Xəyallar və reallıqlar
PSİXİATRİK
SİNDROM - İNSANLARI REAL HƏYAT
GERÇƏKLİKLƏRİNDƏN UZAQLAŞDIRAN
XƏYALLAR DÜNYASI
Uşaqlıqlarda yaradıcı təxəyyülün
inkişaf etdirilməsi
birbaşa beynin də inkişafına böyük köməklik
göstərir. Bu baxımdan
da uşaqların təxəyyülünü məhdudlaşdırmağa
çalışmaq onun
beyin inkişafına mənfi təsir göstərən başlıca
amillərdən biri kimi qiymətləndirilir.
Yetkinlik dövründə də xəyal qurmaq bacarığı hər birimizin həyatında çox mühüm rol oynayır. Xəyallarımız sayəsində arzularımızı
və həyatımızı
proqramlaşdırırıq. İşləmək və
istədiklərimizə nail olmaq əzmi həm də qurduğumuz xəyallardan güc alır. Həyatda uğur qazanan insanlara baxsaq görərik ki, onların böyük əksəriyyəti öz
arzularına inanıb,
onun arxasınca gedənlərdir.
Xəyal qurmaq insan beynini
proqramlaşdırır. Əldə edə
bildiyimiz və ya edə bilməyəcəyimiz
hər hansı bir şeyin xəyalı beynimizdə kimyəvi reaksiyaya səbəb olur. Beynimiz hətta bu xəyalları
gerçəkləşdirmək üçün virtual görüntülər
yaratmağa başlayır
və onu həyata keçirmək üçün ipucular formalaşır.
İstər uşaqlıq çağlarında,
istərsə də yaşımızın irəliləyən
dönəmlərində xəyal
qurmaq bacarığına
sahib olmağımız və
bundan istifadə etməyimizin bizə bir çox müsbət təsirləri
var. Çoxlarına görə,
bu, həm uğurun, həm də müsbət enerjinin mənbəyidir.
Amma dahi Nizami Gəncəvinin də dediyi kimi, "Bir inci saflığı varsa da suda,
artıq içiləndə
dərd verir o da".
Artıq
xəyal qurmağın
üzə çıxardığı
problemlər elm dünyasında
"Maladabtive daydreaming",
yəni "Xəyali
gerçəklik" adlanır.
Xəyali gerçəklik, başqa sözlə desək, xəyalların nəzarətdən çıxması
insanları həyatdan
uzaqlaşdıran və
daima xəyal qurmağa aparan psixiatrik vəziyyətdir.
Bu, insanın həddindən artıq xəyal qurmasının insanlarla ünsiyyəti əvəz etdiyi və gündəlik işlərə mane olan bir vəziyyətdir.
"Maladaptive Daydreaming" adlandırılan
bu psixiatrik sindromu İsrailin Hayfa Universitetinin professoru Dr. Eliezer Somer kəşf edib. Bu hal birdən-birə
yox, zamanla insanın öz duyğularını və
reallığı dərketmə
qabiliyyəti zəiflətdikdə
ortaya çıxdı.
Bu cür xəyalpərəstlik
əksər insanlar üçün gündəlik
həyatlarının ayrılmaz
bir hissəsinə çevrilib.
Kiçik yaşlardan özünü
göstərən bu
tip xəyalpərəstlik, uşaqlarda sosial mühitə marağın
itməsi və xəyallara dalmağın
daha da güclü
olması ilə müşahidə olunur.
Əksər insanlar isə bunun 14-15 yaşlarından
başladığını və illər ötməsinə baxmayaraq,
günlərini xəyal
quraraq keçirdiklərini
deyirlər. Bu insanlara
şizofreniya diaqnozu qoyulsa da, onlar
əslində şizofren
deyil. Çünki onlar xəyallarının
gerçək olmadığını
qəbul edirlər.
Bəs özümüzün,
yaxud uşaqlarımızın
bu cür xəyalpərəstliyə meyilli
olduğunu necə anlaya bilərik?
Bunu anlamaq üçün problemin ümumi simptomlarına nəzər salmaq lazımdır. Xəyali gerçəklik problemi
- Öz yaratdığı personajlarla hekayə tərzi xəyallara dalmaq;
- Real həyatdakı hadisələrdən
təsirlənərək yaranan
xəyallar qurmaq;
- Xəyalların gündəlik
görüləcək işlərin
yerinə yetirilməsinə
mane olması;
- Gecələr yatmaqda çətinlik;
- Xəyal qurmağa davam etmək arzusu;
- Xəyal qurarkən eyni hərəkətləri
təkrarlamaq;
- Xəyal qurarkən üz ifadələri, jestlər və mimikalarla hərəkət
etmək;
- Xəyal qurarkən pıçıldamaq və
danışmaq;
- Uzun müddət (saatlarla) xəyal qurmaq kimi simptomlarla
müşahidə olunur.
Bu cür insanlar
gündəlik öhdəlikləri
və rutinləri ilə barışmaq əvəzinə, daxili dünyalarına qərq olduqları üçün
özlərini dəli
hesab edirlər. Amma Psixi
Pozuntular Diaqnostik və Statistik Təlimatında (DSM) bu vəziyyət rəsmi olaraq psixiatrik xəstəlik kimi tanınmır. Doktor
Somer isə bu vəziyyəti aşağıdakı ifadələrlə
izah etdi: "Müxtəlif populyasiyalarda
əlavə tədqiqatlar
aparılmalı və
bu müşahidələr
genişləndirilməlidir. Eyni zamanda, bu prosesdə
iştirak edən beyin mexanizmlərini və niyə beynin xəyal qurmaqdan bu qədər
asılı olduğunu
daha yaxşı anlamaq üçün neyroiminq tədqiqatları
aparmalıyıq".
Xəstəlik olaraq rəsmi şəkildə təsdiqini
tapmasa da, bu problemin insanları
fiziki dünyada fəaliyyətsizləşdirdiyi və gündəlik öhdəlikləri vaxtında
icra edə bilməyəcək vəziyyətə
saldığı məlumdur. Bunlar isə
insanın həyatını
çətinləşdirən amillərdir.
Bəs o zaman yeniyetmələrdə, həmçinin,
yetkin insanlarda xəyali gerçəklik
problemini aradan qaldırmaq üçün
hansı üsullardan istifadə edilir?
Hələ ki, belə xəyalpərəstliyin
diaqnozu ilə bağlı heç bir konkret üsul
yoxdur. Amma mütəxəssislər bu problemin, yəni
insanların real düyadan
qoparaq xəyallarda yaşamasının bəzi
travmaların nəticəsi
olduğunu deyirlər.
Bu, real həyatın çətinlikləri, xatırlamaq
istəmədiyimiz hər
hansı bir problemdən uzaqlaşmaq üçün beynimizin müdafiə mexanizmi kimi də dəyərləndirilir.
Uşaqlarda isə diqqətdən
və ünsiyyətdən
kənar qalmaq xəyal dünyasına qapılmağa yol açan amillərdir.
Uşaqlıq və yeniyetməlik yaşlarında böyük
problem kimi görünməyən,
ümumən heç
bir ağrı-acıya
səbəb olmayan, əksinə, xoş hal hesab edilsə
də, xəyali gerçəklik sindromu yaşayan insanlar yaşlandıqca həyatlarının
çətinləşdiyini anlayırlar. Xəyal qurmaq insanda
xoş hisslər yaratsa da, həyatda
qalmaq üçün
gündəlik işləri
vaxtında görmək
və real həyatın
qarşıya qoyduğu
vəzifələri həyata
keçirmək, reallıqların
fərqinə varmaq lazımdır. Bu sindromdan əziyyət çəkən insanlar üçün tibdə hələ ki, konkret dərman müalicəsi olmasa da, psixoterapiyalar yolu ilə bunun
öhdəsindən gəlmək
mümkündür.
Uşaqları bu haldan qorumaq
üçün isə
daha çox diqqətli olmaq, onları xəyallarını
yazmaqları üçün
təşviq etmək
və gündəlik görüləcək işlərini
vaxtında icra etmələrini alışqanlıq
halına gətirmələrinə
yardım etmək lazımdır.
Öz xəyal dünyamızı
nəzarətdə saxlaya
bilmədikdə isə,
roman oxumağa, film izləməyə,
sosial şəbəkələrdə
vaxt keçirməyə
ara vermək,
daha çox insanlarla üz-üzə ünsiyyət qurmağa, gəzintiyə çıxmağa
üstünlük verməliyik.
Həmçinin, bizi
yaxşı hiss etdirməklə
yanaşı, hərəkətə keçməyimiz üçün tətikləyici əhəmiyyət
daşımayan, əksinə, görüləcək işlərimizin
gecikməsinə səbəb olan xəyalların
da gündəlik həyatımızı
çətinləşdirdiyini unutmamalıyıq.
Natəvan ABDULLA
525-ci qəzet.- 2022.- 1 mart.- S.12.