Azərbaycan-monqol ədəbi əlaqələri

Orijinaldan ana dilimizə tərcümə edilmiş monqol hekayələri haqqında qeydlər

Azərbaycan-monqol ədəbi əlaqələri bədii tərcümə yolu ilə genişlənərək inkişaf etməkdədir. Milli-mənəvi dəyərlərin təzahürü sayılan monqol ədəbi nümunələrinin Azərbaycan dilinə tərcüməsi daima ədəbiyyatların qarşılıqlı inteqrasiyasına və zənginləşməsinə töhfə verir. Qarşılıqlı ədəbi əlaqələr fonunda monqol dilindən tərcümə olunan əsərlərin ana dilimizdə təcəssümü həm də tarixi-ədəbi prosesdir. XX əsrin ortalarından etibarən monqol ədəbi nümunələri ikinci dil, rus-dili vasitəsilə Azərbaycan dilinə tərcümə edilirdi.

Bilkənt Universiteti "Yazılı və şifahi tərcümə" şöbəsinin dosenti, Türkologiya və tərcüməşünaslıq üzrə elmlər doktoru Elvin Abbasbəyli ilk dəfə müasir dövr monqol hekayələrini orijinaldan Azərbaycan dilinə tərcümə edir. Monqol dilindən tərcümə olunan Maqvan Erdenebatın "Portret", Davaadarj Enxboldbaatarın "Dekabr qızı", Batnasan Qanhuunun "Yeni başlanğıc" və Bayanmönx Çoojçuluunçeçeqin "Güzgü effekti" hekayələri Azərbaycan-monqol ədəbi əlaqələrinin inkişafına bir töhfədir. Monqol ədəbiyyatından dilimizə çevrilən nəsr nümunələri milli münasibətlər zəminində hər iki xalq arasında ünsiyyəti möhkəmləndirir.

Yeni nəsil monqol yazıçısı Maqvan Erdenebatın "Portret" adlı kiçikhəcmli hekayəsi özündə böyük məzmun daşımaqla bir çox məziyyətlərə diqqət çəkməkdədir. Yazıçı hekayədə ailə münasibətlərini işıqlandırır, yaşlı və gənc nəslin fikir ayrılıqlarını sadə dillə qələmə alır. Hekayənin baş qəhrəmanı səksən yaşlı qoca Lamzavdır. Lamzavın həyatından bir epizodu təqdim edən yazıçı bu epizoda müxtəlif mənalar yükləyərək, eyni zamanda, qəhrəmanın gəncliyinə nəzər yetirir. Səbrsiz və tündxasiyyətli qoca Lamzav nəvələri və övladı ilə birgə yaşayır.

Yazıçı hekayənin əvvəlində Lamzavın xarakterinin mənfi tərəflərinə diqqət çəkir. Qocanın özünün də fərqində olmadan formalaşan əsəbi xarakteri ailə üzvlərini, xüsusilə, kürəkəni Nasanbatı təngə gətirir. Müəllif hekayənin bu hissəsində ər və arvadın fərqli düşüncələrini təsvir edir. Nasanbat qoca Lamzavın xarakteri haqqında nə qədər mənfi fikirdədirsə, əksinə qocanın qızı ərinin bu nifrətini heç cür anlaya bilmədiyini dilə gətirir. Ahıl atasının yaş ötdükcə uşaqlaşan xasiyyətini normal qarşılayan qadın, əri Nasanbatın düşüncələrini şiddətlə qınayır, hətta müqayisə aparır. "Sən əsəbiləşmə! Və yazıq atama da nifrət etməyi burax. Qoca adamdır! Sənin atan olsaydı belə etməzdin".

Qoca Lamzav nəvələri ilə söhbətində yaşlı və yorğun olduğunu dilə gətirsə də həyat eşqinin sönmədiyi onun nitqindən məlum olur. Televiziya kanalında eşitdiyi xəbərdən çox xoşbəxt olan Lamzav daha da gümrahlaşır, yaddaşını təzələyir. Uzun müddətdir böyük bir həvəslə arzuladığı və böyük rəğbət bəslədiyi rəssamın sərgisinə baxacağı fikri onu xeyli həyəcanlandırır. Lamzav öz gənclik portretinin rəssam xanımın çəkdiyi şəkillər arasında sərgilənəcəyinə əmindir. Qız övladının "Ay ata, bu qədər həvəslənmənə dəyməz" sözünə sərtliklə, əsəbi halda cavab verən qoca portretini gənclik illərindən ona yadigar qalan sənət əsəri kimi qiymətləndirir. Qoca gəncliyində öz tablosunu rəssamdan hədiyyə olaraq istəyir, lakin ala bilmir.

Sərgi zalında rəssamın çəkdiyi təbiət mənzərələri və fərqli insan tabloları qocanın əhvalını bir az da yüksəldir, Lamzavı öz tablosunu daha həvəslə axtarmağa sövq edir. Nəhayət öz portretini sərgi əsərləri arasında tapan Lamzavın sevinci yerə-göyə sığmır. O, bir anlıq gənclik illərinə qayıdır, necə enlikürəkli, cəlbedici və ifadəli gözlərə sahib olduğunu xatırlayır. Bütün diqqətini rəsm üzərində cəmləyən qoca öz adının tabloda nə üçün yazılmadığını sorğulamağa çalışır. Yazıçı qəhrəmanın təkidlə rəssamı axtarmaq istəyini, ağlında dolaşan müxtəlif fikirləri təsvir edir.

Portretinə baxdıqca cavanlığını xatırlayan qoca Lamzav yaraşıqlı gənclik dövrünün çoxdan keçdiyinə heyfslənir, xoş xatirələri gözlərində canlanır. Lamzav rəsm əsərini yaxın dostlarına göstərə bilmədiyi üçün təəssüflənir: qırx il öncə çəkilən portretini göstərə biləcəyi dostları artıq dünyadan əbədi köçüblər.

Elvin Abbasbəylinin digər bir tərcüməsi çağdaş monqol yazıçısı uşaq kitabları, pyeslər, hekayə və romanlar müəllifi Davaadarj Enxboldbaatarın "Dekabr qızı" hekayəsidir. Ədəbi fəaliyyətlə yanaşı jurnalistika ilə məşğul olan yazıçının "Dekabr qızı" hekayəsi eyniadlı obrazla bağlı əhvalatdan bəhs edir. Hekayə dekabr qızı adlandırılan, hər kəsin tanıdığı və sevimlisinə çevrilən qadının kiçik əhvalatı haqqındadır.

Yazıçı əhvalatın baş verdiyi məkanı, lifti, həm də şəhərə açılan pəncərə olaraq təsvir edir. Şəhərin sakinləri açıqürəkli, sadə, qonaqpərvər və səxavətlidir. Geniş stepdə yerləşən gözəl şəhərin məşhur və yeganə simvolu, turistlərin maraqla qarşıladığı dar ağacıdır. Keçmişlə müasir dövrü birləşdirən, tarixi simvol hesab olunan, "şəhərin mədəniyyət qüruru" dar ağacı insanlar üzərində dərin təsirə malikdir. Şəhər sakinlərinin qürur və fəxr yerinə çevrilən bu üç yüz altmış doqquz illik dar ağacı, həm də dekabr qızının fəxarət hissi ilə səsləndirdiyi simvoldur. Dar ağacı tarixən düşmənlərin məhvinə xidmət edərək zaman ötdükcə qürur yeri olaraq şəhər sakinləri tərəfindən qorunub saxlanır. Xalq arasında bilinən "Fəxarət qürur hissinə bəzəkdir" zərbi-məsəli uzun illərdir öz missiyasını davam etdirən dar ağacı üçün deyilir.

Dekabr qızı da öz növbəsində yaşadığı şəhərlə fəxr edir, lakin o da dar ağacının qurbanlarından birinə çevrilir...

Müasir dövr monqol yazıçısı Bayanmönx Çoojçuluunçeçeq silsilə hekayə və şeirlər toplusunun müəllifidir. Ən yaxşı jurnalist mükafatı və Monqolustanın Təhsil Nazirliyinin mükafatına layiq görülən, "Tarix illəri", "Mavi romans", "Tək qırmızı yarpaq" kimi hekayə toplularını qələmə alan yazıçının digər bir hekayəsi Elvin Abbasbəyli tərəfindən orijinaldan Azərbaycan dilinə çevrilən "Güzgü effekti" hekayəsidir.

"Güzgü effekti" hekayəsi qəhrəmanın naməlum qızın ruhunu görməsi ilə başlayır. Qaranlıq otaqda tək-tənha, bədbin halda oturan naməlum qız oğlanı xeyli qorxudur, təlaş içində yerində donub qalan gənc özünü ələ alaraq qızın kim olduğunu sorğulamağa çalışır. Diqqətlə müşahidə etdiyi qızın heç bir həyat əlamətinə, hissiyyata sahib olmadığını anlayır. Oğlanın şübhələri özünü doğruldur, dünyasını dəyişən bu qız hər kəs üçün təbii olaraq gözəgörünməzdir. Öz gözəgörünməzliyinin fərqində olan naməlum qız ata-anasının onu görə bilmədiyindən xeyli məyus olur. Naməlum qızla söhbət edən oğlanı bürüyən qüvvətli maraq hissi qorxu və təəccüb dolu baxışlarının önünə keçir. O, israrla insan düşüncəsinin hüdudlarını aşan hər şeyi görmək istəyini dilə gətirir: "Bunu çox istəyirəm. Biz sadəcə hər şeyin zahirini görürük, batinlərə bələd deyilik. İnsanların da üzünü görürük, ruhuna bələd deyilik". Qeyri-adi səslənən istək qarşısında qızın tərəddüdlü cavabı gecikmir. Gözlər hər şeyin əksidir, sən orada görmək istəmədiklərini belə görəcəksən və peşiman olacaqsan.

Otağın yanan işığı və uşaqların səs-küylə daxil olması ilə gözdən itən qız gənc oğlanın fikrini qətiləşdirir: o, ruh görmüşdü. Gənc artıq öz qeyri-adiliyinin fərqindədir: heç kəsin görə bilmədiyi ruhu görmüş, səsini eşitmişdi. Bir müddət tək qalan gənc öz-özünü sorğulamağa başlayır. Gördükləri barədə heç kimi inandıra bilməz onu dəli adlandırarlar, artıq onun üçün insan gözləri ayna tək hər şeyi əks etdirir. Baş verənlər haqqında həyat yoldaşını inandırmaq cəhdi boşa çıxan gəncin təlaşlı vəziyyəti uzun müddət davam edir. Oğlan artıq qarşılaşdığı şəxsin ondan əvvəl nə etdiyini duyur, gözlərinə uzun-uzun baxdıqca nə düşündüyünü görə bilirdi. Bu qeyri-adi bacarığı ilə içdən-içə fəxr edən oğlan tezliklə acı həqiqətlə üz-üzə qalır. İlk zərbəni həyat yoldaşından alan gəncin daxilindəki fəxr hissi tezliklə dərin kədər və qəlb qırıqlığı ilə əvəzlənir. O, həyat yoldaşının gözlərinə baxaraq baş vermiş xəyanəti film kimi izləyir, inandırıcı yalanlar gənci daha böyük və dərin bir boşluğa sürükləyir.

Sahib olduğu bu qeyri-adi bacarıq gəncin həyatını dəyişməyə başlayır. Vaxtının çoxunu işdə və yoldaşları arasında keçirən oğlan insanların qeyri-səmimi davranışlarını, onun arxasınca necə danışdıqlarını görə bilir, xeyli məyus olur. Gənc düşünür: hər kəs, hər şey saxtadır. İnsanların əsl üzü yalnız onun görə bildiyi həqiqətlərdə gizlidir. Tezliklə ətrafındakı saxta münasibətdən, ikiüzlü və səmimiyyətsiz insanlardan soyuyur. Artıq həyatındakı hər şey yalandan və böyük bir boşluqdan ibarətdir. Yaxın keçmişdə yaşadığı bütün xoşbəxtliklər həyat yoldaşı ilə birgə onu tərk edir. Naməlum qızın "peşman olacaqsan" sözü çoxdan özünü doğruldur, gənc yaxşı ola biləcək heç nə ilə qarşılaşmırdı. Bu qeyri-adi bacarıq ona yalnız tənhalıq və bədbəxtlik gətirir. Gəncin psixoloji durumu gün-gündən pisləşir, həyat mənasını itirir. Artıq tək reallıq dünyanın fani və yalan olduğu gerçəyidir. Səfil, səliqəsiz və nizamsız həyat tərzi yaşayan gənc arxasınca danışılan acı həqiqətləri qəbul edə bilmir. Ehtiyatlı, ikiüzlü və riyakar davranan insanların qeyri-səmimi sözləri gənci daha da bədbinləşdirir. Oğlan bütün bu yalanlardan və ikiüzlü münasibətdən çıxış yolunu həyatına son verməkdə görür.

Bayanmönx Çoojçuluunçeçeq "Güzgü effekti" hekayəsində həyat qanunlarının ziddinə gedən gəncin yarım qalan taleyini qələmə alır. Naməlum qızın ruhu ilə rastlaşan oğlanın bütün həyatı dəyişir və acınacaqlı sonla bitir. Yazıçı gənc oğlanın obrazında insan iradəsinin tab gətirə bilmədiyi həyat həqiqətlərini göz önünə sərir. İnsanın görüb-eşitdiyi hər şeyin onun mənəvi-psixoloji vəziyyətinə dərin təsirləri hekayədə öz əksini tapır.

Monqol dilindən tərcümə olunan nəsr nümunələri dərin mövzuları kiçik mətləblərdə əks etdirən çağdaş dünyanın hekayələridir. Azərbaycan dilinə orijinaldan tərcümə olunan monqol hekayələrinin təməl xüsusiyyəti müasir həyat gerçəklikləri və psixoloji məqamların bədii əksidir. Yığcam süjet xəttinə malik hekayələrdə yeni dövrün reallıqları və müasir insan düşüncələri qələmə alınır. Çağdaş zamanın nəbzini tutan "Dekabr qızı", ailə-məişət məsələlərini əks etdirən "Portret" hekayəsi, mənəvi məsələlərin əks olunduğu "Güzgü effekti" və ölümlə həyat arasında tutunmağa çalışan insan haqqında olan, lakonikliyi ilə seçilən "Yeni başlanğıc" hekayəsi həyatın içindən süzülüb gələn epik nümunələrdir.

Lamiyə NƏSİROVA

Nizami Gəncəvi adına Ədəbiyyat İnstitutu "Azərbaycan-Asiya ədəbi əlaqələri" şöbəsi

525-ci qəzet.- 2022.- 23 iyun.- S.14.