır".

Şübhəsiz ki, jurnala qarşı yersiz hücumlar mollanəsrəddinçiləri eyni ideya ətrafında daha sıx birləşdirirdi. Öz maraqlı felyetonları ilə "Molla Nəsrəddin"də çıxış edən Üzeyir bəy Hacıbəyli yazırdı: "Bir-iki nəfər Məmmədquluzadələrin, Nemanzadələrin ölümü ilə elə bilirsiniz ki, "Molla Nəsrəddin"i öldürəcəksiniz. Hərgah xalqımızın bu mücahid fədakarlarının qətlinə əl qalxıza bilən bir dəni və əclaf tapılsa da, bunu biləsiniz ki, onların, xudanəkərdə, ölməkləri ilə yaratdıqları fədakarlıq, ali fikirlər ölməz. Bunu biləsiniz ki, "Molla Nəsrəddin"i öldürmək mümkün olsa da, mollanəsrəddinçiliyi öldürmək olmaz". Üzeyir bəy Hacıbəylinin bu mənalı və ibrətamiz sözləri təkcə özünün deyil, bütövlükdə dövrün qabaqcıl fikir adamlarının, mütərəqqi ziyalılarının fikirlərinin məcmusu kimi böyük əhəmiyyət kəsb edir. Professor Firudin Hüseynov milli təəssübkeşlik hissilə yazıb-yaradan mollanəsrəddinçi ədibə yüksək dəyər verərək yazır: "Cəlil Məmmədquluzadə başda olmaqla, bir çox realist söz sənətkarları Ömər Faiq Nemanzadəni minnətdarlıqla yad edir, onun nəcib əməllərini dəyərləndirir, xatirəsini uca tuturlar. Bunun sirri Ömər Faiqin bütöv şəxsiyyətində, iti və kəsərli qələmində, ideya düşmənlərinə qarşı amansızlığında, vətəndaşlıq qeyrəti və cəsarətində, dəyişməz dost və məslək sahibi olmasında, dərin ictimai-siyasi məzmunlu publisistik əsərlərindədir".

(Ardı var)

Gülbəniz BABAYEVA

525-ci qəzet .- 2022.- 14 iyul.- S.12.