Qlobal iqlim dəyişikliyi:
dünyaya və Azərbaycana təsirləri
Müasir dövrdə dünyanı
narahat edən qlobal problemlərdən biri də iqlim
dəyişmələridir. İqlim dəyişiklikləri
və onların canlı aləmə təsiri getdikcə daha çox narahatlıq doğurmaqdadır.
Qeyri-sabit hava şəraiti
tək Azərbaycanda deyil, dünyanın bir sıra ölkələrində
hiss olunur və ciddi problemlər yaradır. İqlim Dəyişmələri üzrə
Hökumətlərarası Ekspertlər qrupunun son qiymətləndirmə hesabatına
görə, son 100 ildə
Yer kürəsində
orta temperatur 0,8 dərəcə artıb. Temperaturun artması isə
əsasən, antropogen
amillərlə bağlıdır.
Antropogen
amillərin əsasını
istilik effekti yaradan qazlar - karbon, metan, azot oksidi, azot
1 oksid və xlor-fülor birləşmələr
təşkil edir.
Son 100 illik kosmik
müşahidələr göstərir
ki, tufanların, çovğunların həm
intensivliyi, həm də tezliyi artıb. İsti küləklər, qasırğalar, yağıntılar
güclənib. Eyni zamanda,
sel, daşqın hadisələrinin də sayı artıb. Okeanın səthi əvvəllər
1000 metr dərinliyə
qədər isinirdisə,
artıq isinmə 2000
metr dərinliyə qədər çatır.
Bu da isti
axınların daha da isinməsinə səbəb olur. Yəni bütün bu təbii fəlakətlərin
artımında əsas
amil iqlim dəyişmələridir.
Ekologiya və Təbii Sərvətlər Nazirliyindən
bildirilib ki, istixana qazlarının emissiyalarının artması
ilə təbii istixanaların təsirinin
güclənməsi, yer
səthi və atmosferin əlavə olaraq istiləşməsi
ilə nəticələnir. İqlim
dəyişmələri təbii
ekosistemlərə, eləcə
də məhsuldarlığa
mənfi təsir göstərir ki, bu da bəşəriyyəti
təhlükəyə məruz
qoya bilər.
Azərbaycan da qlobal iqlim
dəyişmələrinin təsirindən kənarda
qalmayıb. Son 100 ildə Azərbaycan ərazisində
orta illik temperaturlar 0,4-1,30C-yə qədər artıb. Temperatur artımı regionlardan asılı olaraq qeyri-bərabər paylanır.
Son 10 illiklərdə Azərbaycan ərazisində
kiçik dağ çaylarında sel və daşqınların
sayı artıb.
Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyasının (AMEA) Coğrafiya
İnstitutundan bildirilib
ki, iqlim dəyişikliyinə təbii
və antropogen amillər təsir edir. Təbii amillərə vulkan
püskürmələri, meşə
yanğınları və
sair aiddir. Bunlar atmosferə müxtəlif
zərərli qazlar buraxır, qaz tərkibini müəyyən
qədər dəyişir,
bu da Yerin
Günəşdən aldığı
istiliyi artırır.
Antropogen
amillərdən isə
sənaye müəssisələrinin
inkişafı, avtomobillərdən
atılan qazlar, təmizləyici qurğuların
olmaması, səhralaşma
prosesi iqlimin dəyişməsinə təsir
edir. Qlobal istiləşmə nəticəsində
təbii zonaların, iqlim qurşaqlarının
sərhədləri dəyişə,
meşələr təbii
şəkildə məhv
ola, səhralaşma
prosesi baş verə, torpaq eroziyası güclənə,
güclü tayfunlar, tornadolar müşahidə
edilə bilər. Həmçinin, isti hava dalğalarının təkrarlanması
müşahidə edilir.
Bunlar hamısı həm cəmiyyətə,
həm də təbiətə mənfi
təsir göstərən
amillərdir: "İlin
iki fəsli keçid, iki fəsli əsasdır. Ola bilər, gələcəkdə
elə hal olsun ki, yaz
və payız fəsillərini müşahidə
etməyək. Yəni kəskin
soyuqlardan kəskin istilərə keçə
bilərik. Bu, gələcək üçündür,
30-50 ildən sonra müşahidə edilə
bilər. Qlobal istiləşmənin
qarşısının alınması
üçün bütün
zavod, fabrik, müəssisələrdə təmizləyici
qurğuların dəqiq
işləməsini, qurulmasını
təmin etmək lazımdır ki, atmosferə atılan zərərli qazların miqdarı azalsın.
İkinci növbədə
avtomobillərin az olmasına diqqət etmək lazımdır. Bunlar texniki cəhətdən
həyata keçirilməsi
mümkün olan tədbirlərdir. Bundan başqa,
hər ölkədə
atmosferə buraxılan
karbon qazının utilizasiya edilməsi, meşələrin sahəsinin
artırılması, torpaqların
qayğısına qalmaq,
səhralaşma, eroziya
prosesinin qarşısını
almaq lazımdır.
Bu tədbirlər gələcəkdə iqlim
dəyişikliyi ilə
bağlı fəsadların
bir qədər yumşaldılmasına kömək
edər. Qlobal istiləşmə
tədricən baş
verən prosesdir, cəmiyyət, təbiət
ona uyğunlaşa bilər".
Milli Hidrometeorologiya
Xidmətinin rəisi Umayra Tağıyevanın
sözlərinə görə,
əgər hava mövsümə uyğun
olmayaraq istidirsə, belə fikir söylənir ki, "iqlim dəyişir", yox, əgər qar yağırsa, qlobal istiləşməyə
şübhə ilə
yanaşılır. Lakin bu,
iqlim dəyişmələri
deyil, hava şəraitinin dəyişkənliyidir.
Əgər söhbət uzun
illər müşahidə
edilən havadakı dəyişikliklərdən gedirsə,
bu zaman həqiqətən də iqlimdə baş verən dəyişikliklər
nəzərdə tutulur.
İqlim
dəyişmələri isə
onilliklər ərzində
orta göstəricilər
üzrə baş verən dəyişikliklərdir.
İqlim
Yer üzərində
baş verən ən müxtəlif proseslərin qarşılıqlı
əlaqələrini özündə
əks etdirir, bu da iqlimşünaslığı
çoxşaxəli, mürəkkəb,
maraqlı və çox əhəmiyyətli
bir elm edir. İqlim sisteminin daim fasiləsiz dəyişiklik
vəziyyətində olması
normal haldır. Lakin bu gün Yer unikal
iqlim mərhələsini
keçirir. İqlim dəyişikliyi
atmosfer sirkulyasiyasına
təsir edir. Bu isə bəzi
regionlar üçün
xarakterik olmayan hava hadisələrinin tez-tez baş verməsi ilə özünü göstərir.
Ekoloqlar hesab edirlər ki, iqlim dəyişmələri
yağıntıların qeyri-normal
şəkildə paylanması,
fəsillərin sürüşməsi
və davamlılığının
artması, su və meşə resurslarına, insan sağlamlığına təsirlərlə
özünü göstərir. Bunun nəticəsində
ekoloji tarazlıq pozulur, bu, insanla
ətraf mühitin, meşə təsərrüfatı
ilə kənd təsərrüfatının, su resursları ilə torpağın qarşılıqlı əlaqələrinə
təsir edir.
Kənd Təsərrüfatı Nazirliyindən
bildirilib ki, bu gün iqlim
dəyişiklikləri və
onların kənd təsərrüfatına təsiri
bütün dünyanı
narahat edir. İqlim dəyişiklikləri
qaçılmaz bir prosesdir və bunları yaradan məhz insan faktorudur. İqlim dəyişikliklərindən ən çox zərəri kənd təsərrüfatı və
su resursları görür. İqlim
dəyişiklikləri nəticəsində
torpaqların əvvəlki
keyfiyyətini itirməsi,
deqradasiyaya məruz qalması riski artır: "Torpaqlar deqradasiyaya məruz qalmadıqda, su ehtiyatları normal səviyyədə
olduqda kənd təsərrüfatında məhsul
istehsalı normal olur.
Buna görə də iqlim dəyişikliklərinə
qarşı ən həssas sahə kənd təsərrüfatı,
meşələr və
su qaynaqları hesab edilir".
Nazirlikdən qeyd olunub ki, iqlim dəyişmələrində insan amilləri daha çox rol oynayır. Belə davam etsə, gələcəkdə ərzaq təhlükəsizliyini təmin etməsi sual altında olacaq. 2050-ci ildə dünyada insanların sayının 9 milyarda çatacağı gözlənilir. Ekspertlərin proqnozlarına görə, insanların ərzaq məhsullarına olan tələbatı 2 dəfə artacaq. Bunun üçün əkin sahələri olmalıdır. Bu gün iqlim dəyişmələri nəticəsində torpaqların deqradasiyası gedir, səhralaşma prosesi sürətlənir. Bu problemlərin həlli üçün qarşıda çox böyük vəzifələr dayanır.
İqlim dəyişikliklərin yaranması ən çox inkişaf etmiş dövlətlərin payına düşür. Bu gün karbonun emissiyası ABŞ-da 23-25 faiz, Çində 16 faiz təşkil edir. Adekvat tədbirlər görülməsə, gələcəkdə bizi böyük bəlalar gözləyə bilər. Xüsusən inkişaf etmiş ölkələrdə iqlim dəyişmələrinə adaptasiya olmaq üçün milli uyğunlaşma planları var. Bu planların tərkibində çox məsələlər var. Məsələn, xüsusən də strateji əhəmiyyət kəsb edən dənli bitkilərin sığorta məsələsi var. Eyni zamanda ənənəvi seleksiya materiallarının, yəni ənənəvi bitki sortlarının mühafizəsi, toxumçuluq ilə bağlı məsələlər var. Azərbaycanda bu istiqamətdə qabaqlayıcı tədbirlər həyata keçirilir.
Bir sıra hallarda arzuedilməz təbiət hadisələri təbii proseslər nəticəsində yox, hansısa süni müdaxilə ilə əlaqədar baş verir. Təəssüflər olsun ki, bəzi iri ölkələr digər ölkələrin ərazisində süni şəkildə su problemi yaradır və bunu iqlim dəyişikliyi kimi təqdim edirlər. Bəzi ölkələrdə məhz müdaxilə nəticəsində normadan dəfələrlə az miqdarda yağış düşür, nəticədə su qıtlığı yaranır, quraqlıq olur. Bu cür dəyişikliklərin təbii proseslərlə heç bir əlaqəsi yoxdur. Ölkələr belə vəziyyətlə üzləşdikdə yüz milyonlarla, milyardlarla vəsait xərcləyir, iqtisadiyyata çox ciddi zərər dəyir. Bəzən də beynəlxalq təşkilatlar qlobal iqlim dəyişiklikləri ilə bağlı həyəcan təbili çalaraq dövlətlərdən böyük məbləğdə vəsait alırlar, amma onların iqlim dəyişikliyinə qarşı ciddi mübarizəsi baş vermir.
İqlim dəyişikliklərinin ən böyük fəsadlarından biri quraqlıqdır. Quraqlıq baş verdisə, yaşıllıqların sayı artırılır. Ölkədə son illərdə yaşıllıqların sayının artırılmasına xüsusi fikir verilir. Bu tədbirlər iqlim dəyişikliklərinə qarşı mübarizənin göstəricisidir.
Sevinc
QARAYEVA
525-ci qəzet.- 2022.- 10 mart.- S.12.