"Bir il Ağdam-Bakı qatarında gecələmişəm..."

RƏŞAD MƏCİD: "QOCALIĞIMI AĞOĞLANDA YAŞAMAQ İSTƏYƏRƏM"

Zahirən nə qədər soyuqqanlı görünsə də, yaxın dostları Rəşad Məcidin çox kövrək insan olduğuna yaxşı bələddilər. Görünür, deyilənlərlə razılaşmağım üçün mən də onun üçün ən həssas məqamlarla bağlı emosional anlarına şahidlik etməli idim. Necə ki, məşhur bir filmdə dili tutulmuş qəhrəmanın dilini açmaq üçün əvvəlcədən planlaşdırılmış şəkildə sevgilisini partlayışın ağuşuna atırlar və həyəcanın, təlaşın gücünə onun dili açılır, Rəşad Məcidin də o duyğulu anlarını görmək üçün yəqin, elə bir ürəktitrədən mənzərə yaranmalı imiş. Bu, taleyin mizanı, zamanın gərdişi idi.

44 günlük Vətən müharibəsi dövründə Rəşad Məcidlə həmsöhbət olmaq çox qəliz məsələyə çevrilmişdi. Məlum məsələdir, o vaxt hər birimizin bütün söhbətlərinin qayəsi Qarabağ, səngər, müharibə idi. Odur ki, iki kəlmə bu barədə danışan kimi Rəşad Məcidin qəhərdən boğazı düyünlənirdi, gözünün ağı qıpqırmızı olurdu və qıyılırdı. Anındaca otağı siqaret tüstüsü bürüyürdü. O tüstü özü ilə həzin bir sükut gətirirdi. Bu, 30 ilin yanğısı -qaysaqlanmayan yaranın yenidən göynəməsi idi... Gələn şəhid xəbərləri, daim informasiya eşitmək ehtiyacı, eyni zamanda, azad olunan kənd və şəhərlərin adları açıqlandıqca yaşanan sevinc və qürur hissləri...

Bütün bu qarışıq duyğuların ab-havası Rəşad Məcidin davranışlarına, reaksiyasına da çökmüşdü. O, Ali Baş Komandanın hər çıxışını necə həyəcanla dinləyirdisə, həmin coşğu "525-ci qəzet"in səhifələrinə, manşetlərinə də sirayət edirdi. Qarabağ Zəfərindən sonra Rəşad Məcidin baş redaktoru olduğu qəzetə də yeni nəfəs gəldi.

Kənardan nə qədər doğru görünər, ya yox, bilmirəm, onun 44 günlük həyəcanına şahidlik edən adam kimi, Rəşad Məcidi doğulduğu kəndə və boya-başa çatdığı yerlərə səfər etdikdən sonra məhz mən danışdırmaq, təəssüratını öyrənmək istədim. Deyəsən, söhbətimiz alındı.

"...düşündüm ki, ola bilsin, hansısa İlahi bir qüvvə mənim o yerlərə getməyimi istəmir..."

İki ildir torpaqlar işğaldan azad olunub. Amma Rəşad Məcid nə Laçına, nə də Ağdama səfər etmişdi. Ya təkliflərdən özü imtina edirdi, ya da hansısa bir iş qarşısında əngəl olurdu. Məhz iyunun 14-15-i Laçına və Ağdama ard-arda səfər etməsi məni düşündürdü. Görünür, Tanrının lütfünün də uyğun vədəsi yetişməli idi. Bu barədə bir neçə dəqiqə düşünüb sözə başladı:

"Bu özüm üçün də bir sirdir. Keçən il bir neçə dəfə Laçına səfər təklif olunsa da, gedə bilmədim. Hətta Dini Qurumlarla İş üzrə Dövlət Komtəsi Alban-udi xristian dini icması ilə birlikdə Ağoğlana getməyi təklif etmişdi. Hər dəfə nəsə bir problem yaranırdı. Həmçinin, Ağdama getmək üçün də bir neçə dəfə imkan yaranmışdı, amma mümkün olmamışdı. Bilirsən ki, bununla bağlı iki yazım çap olundu: "Gecikmiş Ağoğlan bələdçiliyim" və "Qorxu" essesi... "Gecikmiş Ağoğlan bələdçiliyim" yazısı Gündüz İsmayılovla Mirmehdi Ağaoğluya xitabən yazılmışdı, məzmunu da belə idi ki, niyə Ağoğlana getdiniz, amma mənim doğuldum kəndə getmədiniz? "Qorxu" essesində isə Ağdamla bağlı xəyallarımın dağılacağından qorxduğumu qələmə almışdım.

Düzü, keçən il Laçına, Ağdama təşkil olunmuş səfərlərdə iştirakım mümkün olmayanda düşündüm ki, ola bilsin, hansısa bir İlahi qüvvə mənim o yerlərə getməyimi istəmir. Amma bu il Ağdama və Laçına səfər təklifləri ard-arada gəldi, bir saatın içində. İyunun 15-i Ağdam ziyalılarının doğma yurda səfəri təşkil olundu, özümü bu səfərə hazırlayan vaxtda Gündüz İsmayılov zəng etdi ki, ayın 14-ü Laçına gedək. Məncə, bu da mistik hadisə idi. Düşünürəm, görəsən, niyə belə oldu? Doğuldum məkana - Laçının Kosalar (Ağoğlan) kəndinə, uşaqlığımın keçdiyi Ağdama işğaldan azad olunandan sonra iki ildir gedə bilmirəm, amma iki günün içində o yerləri görə bildim. Bəlkə də, başqa səbəbləri var..."

"Ora mənim anamın kəndidir..."

Rəşad Məcid Laçına gedəndə Feysbuk hesabında bir status paylaşmışdı:

"1988-ci ildən, münaqişə başlayandan sonra bu yolu tez-tez gedib-gələrdim. Bu yerlərin, bu yolun, az qala, hər çuxuruna bələd idim. Arazqırağıyla gəlib Xanlıqdan sağa burulur, Həkəri çayının kənarıyla üzüyuxarı qalxırdım. Sonuncu dəfə bu yolla 1992-ci il mayın 12-də, Şuşanın işğalından 4 gün sonra o vaxtkı iş yoldaşlarımla - "Ədalət" qəzetinin əməkdaşlarıyla birgə getmişdik. Şuşa itkisinin sarsıntısı içərisində Laçına doğru irəliləyirdik. Yolboyu olduqca kədərli, qandonduran mənzərəyə şahidlik edirdik. Ev-eşiyindəki gümanı və gücü çatan əşyaları yüklədiyi maşınlarla qarşımızdan keçib gedən çarəsiz insanlarla rastlaşırdıq. Güləbirddən ötüb "Qayğı" qəsəbəsini keçəndə Zakiri gördüm. Ağoğlandan şax görkəmiylə tanıdığım Zakir kəndin mal-qarasını qabagına qatıb fəryad eləyə-eləyə Güləbirdə sarı gedirdi. Bu gördüklərim Ağoğlanın boşaldığının, Laçının tezliklə işğal olunacağının faciəli əlamətləri idi. Həmin gün bir neçə saat Laçında olduq, hərbçilərlə, hələ rayon mərkəzində qalıb "ev-eşiyini" çıxarmağa çalışan köməksiz insanlarla, tanışlarla görüşdük. Cəmi beş gün sonra hərbi diktorun güllə kimi açılan ikicə kəlmə sözü yaddaşıma əbədi həkk olundu: "Laçın itirilmişdir". ...İndi otuz ildən sonra qəhrəman hərbçilərimizin, igid əsgərlərimizin azad etdikləri bu torpaqlardan keçib yenidən Laçına, doğulduğum Ağoğlan kəndinə gedirəm".

Söhbət zamanı statusu xatırlatdım. Deyir, "ömrümün ən faciəli günlərindən biri idi, Şuşa gedəndən sonra dörd gün sol qolumu hiss eləməmişdim". Feysbukda doğulduğu həyətdən - özünün təbirincə desək, Balaxanım nənənin həyətindən, Halay babanın evindən video paylaşıb. Deyir, "axırıncı dəfə Saday dayı rəhmətə gedəndə bu həyətə gəlmişdim"... Mənə maraqlı idi, 30 ildən sonra doğulduğu kəndə gedən Rəşad Məcidə 30 illik ayrılığı hansı nişanələr xəbər verdi? Xatirələrində ilişib qalan nəsnələri dilə gətirdi:

"Kosalar mənim anamın kəndi olub. Rəsmi adı Ağoğlandır. Kosalarla yanaşı Malıbəy, Sultanlar kəndi var. Yolboyu sürətli quruculuq işləri adama təskinlik verir, mən o yolları çox gedib-gəlmişəm. Ağalı kəndində görülən işləri gördük, Güləbirdə çəkilən yola tamaşa elədik. Bu, adamı nikbin ovqata kökləyir. Laçın şəhərindən keçdik. Sözün düzü, şəhərin arxitekturası həmənkidir, evlərin çoxusu salamatdır. Yəni, o vaxt gördüyüm şəhər qismən yerində idi. Əvvəllər tikdikləri dəbdəbəli obyektləri ermənilər söküb aparıblar. Hiss olunur ki, uzunmüddətli yaşamaq fikirləri yox imiş və yaşayış seyrək olub. Bir şey xoşuma gəldi ki, bizim işıq çəkən qruplarımız sülhməramlıların yanında, Laçın ərazisində rahat hərəkət edirdilər".

"Bütün məsafələr balacalaşıb..."

"Rəşad Məcid haralıdır?" sualına həmişə müxtəlif cavablar səsləndirilib. Kimi deyib laçınlı, kimi deyib ağdamlı, kimi deyib ağcabədili... Elə hamı da düz deyir. Rəşad Məcid həm laçınlıdır, həm ağdamlıdır, həm də ağcabədili... O, sözün əsl mənasında, iliyinə qədər qarabağlıdır. Rəşad Məcidin atası Müseyib kişinin kökü Laçının Seyidlər - Alxaslı kəndindəndir, amma Ağcabədidə yaşayıblar. Hətta müharibə başlamamış Müseyib kişi Seyidlər kəndində babasının məzarını təmir etdiribmiş. Daha sonra ailə Müseyib kişinin işi ilə əlaqədar Ağdama köçüb. Rəşad müəllim orada boya-başa çatıb, orta təhsil alıb. 80-ci illərin ortalarında yenə Müseyib kişinin işi ilə əlaqədar ailə Ağcabədiyə köçüb. Müharibəyə qədər daim Ağdama da, Laçına da sıx gediş-gəliş olub. Hətta Müseyib kişinin atası, el ağsaqqalı Mirhacib ağanın məzarı da Ağcabədidədir. Ağdamlılar Rəşad Məcidi ağdamlı, laçınlılar laçınlı, ağcabədililər ağcabədili hesab edirlər. Dost-tanışlar isə bütün bölgüləri kənara qoyub vahid nəticəyə gəlirlər: Qarabağlı Rəşad Məcid.

Kəndin quruluşundan elə danışırdı, elə dəqiq izahat verirdi ki, nabələd adam da gedib oraları tanıya bilərdi:

"Mənim ata babalarım Seyidlər kəndindən olub. Alxaslı kəndindən tanımadığım adamlar atamın babası Seyid Hacı Məcid ağanın qəbrinin videosunu yollamışdılar.

Kosalara gedəndə hiss elədim ki, məsafələr kiçilib. Uşaq vaxtı o yollar mənə çox uzun görünürdü. Malıbəy kəndi Minkənd çayının o biri üzündədir. Minkənd çayı axıb Həkəriyə qoşulur. Həmin çayın bu biri üzündə Sultanlar kəndidir. O vaxt orada bir meyvə sexi var idi. İndi oranı əsgərlər üçün çörək sexi ediblər. O çörəklərdən alıb xalalarıma, anama gətirdim. Sultanlar onların analarının - Balaxanım nənəmin kəndidir. Orada bir Həmzə sultan sarayı var. O sarayın yanında Balaxanım nənənin qardaşı Süleyman müəllimin evi var, o ev indi də yerindədir. Əvvəllər Sultanlardan Kosalara getmək üçün yol uzun idi. İndi Sultanlardan Kosalara bir yol çəkiblər, körpü tikiblər, qısa getmək olur.

Kəndə gedən kimi həsrətində olduğum havanı hiss elədim. Çayın bu neçə ildə qulağımdan getməyən şırıltısını eşitdim, ruhum dincəldi. Umudla Əhlimanın çəpəri arasında bir yol var, o yol da elə bil balacalaşıb. Orada anamın əmiləri - Musa müəllim və Qaçay müəllimin evləri dünənki kimi yadımdadır. O evlər daha yoxdur, darvaza yerində deyil. Amma kol-koslu kənd çəpərləri yerindədir, akasyaların sayı çoxalıb. Baxanda bilirsən ki, həmin yerdir, həmin evlər gözünün qabağına gəlir. Orada bir yoxuş var idi. Elə bil o yoxuşda düzləşib, halbuki uşaq vaxtı o yoxuşu çıxanda nəfəsim kəsilirdi.

Doğulduğum həyətə girəndə bir neçə video çəkib qohumlarıma yolladım. Mən əvvəllərdə o evin nə vəziyyətdə olduğunu bilirdim. Neçə il qabaq Ququl xəritədə axtarıb həmin evin görüntüsünü tapmışdım. Görmüşdüm ki, evin tavanı yoxdur, bir hissəsi uçub. Xalalarıma deyəndə dedilər ki, sən Allah, Balaxanım nənəyə göstərmə, evinin uçurdulduğunu bilməsin. Balaxanım nənə iki il qabaq rəhmətə getdi, evinin işğaldan azad olduğunu görmədi".

"Anamın o arzusunu yerinə yetirə bilmədim..."

Rəşad Məcidin anası - Yavər xanımla- Yavər nənə ilə həmsöhbət olmaq, evindəki köhnə fotoşəkillərə baxmaq mənə də qismət olub. Çox zabitəli, müdrik və bir o qədər də rəhmdil, ehmal qadındır. "525-ci qəzet"də Yavər nənənin bir yazısı çap olunmuşdu: "Anamın tikiş maşını". Yazı başdan ayağa nisgil, azad olunan yurda ağı əvəzi idi. Yavər nənə ötənləri-keçənləri yada salmışdı.

Rəşad Məciddən soruşdum ki, getməmişdən qabaq anası ilə nə söhbət edib, Yavər nənə oğluna nə tapşırıb? Gülümsəyərək sözə başladı:

"Anamla xalam axşam mənim üçün pendir, çörək, Hacılar yuxası, kotlet tədarükü görmüşdülər. Doğulduğum həyətdə onlar üçün bir video çəkdim. Dedim, baxın, sizin yemək üçün göndərdiklərinizi Balaxanım nənənin evində, Halay babanın həyətində yeyirəm. Anam dedi ki, mənə gilas gətirərsən. Anamın o arzusunu yerinə yetirə bilmədim. Vaxtilə o həyətdə çoxlu meyvə ağaclarının olduğunu xatırlayıram. İndi onlardan əsər-əlamət yox idi. Düşünürəm ki, ermənilər çıxana yaxın odun üçün ağacları kəsib aparıblar. Amma həmin gilasın tamını dünyanın heç yerində dadmadım".

"Ağdamda gözüyumulu haranısa tapa bilərəm, amma gözüaçıq mümkün deyil..."

Rəşad Məcid ömrünün Ağdam dövrü... Bütün söhbətlərindən, haqqında danışılanlardan məlum olur ki, onun formalaşmağında, bədii təfəkkürünün genişlənməsində, hadisələrə adekvatlığında Ağdamda yaşadığı illərin rolu daha böyük olub. O həmişə Ağdamın ovaxtkı mədəni-ictimai həyatından, oraların köhnə kişilərindən ağızdolusu danışıb. Zənnimcə, Rəşad Məcidin özünəməxsus sanballı davranışlarının mayası da elə Ağdam olub. Düzdür, həmişə doğulduğu Laçından həyəcanla bəhs edib, Şuşa sevgisini bütün çalarları ilə hiss etmişik. Amma Ağdamın ermənilər tərəfindən viran edilməsi Rəşad Məcidə Ağdamın özü boyda dərd əta edib. Ən çox Ağdama kövrəlib, ən çox Ağdama heyifslənib... Elə bilirəm, birbaşa Ağdama yollanmağa hazır deyildi. Mütləq Laçına gedib, oraların havasını udub Ağdama yol almalıydı... Ağdamla bağlı suallarıma daha aramla, sakit cavab verməyə başladı:

"Əvvəl Ağdamda 1 nömrəli məktəbin yanındakı dördmərtəbəli binada yaşamışıq, sonra köhnə hamam məhləsinə - Əli İbrahimov küçəsinə köçmüşük. Birinci sinifdən doqquzuncu sinfə qədər Ağdam şəhər 1 nömrəli orta məktəbdə təhsil almışam. Bizimlə bu dəfə Ağdama gedən tanınmış alim, AMEA-nın müxbir üzvü Rafiq Əliyev də, mərhum akademik Xudu Məmmədov da həmin məktəbi bitiriblər. 1984-cü ildə Ağdamdan Ağcabədiyə köçsək də, tez-tez Ağdama gedirdim. Hər 5-ci gün axşam qatarla Ağdama gedirdim, bazar günü axşam Bakıya qayıdırdım. Bir dəfə hesabladım, 1979-cu ildən 1984-cü ilə qədər ömrümün bir ilini Ağdam-Bakı qatarında gecələmişəm.

Dostlar deyirdilər ki, Ağdama getsən, heç yeri tanımayacaqsan. Deyirdim, gözüyumulu Ağdamı taparam, 1 nömrəli məktəbdən çıxıb dördmərtəbəli binanın yanından Lenin bağı ilə evə gedərəm. Deyirdilər, bəlkə də, gözüyumulu gedərsən, ancaq gözüaçıq mümkün deyil.

UNEC-in rektoru Ədalət Muradovun təşəbbüsü, Prezidentin Qarabağ üzrə nümayəndəsi Emin Hüseynovun dəstəyi ilə ağdamlı ziyalıların doğma yurda səfəri baş tutdu. İlk dəfə gedənlərin sırasında akademik Dilqəm Tağıyevlə AMEA-nın müxbir üzvü Rafiq Əliyev də var idi.

Birinci İmarətə gəldik. Orada o qədər futbola baxmışam ki... Təəssüf ki, Sovet illərində biz oranın mahiyyətini lazımi qədər dərk etmirik. Bilmirdik ki, Pənah xanın, Natəvanın və digərlərinin qəbirləri oradadır. Biz ancaq ora Ağdamın "Şəfəq" komandasının oyunlarına baxmağa gedərdik.

Oradan məscidə gəldik. Məscidin ən kədərli mənzərəsi mənim yadımdadır. Xocalı hadisəsindən sonra meyidlərin ora gətirilməsi gözümün qabağından getmir. 10 yaşıma qədər məscidin qabağında dördmərtəbəli binanın ikinci mərtəbəsində yaşamışam. Aşura vaxtı bütün ətraf rayonlar Ağdam məscidinə axın edirdi. İndi deyirlər, Sovet vaxtı məscidlər bağlı idi, dini qadağan eləmişdilər. Mən o deyilənlərə təəccüblə yanaşırdım. Çünki gözümü açandan məsciddə insanları gur görürdüm, o qadağanı hiss eləmirdim.

Məsciddən sonra teatr tərəfə getdik. Əbdürrəhim bəy Haqverdiyev adına Ağdam Dövlət Teatrının direktoru Əli Əmirlinin dayısı Məmməd Əmirov idi. Məmməd müəllim atamın dostu idi. Bacımla birgə orta məktəbdə oxuyanda bizi hansısa tamaşanın ictimai baxışına aparmışdı. O vaxt təsadüfən gənc jurnalist Aqil Abbas ora gəlib çıxmışdı. Aqil Abbasın ordakı çıxışı mənim bütün düşüncələrimi dəyişmişdi. Sovet televiziyasına baxan, qəzetini oxuyan bir məktəbli üçün belə fərqli danışıq tərzi olduqca maraqlı idi. Aqil Abbas elə indi də o cür danışır.

Ağdam teatrında Əməkdar artist Tofiq Qarayev var idi, əfsanəvi adam idi. Ona görə tamaşaya baxmağa gəlirdilər, öz improvizələri ilə insanları cəlb edə bilirdi.

Bütün bu yerləri gəzdikcə evlərin yerini təxmini bilirdim. Sadəcə kol-kos yolu-izi örtmüşdü. Həqiqətən, gözüyumulu haranısa tapa bilərəm, amma gözüaçıq mümkün deyil..."

Mümkün deyil ki, sonuncu cümlə insanı kədərləndirməsin. Özü də danışdıqca kövrəlir, gözlərini uzağa zilləyirdi... "Həmin yerlərdən hansı arzularla ayrıldınız?" sualıma verdiyi cavab illərin sürətli axışından, zamanın amansızlığından, ömrün bietibarlılığından xəbər verirdi:

"Emin Hüseynov dedi ki, Qızıl Kəngərli kəndində bir yeməkxananı bərpa etmişik. Şahbulağı, Daş karxanasını keçdik, Xaçın su anbarının yanından həmin kəndə getdik. Orada səfərlə bağlı fikirlərimizi bölüşdük, Emin Hüseynovun fikirlərini öyrəndik. Ağdamla bağlı arzular səsləndi. Daha sonra Quzanlıya gəldik, Ağdamın icra başçısı ilə həmsöhbət olduq. Qaraağacı qəbiristanlığı barədə təkliflər irəli sürüldü. Emin Hüseynov bildirdi ki, biz istəyirik, ağdamlı iş adamları bu quruculuğa qoşulsunlar, bəziləri tərəddüd edir.

İki günlük səfər nəticəsində xeyli yorğunluq olsa da, xeyli ruhum təzələndi, beynində yeni fikirlər cücərdi. Gedib o yerləri görürsən, sənə güc gəlir, düşüncələrin durulur. On beş yaşımda Cıdır düzünə şeir yazmışam, daha sonra Xarıbülbül festivalı ərəfəsində yenidən Şuşaya şeir yazmışam. Azərbaycan Prezidentinin Şuşa haqqında dillər əzbərinə çevrilən sözlərini eşidəndə mənim gözlərim yaşarır. Hər dəfə Şuşaya gedəndə ayrı-ayrı sözlərlə o yerləri tərənnüm edir. Keçən il cənab Prezident dedi ki, dünyanın çox yerində olmuşam, amma Şuşaya bənzər şəhər görməmişəm. Bu sözləri eşitmək mənim üçün böyük xoşbəxtlik idi.

Mərhum yazıçımız Əli İldırımoğlu deyirdi ki, Qubadlıda bizim kəndimizin iki tərəfindən çay axırdı. Dedim, Əli müəllim, bizim kəndimizin üç tərəfindən çay axırdı. Ağoğlanın bir tərəfindən Hacılar çayı, bir tərəfindən Xənəzək çayı, bir tərəfindən isə Minkənd çayı axır. Nə yaxşı ki, o çayların şırıltısını yenidən eşitmək mənə qismət oldu. İnsanın genetik yaddaşı oyanır. Torpaqlar azad olunandan sonra bir arzum olub, qocalığımı Ağoğlanda yaşamaq istəyərəm. Xəyal qururam ki, orada necə ev qura bilərəm. Bilirsən, o dağlarda keçi pendiri olurdu. Onun spesifik dadı var idi. Nənəmin pendirinin dadını bircə dəfə 1993-cü ildə Fransada yediyim pendirdən almışam.

Son illərdə neçə-neçə xəyalımız gerçəkləşib, yəqin, bu xəyal da gerçəkləşər".

Rəşad Məcidlə bu qədər həmsöhbət olduğum yadıma gəlmir. Ürəyi dolu idi, danışdıqca danışmaq istəyirdi, halbuki çox vaxt qısa və konkret cavabları sevir. Qələmə aldıqlarım söhbətimizin bir qismi idi. Söhbətimizin davamını sonra qələmə alacam: Ağoğlanda, Rəşad Məcidin doğulduğu evdə keçi pendiri yeyib söhbətə davam edəcəm, orda danışdıqlarını da yazacam. Odur ki, bu söhbətimiz hələ tam deyil. Sağlıq olsun, qarabağlı Rəşad Məcid!

Nadir YALÇIN

525-ci qəzet.- 2022.- 18 iyun.- S.10-11.