Azərbaycanda Bayatlar
Əməkdar
elm xadimi, professor Qəzənfər
Paşayev "Azərbaycanda və İraqda Bayatlar"
adlı əsər yazıb. Oxucu və tədqiqatçıların
marağına səbəb olacağını nəzərə
alaraq əsərin "Azərbaycanda Bayatlar"
bölümünü təqdim edirik.
Bayat boyunu, Bayat qəbilələrini, Bayat əşirətlərini,
köylərini incələməyin tariximiz üçün
faydalı olacağını düşünərək
Güney və Quzey Azərbaycanda və İraqda yaşayan
Bayatlar haqqında tədqiqat aparmaq qərarına gəldim. Əsərdə
öz tədqiqatlarımızla yanaşı, Faruq Sümer,
Şakir Sabir, Suphi Saatçı və Şəmsəddin
Küzəçinin də araşdırmalarına yer
verilmişdir. Lakin adıkeçən tədqiqatçıların
yalnız Bayat boyunun tədqiqi ilə məşğul
olduğunu deməliyəm. Onlar dahi şəxsiyyət
Dədə Qorqud və möhtəşəm abidə
"Kitabi-Dədə Qorqud"dan bəhs etməmişlər.
Hazırladığımız kitabın İraqda da çap
olunacağı planlaşdırıldığından əsərin
"Quzey Azərbaycanda Bayatlar" bölümündə
ölkəmizdə bəzisi elm aləminə yetərincə
məlum olan, İraqda yaşayan soydaşlarımız
üçün tamamilə yeni olan Dədə Qorqud,
"Kitabi-Dədə Qorqud", Bayat köyləri, Bayat
qalası, "Kitabi-Dədə Qorqud"un 1300 illik yubileyinin
keçirilməsi, Dədə Qorqud ensiklopediyası,
Bakıda Dədə Qorqud abidəsi və Dədə Qorqud
parkı və s. ilə bağlı məsələləri
burada açıqlamağı münasib bildik.
Hər şeydən əvvəl Bayatlar haqqında.
Bayatlar qüdrətli türkdilli Oğuz tayfalarından
biridir. Digər Oğuz tayfaları kimi Bayatlar Azərbaycanda,
İranda, Türkmənistanda, Anadoluda, İraqda və Suriyada
yayılmışdılar.
XIX əsrdə
Azərbaycanın görkəmli topoqraf alimi İbrahim Ağa
Vəkilov ölkəmizdə Bayat adlı beş
kənd (köy) olduğunu göstərmişdir. Onlardan biri əvvəlki
Şuşa, o biri Göyçay, biri
Salyan, biri Quba, o biri isə Şamaxı qəzalarında olub.
"Azərbaycanda məskun yerlərin
siyahısı" kitabında isə "Bayat" adlı
aşağıdakı kəndlərin olduğu və
onların əhalisinin milli tərkibi göstərilmişdir.
1. Ağcabədidə Bayat kənd sovetliyi, əhalisi
97.9 faiz türklər (azərbaycanlılardır).
2.
Şabran (keçmiş Dəvəçi) rayonu üzrə
iki Bayat kəndi: Sincan Bayat, Uzun Bayat kəndləri. 27150 təsərrüfatı, əhailisi 99.2 faiz
türkdür.
3.
Göyçay: Bayat kəndi, 146 təsərrüfatı, əhalisi
98.9 faiz türkdür.
4.
Şamaxı: Bayat kəndi, əhalisi 88 faiz türkdür.
"Kitabi-Dədə
Qorqud"un "Bəkil oğlu İmranın boyu"nda Bərdə
və Gəncədən söhbət gedir: "Oğuzdan
köç eylədi, Bərdəyə, Gəncəyə
gedib vətən tutdu".
Türk alimi Faruk Sümer də göstərir ki, XVI əsrdə
Bayatlar Gəncə və Bərdə çevrələrində
də çoxluqla yaşamaqda idilər.
Bayatlar Dərbənd və ətraf kəndlərdə də
yaşayırlar. Şah İsmayıl 1509-cu ildə Dərbəndi
tutandan sonra İraqda məskunlaşan Bayatlardan bir hissəsini
Dərbəndə köçürüb.
Bayatlar Ucar və Ağsu rayonlarının ərazisində
də yaşayırdılar. Hazırda Azərbaycanda
yaşayan Bayatlar yerli əhali ilə
qaynayıb-qarışmışlar.
Ağcabədidəki Bayat kəndi 4 (dörd) kiçik
kəndin birləşməsindən ibarətdir. Buna görə
də Bayat kənd sovetliyi adlanır. Əhalisi
8 (səkkiz) mindən artıqdır. Kəndin
birində "Süleyman uşağı" adlı məhəllə
vardır. Məhəllənin
adının Füzulinin atası ilə əlaqədar
olduğunu deyirlər. Maraqlıdır, əslən
Ağcabədidən olan tanınmış yazıçı
və seçilən ictimai xadim, millət vəkili Aqil Abbas 1988-ci
ildə 35 yaşı olanda Ağcabədinin Bayat kəndində
"Füzuli adına kitabxana" yaradıb. Kitabxana indi də fəaliyyət göstərir.
Azərbaycanda Bayat boyundan ilk yazarlardan biri Salman Mümtaz
olub. Tədqiqatçı
yazırdı: "Divani lüğət-it türk",
"Dədə Qorqud", "Oğuznamə", "Şəcərei-Tərakimə"
və başqa bəzi ərəbi, farsi, türki mənbə
və məxəzlər Bayat boyunun, Bayat elinin mövhum
olmayaraq gerçək və həqiqət olduğunu isbat etməkdədir.
Bu ad haqqında bu günə kimi heç bir
ixtilaf törəməmişdir. Bəzi
müəlliflərin yazdığına görə, Bayat
Oğuz xanın oğlu Gün xanın ikinci oğludur. Ağıllı, fərasətli, bay, varlı
olduğu üçün onu "Bayat"
adlandırmışlar.
Bayata nisbət olan ulusa, elə, xalqa "Bayat" deyirlər. Bayatlar Azərbaycanda
əsaslı kök salmış və olduqca qabiliyyətli
bir uruq, boy kimi tanınmışdır.
Azərbaycanlıların
etnogenezisində mühüm rol oynayan bayatların adı
musiqimizdə də qorunub saxlanmışdır:
"Bayatı" muğamı, "Bayatı-Şiraz",
"Bayatı-kürd", "Bayatı-Qacar",
"Bayatı-İsfahan", "Bayatı-Əcəm",
"Çoban Bayatı".
"Kitabi-Dədə Qorqud"da bayatıların
olmasını ilk olaraq Türkiyədə Fuad
Köprülü, Azərbaycanda isə Kamran Əliyev tədqiq
etmişdir. Kamran Əliyev "Dədə Qorqud"
monoqrafiyasında (Bakı, "Elm və təhsil", 2019,
120 səh.) "Bayatı düşüncəsi"
adlı bölümdə yazır ki, eposun müqəddiməsində
gizlənən və çoxlarına bədii əsər
faktı kimi görünən və xalq ədəbiyyatı
ünsürləri kimi qavranılan aşağıdakı
nümunəni şeir misraları kimi düzsək görərik
ki, bu poetik nümunə qafiyələnən dörd
misralı şeirdir:
Birisi
soldıran soydır,
Birisi toldıran toydır.
Birisi evin
tayağıdır,
Birisi necə söylərsən bayağıdır.
Alim
"Dədə Qorqud" eposunda bayatı düşüncəsinin
mövcudluğunu başqa bir nümunədə sübut edir:
Sağda
oturan sağ bəylər!
Sol qolda
oturan sol bəylər!
Eşikdəki
inaqlar!
Dibdə
oturan xas bəylər!
Bayatılar əsrdən-əsrə keçərək
günümüzdə heyrətamiz poetik gücü və zənginliyi
ilə seçilən, lirik növün ən geniş
yayılan, Bayatların adını daşıyan kamil şeir
forması halına gəlmişdir.
Hər
misrası yeddi hecadan ibarət olanlara bayatı və ya mani deyilir. Birinci misrası 3, 4, 5
hecadan ibarət olan və cinas yaradanlara cinas bayatlar və ya
xoyrat deyilir.
Bayatı
və ya maniyə misal:
Dağlar
duman oldu, gəl,
Halım yaman oldu, gəl.
Aylara vədə
verdin
İllər tamam oldu, gəl.
Xoyratlara
misal:
Qanad
ağlar;
Ox tutrər, qanad ağlar.
Ovum
yaralı getdi,
Boyandı qana dağlar.
Durdu qəm;
Açdı yaram, durdu qəm.
Mən
miskin olduğumçün
Üstümə qudurdu qəm.
Bayatılar və xoyratlar anonim və yazarı bəlli
olmaqla iki yerə bölünür. Əvvəlcə hər hansı bir
təbli adam, ozan və ya aşıq tərəfindən
qoşulan, sonralar cilalanan, kamilləşən, xalqın
sözünə çevrilənlər anonim bayatı və
xoyratlar sırasına daxil edilir.
Anonim
bayatıya və xoyrata misal:
Dərdə
kərəm;
Dərdim
çox, dərdə kərəm
Qoşmuşam
qəm cütünü
Sürdükcə dərd əkərəm.
Yazarı
bəlli olan xoyrat və bayatılara misallar:
Analar
yanar ağlar,
Günlərin sanar ağlar.
Dönər
göy göyərçinə
Yollara
qonar ağlar
(Sarı
Aşıq)
Yaşar
könlüm;
Çırpınar yaşar könlüm.
Bağdadda
bir ah çəkər
Bakıda
yaşar könlüm
(Ə.Bəndəroğlu,
İraq-Türkman şairi)
Kərkükün
baş qalası,
Divarı daş qalası.
Ölü
ana yanında
Tökür qan-yaş balası.
(Rəsul
Rza)
El
sözü urvat imiş,
Qənd imiş, nabat imiş.
Bayatının
bacısı
Kərkükdə xoyrat imiş.
(Hüseyn
Kürdoğlu)
Tədqiqatçılar bu qənaətə gəlmişlər
ki, əksər mahnıların əsasında bayatılar
durur.
Əvvəllər bəzən fikirləşirdim,
görəsən, İraq türkmanlarına, onların ədəbiyyatına,
folkloruna, tarixinə ölkəmizdə bu coşqu, bu
yanğı haradan qaynaqlanır? Sonralar dərk etdim ki,
bu gen birliyi, kök-soy birliyi və dil birliyinin bəhrəsidir.
Ümummilli
lider Heydər Əliyevin tarixi sözləri də deyilənlərə
dayaq olur: "Tarixi araşdıranda gördüm ki, Güney
Azərbaycan, Quzey Azərbaycan və İraq Türkmanları
bir bütövün parçalarıdır".
BAYAT
QALASI
Qarabağ xanlığının ilkin paytaxtı.
1747-1748-ci illərdə Pənahəli xan Cavanşir Kəbirli
mahalında tikdirmişdi. Divarı bişmiş
kərpicdən olub. Qala xəndəklə
əhatə olunubmuş. Təhlükəsizliyi
daha yaxşı təmin etmək üçün o
dövrün bütün qalalarında olduğu kimi,
şübhəsiz, burada da xəndək su ilə doldurulubmuş.
XVIII əsrin 50-ci illərində Şəki
xanı Hacı Çələbi bu qalaya hücum etmiş,
lakin ala bilməmişdir.
Maraqlıdır ki, türk dünyasında iki Bayat
qalası olmuşdur. Biri Qarabağda Pənahəli xanın
tikdirdiyi qala, ikincisi isə İraqın İranla sərhəddindəki
daha qədim qala. Təəssüf ki, hər
iki Bayat qalası dağıdılmış, tarixə
qovuşmuşdur.
"KİTABİ-DƏDƏ
QORQUD"
"Kitabi-Dədə Qorqud" Azərbaycan
xalqının keçmişini əks etdirən möhtəşəm
sənət abidəsidir. Əsərdə
Oğuz türklərinin dünyagörüşü, mənəvi
dəyərləri, adət-ənənəsi, Azərbaycan
toponimləri əks olunmuşdur. Dastan
dilimizin qədim incəliklərini, tarixi hadisələri,
şəxsiyyətləri, mədəniyyətimizi öyrənməkdə
əvəzsiz mənbədir. Məhz buna görədir
ki, Bayat boyunun möhtəşəm abidəsi "Kitabi-Dədə
Qorqud"un ən çox tədqiq
olunduğu ölkələrdən biri, bəlkə də
birincisi Quzey Azərbaycandır. Elm aləminə 1815-ci ildə
məlum olmuş eposun ilk tədqiqatçısı alman
şərqşünası Henrix Fridrix Dits Drezden Kral
kitabxanasında üzə çıxardığı eposun əlyazmasının
"Basatın Təpəgözü öldürdüyü boy"u
almancaya çevirərək çap etdirmişdir. Ditsin
üzə çıxardığı "Kitabi-Dədə
Qorqud"un Drezden nüsxəsi 12 boydan,
İtaliya şərqşünası Ettore Rossi tərəfindən
Vatikan kitabxanasında üzə çıxardığı
Vatikan əlyazma nüsxəsi 6 boydan ibarətdir.
Türkiyədə abidənin tədqiqi tarixi 1916-cı
ildən başlayır.
Fuad
Köprülüzadə bu ölməz abidə haqqında
tarixi fikir söyləyib: "Bütün türk ədəbiyyatı
tərəzinin bir gözünə, "Dədə
Qorqud" digər gözünə qoyulsa, Dədə Qorqud
ağır basar".
Türkiyədə
"Kitabi-Dədə Qorqud"un ən
yaxşı tədqiqatçıları Orxan Şaiq
Gökyay və Məhərrəm Ergindir. Onlar
bu möhtəşəm abidənin tədqiqinə
ömür həsr etmişlər. Məhərrəm
Ergin üç cilddən, Orxan Şaiq min səhifədən
ibarət "Dədəm Qorqudun kitabı" adlı
sanballı əsərlər ortaya qoymuşlar.
Azərbaycanda abidənin ilk tədqiqatçısı
Əmin Abid (Əhmədov Əmin Mütəllim oğlu)
İstanbul Universitetini bitirmiş, Nəfiyə adlı
türk qızı ilə evlənərək 1926-cı ildə
Bakıya qayıtmışdı. Əmin Abid həyatının
çox hissəsini "Kitabi-Dədə Qorqud"un tədqiqinə həsr etmiş, silsilə məqalələri
çap olunmuşdu. Təəssüf ki, bu
gözəl tədqiqatçı pantürkist, millətçi
damğası ilə damğalanmış və güllələnmişdi.
Azərbaycanda ilk dəfə 1939-cu ildə "Kitabi-Dədə
Qorqud" Həmid Araslının tərtibi, redaktəsi və
ön sözü ilə çap olunmuşdur.
Görkəmli Azərbaycan alimləri Həmid Araslı
və Məmmədhüseyn Təhmasibin rus alimi, akademik Vasili
Bartoldun "Kniqa moeqo Deda Korkuta" əsərini 1950-ci ildə
Bakıda Elmlər Akademiyasının nəşriyyatında
çap etdirmələri Sovet rejiminin sərt reaksiyasına səbəb
olmuşdu.
Həmin
ilin may ayında partiya yığıncağında eposun xalqa
zidd bir əsər olduğu tezisi irəli sürüldü. Əslində, eposa qadağa damğası vuruldu.
"Kitabi-Dədə Qorqud"un kəskin basqılara məruz
qaldığı bir zamanda dahi Səməd Vurğun çəkinmədən
şair fəhmi ilə "Dədə Qorqud"un
işıqlı gələcəyini görüb, "Gələcəyin
toy-bayramı" şeirində onu tərənnüm
etmişdir.
Dədə
Qorqud dediyimiz
min bir
yaşlı bir ozan da,
Qoca vaxtı öz sazını sinəsinə
basacaqdır.
Bütün
xalqlar və tayfalar
ona qulaq
asacaqdır.
Ölkədə siyasi ab-hava ciddi şəkildə dəyişəndən
sonra (N.Xruşşovun hakimiyyətə gəlməsi ilə)
1957-ci ilin mart ayında "Kommunist" qəzetində "Dədə
Qorqud dastanları" adlı məqalə çıxdı. Həmid Araslı,
Əbdüləzəl Dəmirçizadə, Məmməd
Arif və Məmmədhüseyn Təhmasibin yazdıqları
böyük həcmli məqaləylə "Kitabi-Dədə
Qorqud"un Azərbaycandakı
yasağına son qoyuldu, abidə "bəraət"
qazandı və elmi fikir dövriyyəsinə daxil edildi. Sanki milli elmi-əbədi düşüncədə
bir Dədə Qorqud yanğısı varmış.
Ə.Dəmirçizadə "Kitabi-Dədə
Qorqud"un dili" adlı çox qiymətli əsərini
çap etdirdi (Bakı, 1959) və Azərbaycanda ilk olaraq abidənin
Azərbaycan dilində yazıldığını göstərdi. Doğrudur, görkəmli
dilçi alimimizə qədər də dünyanın bir
çox görkəmli simaları, o cümlədən də,
V.V.Bartold, A.Y.Yakubovski, Məhərrəm Ergin,
M.F.Köprülüzadə, sonralar Həmid Araslı, Fərhad
Zeynalov, Samət Əlizadə, Tofiq Hacıyev və
başqaları "Kitabi-Dədə Qorqud"un azərbaycanca
və Azərbaycanda yazıldığını qeyd etmişlər.
Azərbaycan
şifahi xalq ədəbiyyatının yazıya
köçürülən ən qədim abidəsi, folklorumuzun
zirvəsi, mifdən əfsanəyə, əfsanədən
dastana, eposdan real tarixi həyata keçidin bariz nümunəsi,
ölməz sənət abidəsi "Kitabi-Dədə
Qorqud" milli ədəbi düşüncənin ilkin mərhələsi
kimi "Əhməd Harami", "Vərqa və
Gülşa", "Qurbani", "Tahir və Zöhrə",
"Abbas və Gülgəz", "Şah İsmayıl və
Gülzar", "Koroğlu" və başqa məhəbbət
və qəhrəmanlıq dastanlarına, eləcə də
yazılı ədəbiyyatımıza təsir göstərmişdir.
"Kitabi-Dədə Qorqud" motivləri ədəbi-bədii
enerji qaynağı kimi müasir Azərbaycan ədəbiyyatına
yeni və rəngarəng mövzular və ovqat gətirmişdir. Təsir o qədər
güclü olmuşdur ki, mövzular öz təcəssümünü
həm epik, həm lirik, həm də dramatik növlərdə
və janrlarda tapmışdır. Burada M.Rzaquluzadə,
Anar, K.Abdulla, B.Vahabzadə, N.Xəzri, Səhənd, A.Abdullazadə,
N.Kəsəmənli, Z.Yaqub, V.Aslan və başqa şairlərin
Dədə Qorqud ruhunda poemaları vardır.
Göstərdiyimiz
yazarların əsərlərini tədqiqat süzgəcindən
keçirəndə bu qənaətə gəlmək olur ki,
Azərbaycan ədəbiyyatında epik növün
inkişafı hansı mərhələdən
keçir-keçsin, daim "Kitabi-Dədə Qorqud"un potensiyası ilə qidalanmışdır.
Müasir Azərbaycan dramaturgiyasının
inkişafında "Dədə Qorqud" ideyaları
mühüm rol oynamışdır.
Ə.Dəmirçizadənin
"Dədə Qorqud" librettosu, "Qaraca Çoban"
pyesi, B.Vahabzadənin "Özümüzü kəsən
qılınc", N.Xəzrinin "Torpağa sancılan
qılınc" və "Burla Xatun" pyesləri,
K.Abdullanın "Casus" və "Beyrəyin taleyi"
pyesləri deyilənlərə dayaq olur.
Eposun orijinal poetik quruluşu və dilinin zənginliyi hər
vaxt tədqiqatçıların diqqət mərkəzində
olmuşdur.
"Kitabi-Dədə Qorqud"un tədqiqi,
nəşri və yayılmasında Həmid Araslının
xidmətləri böyükdür.
Həmid Araslı Drezden nüsxəsi əsasında tərtib
etdiyi "Kitabi-Dədə Qorqud" (Bakı, 1962)
kitabını ön sözlə nəşr etdirdi. Əsər
1978-ci ildə müəyyən düzəlişlərlə
yenidən çap olundu. "Kitabi-Dədə Qorqud"un mükəmməl çapına çox
geniş ön sözlə görkəmli türkoloq alimlərimiz
Fərhad Zeynalov və Samət Əlizadə nail olmuşlar
(Bakı, 1988). Abidə ilə bağlı
mükəmməl tədqiqatlar və tədqiqatçılar
meydana gəldi. Anar, Kamil Vəli Nərimanoğlu,
Şamil Cəmşidov, Kamal Abdulla, İsa Həbibbəyli,
Tofiq Hacıyev, Azad Nəbiyev, Kamran Əliyev, Bəhlul Abdulla,
Səfərəli Babayev, Tərlan Quliyev və
başqaları.
Bizcə, "Kitabi-Dədə Qorqud"la bağlı
aparılan tədqiqatlar arasında elmi-nəzəri cəhətdən
ən mükəmməl əsərlərdən biri İsa Həbibbəylinin
"Kitabi-Dədə Qorqud" yazılı epos və ya
epopeya" monoqrafiyasıdır. Alim bu əsəri ilə
Azərbaycan qorqudşünaslığına yeni ab-hava gətirmişdir.
Monoqrafiyaya Ön söz yazan Xalq yazıçısı
Anar xüsusi vurğulamışdır ki, İsa Həbibbəylinin
araşdırması qorqudşünaslığın tamamilə
yeni, çox mühüm mərhələsini təşkil
edir.
Deyilənlərə
onu da əlavə edək ki, rəhbərliyimlə
"Kitabi-Dədə Qorqud"dan namizədlik, sonra isə
doktorluq dissertasiyası müdafiə edən Ülkər Nəbiyeva,
doktorluq müdafiələrində rəsmi opponent olduğum
Füzuli Bayat, Flora Əlimirzəyeva, Yeganə
İsmayılova, Nəzakət Hüseynova, Əli Allahverdiyev,
Anar Süleymanov və başqalarının
Qorqudşünaslığın ölkəmizdə bir elm sahəsi
kimi formalaşmasında xidmətlərini xüsusi qeyd etmək
istərdim. Çünki "Kitabi-Dədə
Qorqud" elə bir əzəli-əbədi abidədir ki,
onun daha möhkəm, daha davamlı, daha möhtəşəm
və həmişəyaşar olmasında bir kərpic
qoyanın da, min kərpic qoyanın da əməyi təqdirlə
yad edilməlidir.
TARİXİ
ŞƏXSİYYƏT DƏDƏ QORQUD
"Kitabi-Dədə Qorqud" eposunun, "Müqəddimə"sinin ilk cümləsində Dədə Qorqud tarixi şəxsiyyət kimi təqdim edilir: "Rəsul əleyhissəlam zəmanına yaqın Bayat boyundan, Qorqud ata diyərlər, bir ər qopdı. Oğuzun ol kişi təmam bilicisiydi - nə diyərsə, olurdı. Qaibdən dürlü xəbər söylərdi. Həq təalanın könlinə ilham edərdi".
Tədqiqatçılar Dədə Qorqudu sadəcə bir hekayə qəhrəmanı kimi yox, çətin anlarda xalqa yol göstərən, gələcəkdən xəbər verən mütəfəkkir bir filosof kimi dəyərləndirirlər.
Məlumdur ki, bu müdrik insan üç
hökmdarın vəziri olmuşdur. Qəhrəmanlara, yeni
doğulan uşaqlara o, ad verərmiş.
Dədə Qorqud qeyri-adi şəxsiyyət imiş. O, "soy soylayır",
"boy boylayır"mış, yəni şeir qoşur,
dastan söyləyir, yaxud tərənnüm və təsvir
edirmiş.
Dədə
Qorqud barədə Fəzlullah Rəşidəddin Həmədaninin
"Oğuznamə" əsərində az
da olsa məlumat vardır.
"Qorqud
Bayat boyundan Qara Xocanın oğlu olub çox
ağıllı, bilikli və kəramət sahibi olan
bir insan idi".
Dədə Qorqud haqqında ətraflı məlumatı
Əbülqazi Bahadır xanın "Şəcərei-Tərakimə"
kitabından da almaq olur. Bahadır xan yazır:
"Yavı xanın vəziri isə Qayı xalqından
Qorqut Ata idi.
Peyğəmbərimizin anasının kiçik
qardaşı Abbasın törəmələri Bağdad
şəhərində 500 (beş yüz)
il padşahlıq etdilər. Qorqud onların
vaxtında yaşayırdı. Nə vaxt
ki, Qayı uruğundan (boyundan) kimisə hökmranlığa
yüksəldirdilər, Qayı və Bayat uruğu və
başqa beş-altı azsaylı uruqlar ona birləşirdilər.
Qayı elindən Qara Xocanın oğlu Qorqut Atanın
başçılığı, Salur elindən Erkeş Xoca və
Avaşban Xoca ilə bütün Oğuz eli
yığışdı və Qayı xalqından (boyundan)
İnal Yavını hökmranlığa yüksəltdilər.
Onun vəziri Qorqut Ata oldu. Qorqut
Ata nə desə idi, İnal Yavı onun sözündən kənara
çıxmazdı.
İnal
Yavı yeddi il padşahlıq etdi. Onun iki
oğlu vardı: böyüyünü - Al, kiçiyini -
Duylu Qayı çağırırdılar. İnal
Yavı xan, əcəli yetərkən, öz yerinə Duylu
Qayını qoydu.
Duylu qayı da Qorqud Atanın məsləhətlərinə
əməl edirdi. Duylu Qayı çox illər
padşahlıq etdi. Onun uşağı
yox idi. O, öz aşını yeyib, öz
yaşını yaşayıb vəfat etdi.
Duylu xanın Erki adlı yaxın qohumu vardı. O, Duylu Qayıya ehsan verdi. Elə bu vaxt xəbər gəldi
ki, xanın oğlu olub. Qorqud Ata ona Duman adını verdi. Duman böyüyənə
qədər Göl Erkini xan etdilər. Duman
böyüdü və Qorqud Atanın məsləhəti ilə
padşah oldu. Qorqud Ata ona da vəzirlik
etdi. Qorqud üç hökmdarın yanında vəzir
oldu və 295 il yaşadı.
Bütün bunlarla bərabər, onu da deyək ki,
Oğuznamələrdə Dədə Qorqud haqqında ziddiyyətli
fikirlər səslənir. Bir yandan o, X-XI əsrlərdə
Oğuzların hökmranlığı vaxtı dövlət
xadimi, diplomat kimi göstərilir. Digər tərəfdən
göstərilir ki, Qayı İnalın
padşahlığı dövründə Peyğəmbərimiz
Həzrət Məhəmməd Mustafa Əleyhissəlam
zühur etmiş, bu hökmdar da Bayat boyundan Dədə Qorqudu
elçi olaraq onun qulluğuna göndərib müsəlman
olmuşdu.
Bir yandan müdrik insan Dədə Qorqud real həyatda
üç hökmdarın vəziri olur. Başqa bir
yandan Kiçik Asiyada o, müqəddəsləşdirilmiş,
övliya səviyyəsinə qaldırılmış və əfsanəvi
bir adama çevrilmişdir. O, həddən artıq
idealizə edilib və nəticədə reallıqdan
uzaqlaşdırılıb. Dədə Qorqudun 295 il
yaşaması ehtimalı, sözündə xariqüladə
qüvvə olması, sözün gücü ilə Dəli
Qarcarın qolunu qurutması kimi Oğuznamələrdə
açıq-aşkar ziddiyyət təşkil edən məsələlərə
cavabı Xalq yazıçısı Anarın "Türk
dünyasının nadir söz abidəsi" adlı mükəmməl
tədqiqatını oxuyandan sonra tapdım. Məlum
oldu ki, "bir çox hallarda ümumi oğuz
anlayışı "Kitabi-Dədə Qorqud"da
haqlarında bəhs edilən oğuzlarla tam eyniyyət təşkil
etmir.
Məsələ
burasındadır ki, "Oğuz Kağan dastanı"
istisna olmaqla, Fəzlullah Rəşidəddinin "Oğuznamə"si,
Əbülqazi Bahadır xanın "Şəcəreyi-Tərakimə"si
daxil, Türkiyədə, Azərbaycanda, Orta Asiyada, xüsusən
də Türkmənistanda yaradılan Oğuznamələrə
islami elementlər əlavə olunmuş bir-birindən fərqlənən
islami Oğuznamələrdir.
Bizə Azərbaycanda müəllifi bəlli olan iki
Oğuznamə məlumdur. Onlardan biri əslən
Oğuz boyundan olan Təbrizli Həsən Mahmud oğlu
Bayatinin 1481-ci ildə farsca yazdığı "Cami-Cəm
ayin" Oğuznaməsi, ikincisi isə Bakının Buzovna qəsəbəsindən
olan Məşədi Azərin "Oğuznamə"
poemasıdır.
Həsən
Bayatinin "Cami-Cəm ayin" əsəri Oğuznamələrin
klassik nümunəsi olub başqa Oğuznamələrdən
orijinallığı ilə seçilir və qiymətli məlumatlarla
zəngindir.
Həsən Bayatinin əsərində Dədə
Qorqudla bağlı digər mənbələrdə olmayan məlumat
deyilənlərə dayaq olur. Müəllif Dədə
Qorqudun atası Qara xandan bəhs edərkən göstərir
ki, o, çox mömin olduğu üçün
xanlığı dövründə Dədə Qorqudu Mədinəyə
göndərmişdir. O, həmçinin, Dədə
Qorqudun Mədinədə Məhəmməd Peyğəmbərlə
görüşdüyü və Oğuzlar arasında islam dinini yaymaq üçün Səlman Farisi
ilə birlikdə geri qayıtdığı haqqında məlumat
verir.
Dədə Qorqud tarixi şəxsiyyət kimi qəbul
olunduğundan onun harada dəfn olunduğu, məzarının
harada olduğu tədqiqatçıları həmişə
düşündürmüşdür. Adam Oleari, Övliya Çələbi,
V.V.Bartold onun məzarının Dərbənddə, başqa
tədqiqatçılar Sır-Dərya sahillərində,
Vanda, Bayburtda və s. axtarmışlar. Azərbaycanlı
alimlər Q.Namazov və Z.Xasıyevin qənaətinə
görə, Tovuz rayonunun Ağdam kəndindəki Ulu Dədə
anlamında olan, ziyarətgaha çevrilən Aldədə məqbərəsi
Dədə Qorquda aid abidələrdən biridir.
Tovuz
rayonu ərazisində Qazangöl gölü, Qazangöl
düzü, Dondarlı, Aşağı Quşçu, Qazqulu,
hazırda Şəmkir rayon inzibati ərazi bölgüsünə
daxil edilən, Tovuz rayonu ərazisinə bitişik Düyərli
(kənd) və s. kimi toponimlərin olması da alimlərimizin
bu qənaətə gəlməsinə yardımçı
olmuşdur.
"KİTABİ-DƏDƏ
QORQUD"UN 1300 İLLİYİ
"Kitabi-Dədə
Qorqud"un Müqəddiməsinin birinci
cümləsi belədir: "Rəsul əleyhissəlam zəmanına
yaqın Bayat boyundan, Qorqud ata diyərlər, bir ər
qopdı". Nəzərə alsaq ki, Məhəmməd
peyğəmbər 570-ci ildə anadan olub, 632-ci ildə
dünyasını dəyişib, çəkinmədən
"Kitabi-Dədə Qorqud"un VII əsrdən
əvvəl yarandığını deyə bilərik. Odur ki, abidənin 1300 illiyini qəbul etmək
heç bir ixtilafa səbəb olmadı.
Prezident
Heydər Əliyev 1997-ci il aprelin 20-də "Kitabi-Dədə
Qorqud" dastanının Azərbaycan xalqının,
bütün türk xalqlarının qədim və zəngin
mədəniyyətinin təbliğinə xidmət edən
beynəlxalq əhəmiyyətli hadisə olduğunu nəzərə
alaraq onun 1300 illik yubileyinin layiqincə hazırlanması və
keçirilməsi məqsədilə fərman imzaladı. Fərmanın
ən böyük əhəmiyyəti ondan ibarətdir ki, "Kitabi-Dədə
Qorqud" dastanının ən azı 1300 il
yaşı olduğunu dünyaya nümayiş etdirdik. Ulu
öndərimiz xüsusi vurğulamışdır: "Bu fərmanla
biz bildirdik ki, "Kitabi-Dədə Qorqud" bütün
türk dünyasına məxsusdur, onun vətəni Azərbaycandır,
sahibi Azərbaycan xalqıdır, müstəqil Azərbaycan
dövlətidir". Fərmana əsasən
yaradılmış Dövlət Komissiyası yubileyin yüksək
səviyyədə keçirilməsi üçün
geniş tədbirlər planı hazırladı. Fərman verilən gündən keçən
müddət ərzində bir çox işlər həyata
keçirilmiş, sanballı kitablar çap olunmuşdur.
Beynəlxalq
"Kitabi-Dədə Qorqud" konfransının
açılış mərasimində (2000-ci il) Heydər
Əliyev "Milli varlığımızın mötəbər
qaynağı" adlı məruzə ilə
çıxış etdi. Görkəmli dövlət xadimi
xüsusi vurğuladı: "Bizim zəngin tariximiz, qədim
mədəniyyətimiz və milli-mənəvi dəyərlərimiz
"Kitabi-Dədə Qorqud" eposunda öz əksini
tapmışdır. Bu epos bizim ümumi sərvətimizdir
və hər bir azərbaycanlı onunla haqlı olaraq fəxr
edə bilər. Dastanın məzmununu, mənasını,
onun hər bir kəlməsini hər bir azərbaycanlı məktəbdən
başlayaraq bilməlidir. Bu, bizim ana
kitabımızdır və gənclik bu kitabı nə qədər
dərindən bilsə, millətini, xalqını, vətənini,
müstəqil Azərbaycanı o qədər çox sevəcəkdir.
Dünya Qorqudşünaslığı "Kitabi-Dədə
Qorqud"un istər etnik, mənşə,
istər tarixi-coğrafi, ərazi, istərsə də dil və
məfkurə baxımından Azərbaycan xalqına mənsub
olması fikrini qəti şəkildə təsdiq edir.
"Kitabi-Dədə Qorqud"un Azərbaycan tarixi üçün ən
böyük xidməti bundan ibarətdir".
"Kitabi-Dədə Qorqud" həm də bizim etika
kitabımız, əxalq kodeksmizdir. Böyüyə hörmət,
ata-anaya məhəbbət, iman və etiqad, namus və qeyrət,
ailəyə, torpağa, vətənə sədaqət - bu
insani keyfiyyətlər, mənəvi məziyyətlər
Qorqud övladlarının qanına ana südü ilə, ata
nəfəsi ilə birlikdə daxil olur və son mənzilə
qədər onunla birlikdə gedir".
Heydər
Əliyevin imzaladığı 20 aprel 1997-ci il
tarixli Fərmanı, özünün qeyd etdiyi kimi, bir
çox gələcək illər, onillər
üçün böyük perspektiv
açmışdır. Bu tədbirlər, nəşrlər
içərisində ən önəmlisi "Dədə
Qorqud" ensiklopediyasıdır.
Yeri gəlmişkən,
Ümummilli liderimiz "Kitabi-Dədə Qorqud"un tədqiqi
və təbliğində Anarın əməyini yüksək
qiymətləndirmiş, abidənin 1300 illik yubileyinin
keçirilməsi və "Kitabi-Dədə Qorqud"
ensiklopediyasının yaranma ideyasının Anara məxsus
olduğunu xüsusi vurğulamışdır.
Onu da əlavə edək ki, Anarın ssenarisi əsasında
iki seriyalı rəngli bədii film çəkilmişdir. "Kitabi-Dədə
Qorqud" adlanan filmdə abidənin bəşəri
idealları, fəlsəfi dərinliyi və s. qorunub
saxlanmışdır.
"KİTABİ-DƏDƏ
QORQUD" ENSİKLOPEDİYASI
İlk təcrübə olan bu ensiklopediya böyük
alimlər qrupunun elm aləminə töhfəsidir. "Kitabi-Dədə
Qorqud" ensiklopediyası iki cilddən ibarətdir.
Birinci cildə (Bakı, "Yeni Nəşrlər Evi",
2000, 624 səh.) abidənin daha qədim və mükəmməl
sayılan Drezden nüsxəsi əsasında latın
qrafikası ilə hazırlanmış mətni daxil
edilmişdir. Mövcud mətnə izahlı
lüğət yazılmışdır. Bu
cilddə, həmçinin, əlyazmanın Drezden və Vatikan
nüsxələrinin faksimilesi verilmişdir. Cilddə dastanın lüğət tərkibi,
semantik xüsusiyyətləri, orfoqrafiya sistemi haqqında məqalələrin
verilməsi mətnin daha yaxşı başa düşülməsinə
kömək edir. Drezden və Vatikan
nüsxələrinin müqayisəsindən əldə edilən
nəticə və ümumiləşdirmələr dastan
haqqında daha dolğun təsəvvür yaradır. Abidənin nəşri tarixində ilk dəfə
olaraq həmin nüsxələr orijinalın bütün
xüsusiyyətlərini saxlamışdır.
İkinci cild (Bakı, "Yeni Nəşrlər
evi", 2000, 568 səh.) ensiklopedik səciyyəli məqalə
və məlumatları əhatə edir. Burada yer alan
bir sıra məqalələr elmi-tədqiqat xarakteri
daşıyır və qorqudşünaslıq tarixində ilk
dəfə çap olunur. Sözlükdə tarixi, fəlsəfi,
etik, estetik dəyərlərin açılması,
dastanlardakı çoxsaylı obrazların etimoloji baxımdan
öyrənilməsi, toponimlərin müəyyənləşdirilib
şərh edilməsi və s. məsələlər də
diqqətdən yayınmamışdır.
İkinci
cilddə, həmçinin, "Kitabi-Dədə Qorqud"un tədqiqi ilə məşğul olan alimlər,
onların dastanla bağlı araşdırmaları haqda məlumat
verilmişdir.
Bu cilddə, eləcə də abidənin
boylarının motivləri əsasında yazılmış
dram, nəsr, musiqi əsərləri və onların müəllifləri
haqqında məqalələr daxil edilmişdir. Təqdim edilən
ensiklopediya eposun 1300 illik yubileyinin keçirildiyi mərhələyə
qədər görülmüş işləri,
aparılmış elmi tədqiqatları əhatə edir.
Ensiklopediyanın bu nəşri qorqudşünaslıqda
yeni mərhələnin təməlini qoydu.
DƏDƏ
QORQUD PARKI VƏ ABİDƏSİ
Ulu öndər Heydər Əliyevin 2000-ci ildə
imzaladığı fərmana əsasən paytaxtın ən
səfalı yerində Dədə Qorqud Parkının
salınması və Parkda Dədə Qorqud abidəsinin
ucaldılması qərara alınmışdı.
Parkın
və abidənin açılışı 13 dekabr 2013-cü
il tarixdə baş tutdu.
Açılışa dəvət olunanlar arasında olmaq mənə
də qismət
oldu.
Prezident
İlham Əliyev yığcam və mənalı
çıxışında dedi: "Bu gün çox əlamətdar
bir gündür. Biz Bakıda Dədə Qorqud
abidəsinin açılışına
toplaşmışıq. Mən sizin
hamınızı bu münasibətlə təbrik edirəm.
"Kitabi-Dədə Qorqud" Azərbaycan
xalqının milli sərvətidir. Bu əsərdə
Azərbaycan xalqının keçmiş həyat tərzi, məişəti,
psixologiyası əks olunmuşdur. "Kitabi-Dədə
Qorqud" dastanı Azərbaycan xalq ədəbiyyatının
yazılı abidəsidir. Bu gün bu abidənin
ucaldılması Azərbaycan xalqının bir daha öz
tarixi keçmişinə, mədəniyyətinə olan
münasibətinin təzahürüdür..."
Sonra söz Azərbaycan Yazıçılar Birliyinin sədri, Xalq yazıçısı Anara verildi. Anar xüsusi vurğuladı: "Dədə Qorqudun adı da Heydər Əliyevin adı ilə bağlıdır. Çünki Dədə Qorqud tədbirlərinin dünya səviyyəsində keçirilməsi məhz Ulu öndərin xidmətidir. Heydər Əliyevin sayəsində dünyada heç bir yerdə keçirilməyəcək səviyyədə Dədə Qorqud yubileyi keçirildi. Dədə Qorqud ensiklopediyası çap olundu. Dədə Qorqudun abidəsi haqqında qərarlar qəbul olundu. Mən çox şadam ki, Heydər Əliyevin başqa arzuları kimi, bu arzularını da onun oğlu hörmətli Prezidentimiz bu gün həyata keçirir.
"Dədə Oorqud" Azərbaycan xalqının müqəddəs kitabıdır. Qayğınıza görə təşəkkür edirəm".
Sonra söz Bakı Slavyan Universitetinin rektoru, professoru Kamal Abdullaya verildi. Akademik Kamal Abdulla "Kitabi-Dədə Qorqud"un tədqiqi tarixindən söz saldı və qeyd etdi ki, alman alimi Fridrix fon Dits 1815-ci ildə "Basatın Təpəgözü öldürdüyü boy"u çap etdirmiş və bununla da Qorqudşünaslığın əsasını qoymuşdur. Akademik təklif etdi ki, 2015-ci ildə Qorqudşünaslığın elm aləminə məlum olduğunun 200 illiyini ölkə miqyasında keçirilməsinə dair qərar qəbul edilsin. Təklif məmnunluqla qəbul olundu.
Sonda söz heykəltaraş Görüş Babayevə verildi. O, abidə üzərində işləyərəkən göstərilən qayğıya görə Prezidentə təşəkkür etdi.
Dədə Qorqud Parkı Bakının mərkəzində altı hektar ərazidə salınmışdır. Parkın sahəsinin iki hektarını süni göl və şəlalə təşkil edir. Uşaqlar və böyüklər qayıqlarda göldə üzürlər.
İlin bütün fəsillərində Dədə Qorqud parkı izdihamlı olur. Parkda uşaqlar, gənclər və böyüklərin istirahəti üçün hər cür şərait yaradılmışdır. Göy çəməndə ağacların kölgəsində xalça salıb ailəlikcə çay və yemək süfrəsi açıb istirahət edənlərə baxanda adamın ürəyi açılır.
Çəkinmədən deyə bilərik ki,
Dədə Qorqud parkı paytaxtımızın ən
arzuolunan seyrangahlarından birinə çevrilmişdir.
Qəzənfər
PAŞAYEV
Respublika
Ağsaqqallar Şurası İdarə Heyətinin
üzvü, Əməkdar elm xadimi, professor
525-ci qəzet.- 2022.- 15 iyun.- S.18-19-20.