Nəsillərin bəhrələndiyi elm ümmanı

Xəlil Yusifli! Bu ad ölkəmizdə tələbə adını qazanaraq ali məktəblərin filologiya fakültəsinə daxil olan hər bir Azərbaycan gəncinin yaddaşında silinməz izlər buraxdığı kimi (bu mənada Gəncə Dövlət Universitetinin tələbləri daha şanslıdırlar, çünki Xəlil müəllimdən canlı Ustad dərsi alırlar), Azərbaycan humanitar elminin, xüsusən Azərbaycan ədəbiyyatının qədim və orta əsrlər dövrünün tədqiqi ilə məşğul olan bir çox alimin də istinad etdiyi, bəhrələndiyi mütəfəkkir alimlərdən biridir. X.Yusifli Azərbaycan ədəbi-mədəni mühitinə bütün ruhu, varlığı ilə bağlanan və ona şərəflə xidmət edən bir insandır. O, zəngin zəkası, məntiqi mühakimə qabiliyyəti ilə elm aləminə gəldiyi ilk anlardan müəllimləri olmuş Həmid Araslı, Mirzağa Quluzadə və başqa onlarla alimin nəzər-diqqətini cəlb etmişdi. Məhz belə korifeylərin, klassiklərin ətrafında yetişən Xəlil Yusiflidən auditoriyada ölkəmizin gəncləri təkcə elmin sirlərini deyil, həm də xeyirxahlığı, prinsipiallığı, düzlüyü, saflığı öyrənirlər. Elmi yaradıcılığının əsas tədqiqat obyekti dahi Azərbaycan şairi və mütəfəkkiri Nizami Gəncəvi olan Xəlil müəllim apardığı sanballı tədqiqatlara görə də hazırda yaşayan ən nüfuzlu nizamişünas alimlərdən biridir. Sistemli tədqiqat işinə "Nizaminin lirikası" ilə başlayıb "Şərqdə intibah və Nizami Gəncəvi" mövzusunda doktorluq müdafiə edən Xəlil Yusiflinin araşdırmalarında Nizami Gəncəvi yaradıcılığının elə bir sahəsi yoxdur ki, bu və ya digər şəkildə ondan bəhs edilməsin. Məhz bunun nəticəsidir ki, Gəncə deyiləndə Nizami Gəncəvi xatırlandığı kimi, Xəlil Yusifli deyəndə də Nizami Gəncəvini xatırlamamaq mümkün deyil. Xüsusilə həm yazdığı monoqrafiyalarda, həm də iştirak etdiyi yerli və beynəlxalq konfranslarda dahi şairimizin milli mənsubiyyəti ilə bağlı söylədiyi elmi və əsaslandırılmış dəlilləri, əlbəttə ki, nizamişünaslıq sahəsində gördüyü işlərin hələ bir qismidir. Qeyd etdiyimi məsələ ilə bağlı sadəcə bir fakta müraciət etmək istəyirəm. Alim 11.04.2013-cü il tarixində "Ədəbiyyat qəzeti"ndə dərc edilmiş "Nizaminin etnik mənsubiyyəti: həqiqət və uydurmalar" məqaləsində yazır: "Nizaminin etnik mənsubluğu onun əsərlərindən gün kimi aydındır. Özünü dünyanın və bütün insanlığın şairi hesab edən bu dahi insan, fövqəlalim və sənətkar yeri düşdükcə hansı etnosa mənsub olduğunu bildirməkdən də çəkinmir. Onun Azərbaycan türkcəsində yazılmış əsərləri gəlib bizə çatmasa da, biz bu qənaətdəyik ki, bu bənzərsiz şair doğma türkcədə də əsərlər yazmışdır. Onun əsasən farsca yazması dövrün, zamanın tələbi idi. Sarayların tələbi idi. Nizaminin türklüyünü danan, onun bir fars olduğunu iddia edənlərin yanlış, xəstə müddəalarını rədd edir və belə düşünürük ki, uydurma üsullarla Nizaminin türklüyü haqqındakı həqiqəti danmaq mümkünsüzdür".

Qayğıkeş alimin Azərbaycan nizamişünaslığının inkişafındakı xidmətləri birmənalı olaraq misilsizdir. Bu mənada ölkə Prezidentinin latın qrafikalı nəşrlərlə bağlı 2004-cü ildə imzaladığı Sərəncamda Nizami Gəncəvinin yeddi kitabının nəşrə hazırlanmasının Xəlil Yusifliyə həvalə edilməsi bunun bariz nümunəsidir.

Alimin ömür yoluna qısa nəzər yetirək: Xəlil Həmid oğlu Yusifli 1935-ci ildə Qazax rayonunun Aslanbəyli (keçmiş Əlibayramlı kəndi) kəndində kəndli ailəsində anadan olub. Atası Həmid Ömər oğlu Yusifov 1943-cü cü ildə İkinci Dünya müharibəsində xəbərsiz itkin düşmüş, o, qardaşı Ömər və bacısı Mələklə birlikdə anası Tükəzban Həsən qızının himayəsində böyümüşdü.

1945-1955-ci illərdə Aslanbəyli kənd orta məktəbində oxuyub təhsil alıb, 1955-ci ildə Azərbaycan Dövlət Universitetinin filologiya fakültəsinə daxil olub və 1960-cı ildə həmin universiteti bitirib.

1961-ci ildən Nizami adına Ədəbiyyat və Dil İnstitutunda laborant kimi əmək fəaliyyətinə başlayır. 1962-1965-ci illərdə həmin institutun Qədim və orta əsrlər ədəbiyyatı şöbəsinin aspirantı olur, sonra həmin institutun Qədim və orta əsrlər ədəbiyyatı şöbəsində əmək fəaliyyətini davam etdirir. 1967-ci ildə "Nizaminin lirikası" mövzusunda namizədlik dissertasiyası müdafiə edərək elmlər namizədi elmi dərəcəsi alır. 1969-cu ildə müsabiqə yolu ilə Kirovabad Dövlət Pedaqoji İnstitutunda (İndiki Gəncə Dövlət Universiteti) baş müəllim vəzifəsini tutur. Həmin vaxtdan indiyə qədər indiki Gəncə Dövlət Universitetində Dünya və Azərbaycan ədəbiyyatı tarixindən dərs deməkdədir. 1987-ci ildə "Nizami Gəncəvi və Şərq İntibahı" mövzusunda doktorluq dissertasiyası müdafiə edib, 1989-cu ildə professor elmi adı alıb.

Xəlil Yusiflinin özünün də qeyd etdiyi kimi, elmi yaradıcılığının ən məhsuldar dövrü 2012-ci ildən AMEA-nın Gəncə Bölməsinin nəzdində yaradılan Nizami Gəncəvi Mərkəzinin rəhbəri olduğu dövrdən başlanıb. Həmin vaxt Prezidentin Sərəncamına əsasən, Gəncədə Nizami adının əbədiləşdirilməsi, Nizami Gəncəvi ilə bağlı tədqiqatların şairin doğma şəhərində daha da intensivləşdirilməsi məqsədilə fəaliyyətə başlayan mərkəzlərdən biri də Nizami Gəncəvi Mərkəzi oldu. Və əlbəttə ki, Mərkəz sözün əsl mənasında Nizami irsi ilə bütövləşən bir alimə həvalə edilməli idi. Hər zaman Gəncə ilə, xüsusən Nizami Gəncəvi ilə bağlı istənilən fəaliyyəti alqışlayan, dəstəkləyən AMEA Gəncə Bölməsinin sədri akademik Fuad Əliyevin məsləhəti ilə Xəlil Yusifli Nizami Gəncəvi Mərkəzinin direktoru təyin edilir. Bütün bunlarla yanaşı, bu gün də Xəlil müəllimin fəaliyyəti Elmlər Akademiyası rəhbərliyi tərəfindən yüksək qiymətləndirilir, məxsusi olaraq Akademiyanın vitse-prezidenti akademik İsa Həbibbəylinin daim diqqət mərkəzində olur. Xəlil müəllimin rəhbərliyi altında Mərkəzdə Nizami Gəncəvi ilə bağlı müxtəlif istiqamətli tədqiqatlar davam edir. Onun buradakı fəaliyyəti dövründə "Nizami Gəncəvi: Sələflər, Xələflər", "Renessans və Nizami Gəncəvi" (rus dilində) və başqa monoqrafiyaları nəşr edilib.

Qısa bioqrafik məlumatlardan da göründüyü kimi, Xəlil Yusifli əmək fəaliyyətinə Bakı şəhərində başlasa da, ömrünün çox hissəsini Gəncə ilə bağladı, akademik Rafael Hüseynovun təbirincə desək, Gəncə elm mühitinə sanbal qazandıran alim oldu. Bəlkə də onu Gəncəyə gətirən elə Nizami ruhu, Nizami eşqi olub. Bütün hallarda, əlbəttə ki, qazanan Gəncə elmi-ictimaiyyəti, Gəncə elmi mühitidir. Çünki Xəlil müəllim kimi elm fədaisinin müasiri olmaq, onunla eyni şəhərdə yaşamaq birmənalı olaraq elmin astanasında olmaq deməkdir.

Ömrü boyu Nizami Gəncəvinin həyat və yaradıcılığının tədqiqi ilə məşğul olan, bu sahədə 10-a yaxın kitabın ("Nizaminin lirikası", "Şərqdə İntibah və Nizami Gəncəvi", "Nizami Gəncəvi: Sələflər və Xələflər" və b.) və 200-ə yaxın elmi məqalənin müəllifi Xəlil Yusifli, bütövlükdə Qədim və orta əsrlər Azərbaycan ədəbiyyatının əsas tədqiqatçılarından biridir. O, "Məhsəti Gəncəvi" (Bakı, Yazıçı, 1984.) adlı monoqrafiyanın, "Qədim və orta əsrlər Azərbaycan ədəbiyyatı" dərsliyinin (Ə.Səfərli ilə 1982, 1998, 2004), "Dünya ədəbiyyatı tarixi (Antik dövr) (Bakı, Azərnəşr, 1999) dərsliklərinin müəllifidir.

Klassik ədəbiyyatın bir çox nümunələrinin tərcüməsi və tərtibi sahəsində də xeyli iş görüb. M.Əvhədinin "Cəmşidin camı" (Q.Beqdeli ilə, Bakı, Azərnəşr, 1970; Tehran, 1986; Bakı, 2004), Arif Ərdəbilinin "Fərhadnamə" (Bakı, 2007), Məhsətinin "Rübailər", Nizaminin "Sirlər xəzinəsi" (Gəncə, 2008), "Xosrov və Şirin" (Bakı, Adiloğlu, 2011) və bir sıra başqaları da bu qəbildəndir.

O, ilk dəfə Həqirinin "Leyli və Məcnun" poemasını tərtib edərək geniş ön sözlə nəşr etdirib. 2007-ci ildə Yusifli Xəlil Həmid oğlu Azərbaycan Mədəniyyətinin Dostları Fondunun dəstəyi ilə ön söz və çevirmələrlə birlikdə hər biri 400 səhifə həcmində olan daha yeddi kitab tərtib edərək nəşr etdirib. Qazi Bürhanəddinin, Vidadinin, Vaqifin, Seyyid Əzim Şirvaninin, Sabirin, Zakirin, Hadinin əsərlərindən ibarət olan bu kitablar alimin elmi fəaliyyətinin genişliyindən xəbər verir.

O, klassik Azərbaycan ədəbiyyatının bir çox nümunələrini mənzum şəkildə tərcümə edərək nəşrinə nail olmuşdur. Bu tərcümələrin bir qismi "Hikmət xəzinəsi" adlı müntəxəbatda (Bakı, 1992) və başqa kitablarda, bir qismi isə ayrıca kitablar şəklində nəşr olunub. Bundan əlavə, "Avey, hey" (Gəncə, 2005) və "Hanı o günlər, hanı?" (Bakı, 2007) adlı şeirlər kitabları nəşr olunub. Bu kitablarda olan şeirlər daha çox əruz vəznində yazılıb.

Xəlil Yusiflinin həm nizamişünaslıq fəaliyyəti, həm də Azərbaycan ədəbiyyatının, təhsilinin inkişafındakı xidmətləri müxtəlif dövrlərdə dövlətimiz tərəfindən yüksək qiymətləndirilib. Azərbaycan Respublikasının Prezidenti cənab İlham Əliyev Nizami Gəncəvi irsinin tədqiqi və tədrisində uzunmüddətli səmərəli fəaliyyətinə görə Xəlil Həmid oğlu Yusiflini 2009-cu ildə "Əməkdar elm xadimi" fəxri adına layiq görüb, 2015-ci ildə isə "Şöhrət" ordeni ilə təltif edib.

Biz də istəkli Xəlil müəllimi təbrik edir, ona hələ uzun illər davam edəcək sağlam, gümrah, əli qələmli, bəhrəli ömür arzulayırıq!

Əlimuxtar MUXTAROV, AMEA Gəncə Bölməsinin böyük elmi işçisi, filologiya üzrə fəlsəfə doktoru

525-ci qəzet .- 2022.- 19 iyul.- S.15.