Dərbənddə Bayatlar

Əməkdar elm xadimi, professor Qəzənfər Paşayevin "Azərbaycanda və İraqda Bayatlar" kitabı çapa hazırlanır. Kitabın "Dərbənddə Bayatlar" bölümünü təqdim edirik.

Tarixçilərin yazdığı "İç Oğuz-Daş Oğuz (əslində Dış Oğuz - Q.P.)" coğrafi baxımdan Zaqafqaziyanın Gündoğar hissəsini (Dərbənd daxil olmaqla - orada Qazan xan 10 (on) min qoyun saxlatdırırdı) və İraqi-Əcəmin günbatar hissəsini (Bağdadın quzeyində İraq - Türkmanlarının yaşadığı ərazilər - Q.P.) tutmuşdu" (1, 263) sətirlərini oxuyanda sanki yuxudan oyandım. Bir daha o qənaətə gəldim ki, tarixin və insanların yaddaşı gödək olurmuş. Bakının cəmisi 230 kilometrliyində yerləşən qədim şəhərimiz Dərbənd sanki bizə yad imiş. Gözü həmişə başqa xalqların torpaqlarında olan, heç vaxt doymayan şimal qonşumuz 1796-cı ildə general Zubovun başçılığı ilə 30 (otuz) minlik ordu göndərərək Dərbəndi tutub. 1813-cü il "Gülüstan sülh müqaviləsi"nə əsasən Dərbənd birdəfəlik Rusiyaya birləşdirilib.

Sovet dönəmində tarixi şəhərlərimiz Təbriz və Dərbənd haqqında nəsə yazmaq yasaq edilmişdi. Məqsəd aydın idi.

İraq-Türkman tədqiqatçısı Səid İrmağın düşündürücü kəlamı vardır: "Vətən torpağı kiçilib-genişlənə bilər, tamamilə əldən çıxa bilər, sərhədləri tükənə bilər, tarixi təhrif edilə bilər, hətta şan və şərəfi tapdalana bilər, dini dəyişdirilə bilər. Lakin bir şey dəyişmir. Qalan bu tək varlıq ana dilidir".

Təsəllini onda tapırıq ki, Dərbənd şəhəri və ətraf kəndlər iki əsrdən artıq Rusiyanın təbəəliyində olsa da, rəsmi dövlət dili rus dili olsa da, uşaq bağçasından, məktəb və universitetlərdən başlamış hər yanda hökmran dil rus dili olsa da, xalq doğma ana dilini, milli adət-ənənəsini, etnik kimliyini unutmayıb.

Nəsimi adına Dilçilik İnstitutunun Dialektologiya şöbəsinin əməkdaşları M.İslamov, B.Tağıyev, S.Behbudov, Ə.Ağayev, Z.Xasıyev, N.Məmmədov, F.Xalıqov 1976-80-ci illər arası 7 (yeddi) dəfə Dağıstan MSSR-nin Dərbənd və Tabasaran rayonlarında dialektoloji ekspedisiyada olmuş, zəngin material toplamışdır. Ekspedisiyalarda hər iki rayon üzrə 29 (iyirmi doqquz) yaşayış məntəqəsi əhatə olunmuşdur. Dərbənd rayonunun 20 kəndindən (Bərəkey, Bilhədi, Bilici, Vəlikənd, Zidyan, Qazmaları, Muğartı, Padar, Tatlar, Səlik, Sabnova, Ulutərəkəmə, Cimikənd, Dəli Çoban, Komuna, Rubas, Rükəl, Müzayim, Mollaxəlil, Nüğdi, Qaradağlı) və Dərbənd şəhərinin ayrı-ayrı məhəllələrindən; Tabasaran rayonunun 9 kəndindən (Arkit, Arak, Darvaq, Zil, Yersi, Marağa, Sanak, Xilipənci, Xuçni) dialektoloji material toplanmış, araşdırma apararaq "Azərbaycan dilinin Dərbənd dialekti" adlı monoqrafiyanı ortaya qoymuşlar. Əsər sonralar işıq üzü görmüşdür.

Bu fundamental tədqiqat işi akademik Ə.Sumbatzadənin vaxtilə dediyi "Türk dillərinin oğuz və qıpçaq ailəsinin qovuşduğu, qarşılıqlı ünsiyyətdə mövcud olduğu məkan, yer məhz Dərbənd ərazisidir" sözlərini təsdiq edir.

Professor Ə.Dəmirçizadə də bu məsələyə toxunaraq yazır ki, "Kitabi-Dədə Qorqud"un dilində oğuz və qıpçaq elementlərinin paralelliyi müşahidə olunur, ...həm də oğuz elementləri üstünlük təşkil edir.

Burada böyük bir həqiqət vardır. Məsələ burasındadır ki, XII əsrin ikinci yarısında Xarəzm şahı Cəlaləddin Dərbənd ətrafına 50 (əlli) min qıpçaq ailəsi köçürmüşdür.

Şah İsmayıl 1509-cu ildə Oğuzların əksəriyyət təşkil etdiyi Dərbənd şəhərini tutandan sonra İraqda yaşayan bayatlardan bir hissəsini Dərbəndə köçürmüşdü (29, 418).

Əslən Dərbənddən olan Hüseynbala Hüseynov 2007-ci ildə Dərbənddə rusca çap etdirdiyi, V.Arzumanlının Azərbaycan dilinə tərcümə etdiyi "Dərbənd və "Kitabi-Dədə Qorqud" əsərində yazır ki, Dərbənd və ətraf ərazilərdə Dədə Qorqudla bağlı toponimlərin çoxluq təşkil etməsi deyilənlərə dayaq olur. Çoxsaylı yazılı mənbələrə görə və bizim günlərə qədər gəlib çıxmış yerli rəvayətlərə əsasən, Bayat tayfası Dərbənddə və ona yaxın ərazilərdə ta qədimlərdən məskunlaşmışlar.

Tədqiqatçının qənaətləri günümüzdə də işlənən Bayat toponimlərində öz əksini tapır.

Şəhərin Cənub divarında ən qədim qala qapılarından biri Bayat qapısı (Bayat tayfasının qapısı) adlanır. Bu ərazidəki yaşayış yeri isə Bayat məhəlləsi adı ilə məşhurdur. Şəhərdən cənuba tərəf ərazidə Bayatlar kəndi yerləşir. Hələ XIX əsrdə rus müəllifləri "Bayat kəndi" barədə yazırdılar ki, yerli əhali bu kəndi "Bayat ocağı" adlandırır. Bayat tayfasından çıxan, Dərbəndi şərəfləndirən şəxsiyyətlər çox olub. Orta əsrlərdə Dərbəndin hakimi Məhəmməd Hüseyn bəy Bayat, Dərbəndin naibi olmuş Əli Pənah bəy Bayat, Əhməd bəy Bayat kimi şəxsiyyətlər belələrindəndir.

Belə məşhurlardan biri də XVI əsrdə Dərbənd Aşıq məktəbinin və mühitinin əsasını qoyan şair və qüdrətli aşıq Bayat Abbasdır. Bayat Abbas ustad aşıq kimi Dərbənd və ətraf əyalətlərdə məşhur olmuşdur. Güclü yaradıcı təbi olan aşıq bayatı, qoşma, gəraylı və təcnisləri ilə ad-san qazanmışdı. Yazdığı şeirlər sonrakı dövr aşıq yaradıcılığına güclü təsir etmişdir.

Bayat Abbasın təsiri o qədər böyük olmuşdur ki, Ləzgi Əhməd kimi azərbaycanca-ləzgicə yazıb-yaradan qüdrətli ustad aşıq yetişmişdir.

Azərbaycan aşıq sənətinin memarlarından olan Tufarqanlı Abbasın, Aşıq Valehin, Xəstə Qasımın Dərbəndə təşrif buyurması, "Valeh və Zərnigar" dastanının yaranması, burada Aşıq mühitinin çiçəklənməsi ilə bağlı olmuşdur.

Şübhəm yoxdur ki, Ləzgi Əhmədlə Xəstə Qasımın çox maraqlı hərbə-zorbaları, məşhur qıfılbənd bağlama deyişmələri Dərbənddə baş tutmuşdur.

Aşıq Abbas Tufarqanlı Dərbəndin coğrafi mövqeyini, gözəlliklərini, insanlarını vəsf edən 8 (səkkiz) bənddən ibarət məşhur "Dərbəndin" qoşmasını orada yazmışdır.

Dərbənd aşıqları ilə əlaqələrimiz müasir dövrdə də davam edir. 1977-ci ilin may ayının 7-8-də Dağıstanın Rutul rayonunun Katrux kəndindən olan aşıq Soltan Seyidov (1925-2006) Tovuzda Aşıq Mikayıl Azaflıya qonaq olmuş və Azaflı Mikayılla deyişmişdi.

Yuxarıda deyilənlər və Dədə Qorqudun qəbrinin Dərbənddə olması əsas verir deyək ki, Qorqud nəslinin Dərbənddə yaşayan oğuz kökənli Bayat tayfasına mənsub olması tamamilə real görünür.

Qazan xanın da Dərbəndlə ciddi şəkildə bağlı olmasına dair inkarolunmaz faktlar vardır.

Dağıstanın Aşağı Stal bölgəsində "Qazan bulağı"nın olması, Qazan xanın Dərbənddə 10 (on) min qoyun saxlatdırması onu Dərbəndə bağlayan tellərdir. Qazan xanın Dərbənddə qoyun saxlatdığı "Salur Qazanın evinin yağmalandığı boy"dan açıq-aşkar bəlli olur. Salur Qazanın malını-mülkünü qarət edəndən, Salurun anası qarışıq qohumlarını yığıb ölkəsinə aparan Şöklü Məlik lovğalanaraq deyir: "Bəglər, Qazanın tölə-tölə şahbaz atlarını binmişüz, altun ağçasını yağmalamışuz, qırq igidlən oğlu Uruzu tutsaq etmişüz, Qatar-qatar dəvələrini yetmişüz, qırx incə bellü qızlan Qazanın həlalını tutmışuz. Bu heyifləri biz Qazana etmişüz" - dedi.

Kafərin biri aydır: "Qazan bəgdə bir heyfimiz qaldı".

Şöklü Məlik aydır: "Mərə arnavuz nə heyfimiz qaldı?"

Kafər aydır: "Qazanın qapulu Dərvənddə on bin qoyunu vardır. Şol qoyunları dəxi götürsək, Qazana ulu heyf edərdik" - dedi.

Şöklü Məlik aydır: "Altı yüz atlı varsun, qoyunları gətirsün".

Üçüncü fakt Qazan xanın dustaq olduğu "Tuman qalası" ilə bağlıdır. Hüseynbala Hüseynov yazır ki, bəzi müəlliflər əsası olmayan, yanlış faktlara istinad edərək belə deyirlər ki, bu qala İberiyanın (Gürcüstanın) ərazisindədir. Əslində "Tuman qala" Dərbəndə bağlıdır.

A.Bakıxanov "Gülüstani-İrəm" əsərində göstərir ki, "Tuman Şaha" məxsus torpaqlar Dərbənddən şimalda - Həmridən Salak çayına qədər olan ərazidir. Paytaxtı Aqrandır və Sasani şahı Ənuşirəvan orada ("Tuman qalası"nda) Tuman tayfalarından ibarət hərbi qarnizonlar saxlamışdır. O, elə onların içərisindən də Tumanşah adlı hökmdar seçmişdi.

"Dərbəndnamə" salnaməsində də göstərilir ki, Xosrov I Ənuşirəvan (531-579-cu illər) İrandan Həmriyə qədər olan əraziləri Tuman tayfasına vermiş və oraya Tuman şahı başçı təyin etmişdir. Tarixçilərin yazdığına görə, V əsrin sonu, VI əsrin əvvəllərində Dərbənd rayonu ərazisində 13 (on üç) türkdilli tayfa yaşayırdı. Bu ərəfədə türkmənşəlilər Şimali Qafqaz ərazilərini bütövlükdə özlərinə tabe edə bilmişdilər.

24 Oğuz boyundan 13-nə Dərbənd rayonu ərazisində təsadüf edilməsi, onların Şimali Qafqaz ərazilərini bütövlükdə özlərinə tabe etməsi, bu boylar arasında Bayatların aparıcı mövqedə durması çox mətləblərdən xəbər verir.

Təbii ki, bu tayfaların izləri toponimlərdə qalmalı idi. Hunların qapısı, Kaspi qapısı, Kaspi keçidi heç şübhəsiz, türk mənşəlidir.

Qədim türk etnonimləri Dərbəndə yaxın kənd adlarında qorunub saxlanılıb: Padar, Dəliçoban, Azadoğlu, Ulu Tərəkəmə, Başlı və s.

Şəhərin qədim toponimiyası yaşayış məhəllələrində: Orta təpə, Şirvan burunu, Bayat ocağı, şəhər alaqapılarında: Bayat qapı, Orta qapı, Daş qapı, Qırxlar qapısı və s. sübut edir ki, bu şəhərin əhalisi ta qədimlərdən kök etibarilə türk mənşəlidir.

Qıpçaqlarla qaynayıb-qarışan oğuzlar tezliklə bu ərazilərdə hakim mövqe tutmağa başlayıblar, türk-oğuz dil qrupi isə üstünlük təşkil edib.

Oğuz tayfalarının təkcə Dərbənd bölgəsində deyil, Dağıstanın digər ərazilərində də yerləşmələri barədə çoxsaylı fakt və dəlillər mövcuddur. Məsələn, Axtıda "Oğuzlar" adlı qəbiristanlıq vardır. Dağıstanın yüksək dağlıq ərazisindəki avar rayonu olan Xunzakda Oğuzlar tayfası, daha doğrusu, oğuzlar, oğuz camaatı yaşamışdır. Oğuz təsirinin izləri Dağıstanın toponimiyasında da qalmışdır. Ləzgi dilində xuir (kənd) olduğu halda türk termini "kənd" və "qazmalar" işlənir: Məhərrəmkənd, Qasımkənd, Tahirkənd, Daşlıkənd, Mahmudkənd, Zuxrabkənd, Koşkənd, Butkənd, Yaraq qazmalar, Bilbil qazmalar, Samur qazmalar, Maka qazmalar və s.

Ləzgi dilində vats (çay) hidronimi olduğu halda, əvəzində Azərbaycan dilindəki "çay" hidronimini işlədirlər. Darvaqçay, Usuxçay, Axtıçay, Gil-gilçay, Kuraxçay, Rubasçay və s. Eləcə də Qızıl dərə, Alameşə, Aşağı Arkit, Yaşıl təpə, Daşlı təpə, Qaradərə, Bazar düzü və s. işlənir ki, bu terminlərin hamısı türk mənşəlidir.

V.Abayev maraqlı bir məsələyə toxunur: "...xalqlar və tayfalar müəyyən ərazilərdə biri digərini əvəz edə-edə izsiz-tozsuz itib getmir. Hər yeni tayfa özündən əvvəl bu ərazilərdə yaşamış sələflərindən nə isə alır, nə isə qoruyub saxlayır. Bu "nə isə"lər az da ola bilər, çox cüzi də. Hətta müəyyən bir qism toponimlər kimi.

Tədqiqatçı Hüseynbala Hüseynov (Allah Azərbaycan xalqının bu vətənpərvər oğluna rəhmət eləsin) o qənaətə gəlmişdir ki, Cənubi Dağıstanın bütün ərazilərində türk-oğuz toponimləri üstünlük təşkil edir. Araşdırıcı onu da xüsusi vurğulayır ki, türk-oğuz dilinin təsiri Dağıstan xalqlarının dillərində də özünü göstərir. Belə ki, ümumdağıstan səviyyəsində işlədilən çoxsaylı sözlər: qaz (qaz quşu), tula, sarımsaq, yaylıq (əl dəsmalı), yarma, qazma (yer damı), təpə, örüş, bulaq, qızıl, gümüş, çaxmaq (tüfəng çaxmağı), qalay, qol, düzən (düzənlik), qoyun, paxır (mis), qadaq (mismar), saman və s. türk mənşəli sözlərdir.

Dilçilərin fikrincə, ləzgi dilinin bugünkü lüğət tərkibinin söz və ifadələrinin 50 faizdən çoxunu türk-oğuz mənəli söz və ifadələr təşkil edir.

Tədqiqatlardan və üzə çıxarılan faktiki materiallardan görünür ki, Oğuzlar nəinki Dərbənd və ətraf kəndlərdə, eləcə də Dağıstanın ləzgilər və avarlar yaşayan ərazilərində də yaşamışlar. Dədə Qorqudun qəbrinin Dərbənd ərazisində olması, Dərbənddə yaşayan Oğuz kökənli Bayat tayfasına (yeri gəlmişkən, Dərbənddə və Kərkükdə vaxtilə tayfa, nəsil "Kitabi-Dədə Qorqud"da olduğu kimi uruq adlanmışdır) mənsub olması və Dərbənd ərazisində bol-bol Bayat toponimlərinə təsadüf edilməsi qəti qənaətə gəlməyə imkan verir deyək ki, Dərbənddə Bayatlar toplu halda yaşamışlar. Lakin zəmanəmizdə Quzey Azərbaycanda (Dərbənd daxil) Bayat toponiminə bir çox ərazilərdə təsadüf edilsə də, Bayatlar başqa oğuz tayfaları ilə qaynayıb-qarışmışlar. İraqdakı soydaşlarımızın məskunlaşdığı ərazilərdə isə Bayatlar toplu halda yaşayır, ləhcələrini və etnik kimliyini yaşadırlar.

Qəzənfər PAŞAYEV

Respublika Ağsaqqallar Şurası İdarə Heyətinin üzvü, Əməkdar elm xadimi, professor

525-ci qəzet .- 2022.- 23 iyul.- S.16.