Nikolay Katanov - Xakas türklərinin ilk alimi

(Elmi-bioqrafik oçerk)

Bu il martın 9-da Kazan şərqşünaslıq məktəbinin sonuncu görkəmli nümayəndəsi, türkoloq-alim, İmperator Kazan Universiteti və Kazan Ruhani Akademiyasının professoru, Rusiyada türk dilləri, müqayisəli dilçilik, folklor, etnoqrafiya və Şərq numizimatikası sahəsində tanınmış mütəxəssis, Xakas türkləri arasından yetişən ilk Avropa tipli alim, həqiqi mülki müşavir Nikolay Fyodroviç Katanovun (Pora Xızıl uulı Katanov) vəfatının 100 ili tamam oldu.

O, 1862-ci il may ayının 18-də Abakan çayı sahilindəki Askiz kəndində, Saqay türklərinin - xakasların köçəri obasında doğulmuşdu. Rus biblioqrafı S.A.Venqerovun "Ən yeni rus ədəbiyyatının tarixi haqda oçerklər" kitabı üçün yazdığı tərcümeyi-hal oçerkində mənşəyi və uşaqlıq illərindən belə söz açmışdı:

"Atam Saqay tayfasına, anam isə Kaş tayfasının Pürüt nəslinə mənsub tatar (1917-ci ilə qədər "xakas" etnonimindən istifadə edilmirdi. Onları Minusinsk, Abakan, yaxud Saqay tatarları adlandırırdılar. Yeri gəlmişkən, Saqaylar və Saklar eyni kökdəndir - V.Q.) idilər. Atam tayfanın ulus mirzəsi olmuşdu. Valideynlərim də, mən də provoslav xristian idik. Ailəm və ümumən əcdadlarım hələ XVIII əsrdə Abakan vadisinə yol tapan xristianlıq təliminə iman gətirmişdi. Amma bununla bir sırada şaman mərasimlərinə də qatılırdı. Dağ, su, od və səma ruhlarına qurban vermə ayinlərində iştirak edir, ev heyvanlarının və insanların himayəçisi kimi bu ruhlara dərin etiqad bəsləyirdi". Böyük qardaşı Minusinsk mahalı Ust-Esinski kilsəsinin keşişi olmuşdu. Amma xristian ehkamları minlərlə xakas türkü kimi bu ailənin də şüuraltına dərin iz salan əski inancları tamam yox edə bilməmişdi.

İlkin dini baxışlarının, dünya haqqındakı təsəvvürlərinin şaman və xristian ayinlərinin qəribə şəkildə çulğalaşdığı bir şəraitdə formalaşmasından söz açan Katanov həyatının yetkin çağında yeniyetməlik və gənclik metamorfozalarını belə təsvir etmişdi: "Od, su və səmanın insanların və digər canlıların himayəçisi olduğunu düşünərək atam və anam kimi, mən də onlara tapınırdım. Valideynlərim kimi, mən də rusların Allahının (Boq) göy üzündə olduğuna inanmışdım. Başqa sözlə desəm, rusların səma ruhlarına tapındıqlarını düşünürdüm. Mənsub olduğum tayfamın tatarları isə səma ruhlarından başqa, odun, dağ və su ruhlarına da sitayiş edirdilər. Ona görə mən də şamanların və xristianların qoruyucu ruhlara sayğı göstərməklə bağlı görüşlərinin eyni olduğunu düşünərək digər millətlərdən olanların hamısı, eləcə də atam və anam kimi eyni vaxtda həm şaman, həm də xristian ola bilmənin fərqini qəbul edirdim. Xristian və şamanların tapındıqları ruhların hər birinin insan övladına və digər canlılara bəlli alanlarda yardım etdiklərinə, başqa ruhların işlərinə qarışmadıqlarına inanırdım. Ata-anamla birlikdə şamanların hərəkətlərini diqqətlə izləyir, dediklərinin hamısına kor-koranə inanırdım. Düzdür, dua edərkən nə istədiklərini, şərqi oxuyarkən nə söylədiklərini çox da anlamazdım. Şaman şərqi söyləyəndə şər ruhların onun işinə qarışdığını, əsl məqsədinə çatmağa mane olduğunu düşünərək zavallının halına çox acıyırdım".

Digər soydaşları kimi, Katanovlar ailəsi yarımköçəri həyat sürürdü. Yay aylarını Saqay çölündəki yaylaqlarda keçirir, qışda isə Abakan yaxınlığındakı mülayim iqlimli Sarkagöl (Sarıgöl) adlı yerdə yaşayırdılar.

Katanovun valideynləri formal şəkildə xristian olsalar da, kilsə nikahları yox idi. Ona görə də həm Nikolay, həm də eyni adı daşıyan böyük qardaşı və bacısı Mariya qeyri-qanuni doğulmuş uşaqlar sayılırdılar.

Atasının ulus mirzəsi vəzifəsi tutması Nikolayın hətta yarımköçəri həyat şəraitində də az və ya çox dərəcədə normal təhsil almasına imkan yaratmışdı. O, yeddi yaşı tamam olan kimi, Askizdə açılmış birsinifli məktəbə getməyə başlamışdı. İlk müəllimi ulus daxilində bir neçə vəzifəni yerinə yetirən doğma əmisi idi. Məktəb məşhur metsenat kimi tanınan rus qızıl sənayeçisi P.İ.Kuznetsovun Askizdəki təsərrüfat bazasının nəzdində yerləşirdi. Burada kitabxana da vardı. Ev sahibi Krasnoyarskda yaşamasına və bir neçə dəfə şəhər başçısı vəzifəsini tutmasına baxmayaraq, Askizdəki kiçik məktəb və kitabxana vasitəsi ilə yerli xalqların təhsilə marağını təmin etməyə çalışırdı.

Nikolay Katanov xatirələrində ilk həqiqi müəllimi kimi İ.İ.Karatanovun adını çəkmişdi. Əslində Karatanov peşəkar pedaqoq deyildi. Kuznetsovun kontorunda işlər müdiri kimi çalışırdı. Amma geniş mütaliəsi, hərtərəfli biliyi ilə seçilirdi. Görünür, ana tərəfdən xakas türkü olmasının təsiri altında Sibir xalqlarının həyatı, maddi-mənəvi mədəniyyəti, dili və tarixi ilə yaxından maraqlanırdı. Bu mövzulara dair kitabları toplayırdı. Yeniyetmə Katanovda türk xalqlarının milli özünəməxsusluğuna və tarixinə sistemli marağın yaranması da ilk növbədə onun təsiri altında meydana çıxmışdı.

Atasının ölümündən sonra (1874) Nikolay nəyin bahasına olursa olsun, yaxşı təhsil almaq qərarına gəlmişdi. Amma təhsil həyatına başlayana qədər əməlli-başlı "həyat universiteti" keçməli olmuşdu. Bir müddət çobanlıq etmiş, əmisinin yardımı ilə çöl dumasının katibi vəzifəsində çalışmışdı. Nəhayət, 1876-cı ildə İ.İ.Karatanovun zəmanət məktubu və Kuznetsovun yardımı ilə gimnaziyaya daxil olmaq üçün Krasnoyarska yollanmışdı.

Gimnaziyadakı təhsil illəri ağır maddi sıxıntı içərisində keçmişdi. Heç bir yerdən yardım almadığından repetitorluq etməyə, yay aylarında zəngin torpaq sahiblərinin təsərrüfatlarında işləməyə məcbur olmuşdu. Amma üzləşdiyi bütün çətinliklərə baxmayaraq, əvvəldən axıra qədər nizam-intizam və təhsil baxımından gimnaziyanın birinci şagirdi adını özündə saxlamışdı.

Artıq 4-cü sinifdən etibarən tarix və coğrafiya müəllimi, A.K.Zavadski-Krasnopolskinin təsiri altında elmi-mətnşünaslıq araşdırmaları ilə ciddi şəkildə maraqlanmağa başlamışdı. A.K.Zavadski Kiyev universitetinin tarix-filologiya fakültəsinin məzunu idi. Gimnaziyada çalışdığı illərdə Rusiya Coğrafiya Cəmiyyəti Şərqi Sibir şöbəsinin həqiqi üzvü seçilmişdi. Müəlliminin təşviqi ilə Nikolay Katanov Saqay türklərinin orijinal mətnlərini toplayır, xalqının mərasim, adət və ənənələrini yazıya alırdı. Bir müddət sonra V.V.Radlov, M.A.Kastren, N.A.Kostrov kimi alimlərin təhlil və tədqiq prinsiplərinə yiyələnməsi nəticəsində bu ilkin material orijinal tədqiqat əsərləri üçün etibarlı zəmin rolunu oynamışdı.

"Saqay tayfasına mənsub şamanın qavalının və kostyumunun təsviri" adlı ilk elmi məqaləsini 1883-cü ildə sibirşünaslığın ideya atalarından sayılan folklorşünas, etnoqraf G.N.Potaninin "Şimal-qərbi Monqolustan oçerkləri" kitabında çap etdirmişdi. Gimnaziyanın son sinfində ikən Saqay dili qrammatikasına dair əsərini tamamlayıb baxılmaq üçün Peterburq Elmlər Akademiyasına göndərmişdi. Maraqlıdır ki, burada ilk dəfə müqayisəli qrammatika ünsürlərinə təsadüf edilirdi. Əsər məşhur türkoloq alim İ.N.İlminskiyə verilmişdi. Bəlkə də bir missioner kimi, o, xristianlığa pənah gətirən "yad soylunun" elmə gəlişini təqdir etmişdi. Amma dilçiliyin tələbləri baxımından Nikolay Katanovun qrammatika təcrübəsini bəyənməmişdi. Eyni zamanda istedadlı etnoqraf və linqvist kimi xakas gənci barəsində ümidverici sözlər deməyə də xəsislik etməmişdi.

1884-cü ildə Krasnoyarsk gimnaziyasını qızıl medalla bitirən Katanov türkologiya sahəsində ali təhsil almaqla bağlı qərarını vermişdi. Niyyəti bir vaxtlar Mirzə Kazımbəyin məqsədyönlü fəaliyyəti nəticəsində Rusiya şərqşünaslıq elminin mərkəzi kimi tanınan Kazan universitetinə daxil olmaq idi. Lakin arzularının şəhərinə gələndə burada üzləşdiyi mənzərə o qədər də cəlbedici görünməmişdi. Türkologiya mərkəzi kimi Kazanın köhnə şöhrətindən əsər-əlamət qalmamışdı. Yerli universitetdə şərq dillərinin tədrisi artıq otuz ildən çox idi ki, dayandırılmışdı. Dini istiqamətli digər ali məktəbdə - keşiş qardaşının təkidlə tövsiyə etdiyi Kazan Ruhani Akademiyasında isə missionerlik fəaliyyəti üçün dilin praktiki təliminə daha çox üstünlük verilirdi. Seçim qarşısında qalan Nikolay gimnaziya illərindən ardıcıl məktublaşdığı N.İ.İlminski və V.V.Radlovun məsləhəti ilə təhsilini davam etdirmək üçün "Şimal paytaxtına" - Peterburqa yollanmışdı.

***

1884-cü ilin avqustunda 22 yaşlı Nikolay Katanov Peterburq universiteti Şərqşünaslıq fakültəsinin ərəb-fars-türk-tatar dilləri bölməsinin tələbəsi oldu. Gimnaziyada öyrəndiyi klassik və Qərb dillərinə burada yeniləri əlavə olundu. O, Osmanlı türkcəsi və tatar dilləri ilə bir sırada başqırd, qazax və çağatay türkcəsini dərindən mənimsədi. Həmin dövrdə artıq Kazandan Peterburqa köçüb gələn akademik V.V.Radlovun yanında türk dillərinin fonetikası üzrə xüsusi kurs keçirdi. Üstəlik, onun rəhbərliyi altında gimnaziya illərindən xüsusi maraq göstərdiyi türk dillərinin müqayisəli tədqiqi ilə məşğul olurdu.

Aclıq və ehtiyac Krasnoyarskdakı kimi, Peterburqda da himayəsiz xakas gəncini eyni amansızlıqla təqib edirdi. Doğrudur, böyük çətinliklərdən sonra universitet təqaüdçüləri sırasına düşə bilmişdi. Lakin ayda 8 manat miqdarında təqaüd ciddi bir problemi həll etmirdi. Katanov yaşam mücadiləsində hər yola baş vururdu. Amma bununla belə universitet məşğələlərinə dəyişməz intizam və ardıcıllıqla davam edirdi. Bu illərdə yoxsul rus tələbələrinin qənimi olan vərəm Nikolay Katanovdan da yan keçməmişdi. Yalnız Şərqi Türküstana uzun müddətli elmi ekspedisiyalar zamanı kumısla müalicə və nisbətən qüvvətli qida rasionu nəticəsində amansız xəstəlikdən qurtulmaq mümkün olmuşdu.

Katanov bütün həyatı boyu ilk və son dəfə Peterburq universitetində oxuduğu dövrdə ictimai-siyasi məsələlərlə maraqlanmışdı. Qısa müddətə sibirşünas alim və türkoloq N.M.Yadrintsevin dərnəyinin toplantılarına qatılmışdı. Təşkilatın mətbu orqanı "Vostoçnoe obozrenie" qəzetində bir neçə məqalə çap etdirmişdi. "Peterburqda təhsil alan sibirlilərə yardım cəmiyyəti" adlanan dərnək əslində siyasətdən uzaq idi və sadəcə xeyriyyə məqsədləri güdürdü. Lakin dərnəyin qurucusu - qədim türk yazılı daşları, Orhun-Yenisey abidəsi haqda elm aləminə ilk dəfə məlumat verən görkəmli türkoloq Yadrintsev hökumətin nəzərində o qədər də etibarlı adam hesab edilmirdi. Sibiri imperiyadan ayırıb demokratik Sibir Respublikası yaratmaq xülyasına görə ömrünün iki ilini məhbəsdə keçirmişdi. Dərnəyin tərkibində keçmişdə siyasi motivlərə görə paytaxtdan sürgün olunmuş bir neçə fəal tələbə də vardı. Ona görə də polislə ilk təmas zamanı yeganə məramı yalnız universitet kursunu başa vurmaq olan Nikolay Katanov dərhal bir daha bu cəmiyyətin işində iştirak etməyəcəyi ilə bağlı dilindən kağız vermiş və həyatının sonuna qədər bu vədini heç zaman pozmamışdı.

1880-ci illərin ikinci yarsından Nikolay Katanovun rus və alman dillərində qələmə aldığı məqalələr elmi mətbuatda yol tapmağa başladı. Müəllif əsasən etnoqrafik ağırlıqlı tədqiqatlar aparmış, Minusinsk türklərinin eposunu, çağatay toponomikasını, Saqay türklərinin danışıq dilinə keçmiş rus söz və ifadələrini araşdırmışdı. "Jivaya starina", "İmperator Elmlər Akademiyasının Qeydləri", "Rusiya Coğrafiya Cəmiyyətinin Xəbərləri" və b. elmi məcmuələrdə çıxış etmişdi.

Dörd illik təhsil həyatı arxada qaldı. Nikolay Katanov mənsub olduğu xalqın ilk nümayəndəsi kimi universiteti namizəd diplomu ilə başa vurdu. Türkoloq-professor İ.N.Berezinin təqdimatı əsasında ildə 600 manat maaşla iki il müddətinə Şərq fakültəsində professor təqaüdçüsü kimi saxlanıldı. Fakültə rəhbərliyi onun bilik və imkanlarından daha məqsədəuyğun şəkildə istifadə etmək yolları axtarırdı. Bu da ucsuz-bucaqsız bir ərazidə yaşayan Sibir, Monqolustan, Çin türkləri arasında etno-linqvistik ekspedisiya ola bilərdi. Yerli şəraitə yaxşı bələd olan, adət-ənənələri və dilləri bilən, üstəlik də, universitet kursunu uğurla başa vuran Sibir sakini kimi Katanov irəli sürülən tələblərə tam şəkildə cavab verirdi. Hələ 1887-ci ildə Radlov Rusiya Coğrafiya Cəmiyyətinə göndərdiyi "Qeyd"də Sibir və Şərqi Türküstandakı "türk tayfalarının qalıqlarını" etnoqrafik və linqvistik baxımdan öyrənmək üçün xüsusi ekspedisiya təşkilinin zəruriliyi fikrini vurğulamışdı. Məsələ Cəmiyyətin Etnoqrafiya bölümündə baxılarkən o, Katanovun namizədliyini irəli sürmüşdü. Təklif Şərq dilləri fakültəsinin dekanı, professor V.V.Vasilyev tərəfindən də dəstəklənmişdi. Nəticədə çarın fərmanı ilə 1888-ci il dekabrda "namizəd Katanov" elmi məqsədlərlə Sibirə və Çinə ezam olunmuşdu.

Növbəti ilin baharında Uryanxay torpağına (indiki Tuva o zaman belə adlanırdı) altı aya yaxın davam edən ekspedisiya başlandı. Katanov bu məqsədlə ilk öncə doğma Askiz kəndinə gəlmiş, burada işlərin sonrakı uğurlu davamı üçün zəruri olan baza yaratmışdı. Səfər zamanı 700 verstdən çox yol keçmişdi. Əsasən, rus ticarət faktoriyalarında yaşamış, ruslarla bu və ya digər şəkildə əlaqəli olan tuvalılarla ünsiyyət qurmuşdu. Yerli əhalidə şübhə doğurmamaq və insanlarla daha asan dil tapmaq üçün Nikolay Katanov özünü bir qayda olaraq sərhəd xidmətinin tərcüməçisi, yaxud ticarət missiyasının katibi kimi qələmə verirdi. Nisbətən qısa müddət ərzində son dərəcə böyük çöl materialı (1122 mahnı, 160 tapmaca, 15 nağıl, 35 əsatir və əfsanə) toplamışdı. Həm də bütün bu materiallar ona demək olar ki, "müftə" başa gəlmişdi. Çünki yüksək tələbkarlığı ilə seçilməyən informatorları ilə sap, çay, tütün, kağız, karandaş və s. xırdavatla hesablaşırdı. İşin başqa uğurlu tərəfi isə məlumat mənbələrinin ad, soyad və yaşlarının göstərilməsi idi. Yerlilər əksər hallarda buna çətinliklə razılıq verir, ya da ümumən razı olmurdular.

Topladığı zəngin material əsasında Katanov sonrakı 6 ay ərzində "Uryanxay ölkəsinin oçerkləri" kitabını qələmə almışdı. Bu əsər ilk dəfə yalnız 2011-ci ildə işıq üzü görmüşdü. Tuva dilinin qrammatikasına dair araşdırma isə 1903-cü ildə Kazan universitetinin nəşriyyatında çap olunmuşdu. Hətta böyük elmi dəyəri olan əsərləri nəzərə alınmasa belə, gənc xakas aliminin elmi ekspedisiyası həqiqi fədakarlıq nümunəsi idi.

Şərqi Sibirin az saylı türk xalqı - tofalar (köhnə mənbələrdə qaraqaslar da adlanırlar) haqqında elm aləminə ilk məlumat verən də Katanov olmuşdu. Alim bu məqsədlə 1890-cı ilin qışında tofaların toplu halında yaşadıqları Kanq tayqasında olmuşdu. Təəssüratları eyni ildə çap etdirdiyi "Karaqasların yanına səfər" adlı məqalədə öz əksini tapmışdı. Ardınca isə 18 ay çəkən Çin səfərinə çıxmış, Şərqi Türküstandakı səkkiz vilayəti (Xotan, Kaşqar, Ak-su, Kuçar, Karakaş, Baya, Loquçen, Köhnə Turfan), habelə Urumçi və Xamini gəzib-dolaşmış, uyğurlarla bağlı tədqiqatlar aparmışdı. Müasir qazax alimi K.İ.Sultanbayevanın fikrincə, Katanovun bu dövrdəki elmi fəaliyyətinin əsas istiqamətlərini aşağıdakı şəkildə müəyyənləşdirmək mümkündür: 1. Dil və türk xalqlarının nitqində onun bütün mümkün təzahür formaları; 2. Folklor və janrları; 3. Din. Türk tayfalarının fəlsəfi baxışları. Pravoslavlığa münasibət; 4. Maddi mədəniyyət, məişət. Təsərrüfat alətləri, ayinlərlə bağlı əşya və predmetlər; 5. Türk tayfalarının sosial-mədəni, pul-əmlak münasibətləri; 6. Türk tayfalarının sosial strukturu, idarəçilik, aralarındakı qohumluq və tayfadaxili münasibətlər; 7. Xalqların psixologiyasında nəzərə çarpan ünsürlər, şəxslər və etnoslararası münasibətlər. Göründüyü kimi, gənc xakas alimi məsələyə yalnız bir bucaq altından yanaşmamışdı. Dil və folklor amilindən çıxış edərək Sibir və Şərqi Türküstan türklərinin məişətindən dünyagörüşünə, sosial həyatından idarəçilik üsullarına qədər bütöv bir spektr mövzulara işıq salmağa çalışmışdı. Həm də bu sahədə ilk cığır açan - pioner olmuşdu.

Rusiya Coğrafiya Cəmiyyəti və Peterburq Elmlər Akademiyasının qarşısına qoyduğu bütün tələbləri artıqlaması ilə yerinə yetirən Nikolay Katanov 1892-ci ilin dekabrında paytaxta döndü. Bundan əvvəl isə doğma Aksiz kəndində ailə həyatı qurmuşdu. Xanımı əmisinin qızlığa götürdüyü Aleksandra Tixonova adlı qız idi. Minusinsk gimnaziyasını bitirmişdi, eyni zamanda musiqi savadı almışdı. Otuz illik ailə həyatında ərinin yaxın köməkçisi olmuşdu.

Peterburqa qayıdarkən Katanov özü ilə atrıq çapa hazır vəziyyətdə olan bir neçə cildlik gündəlik qeydlərini, habelə ekspedisiya zamanı topladığı böyük həcmdə xam material gətirmişdi. Onların arasında çoxsaylı illüstrasiyalar da vardı. Həmin materiallar əsasında Katanov ilk dəfə Tuva və tofalar dillərinin qrammatikasını hazırlamış, ilk lüğətlərini tərtib etmişdi. Eyni zamanda Turfan və Hami vadilərində yayılmış uyğur dialektlərini araşdırıb sistemə salmışdı. Bioqraflarının yazdığına görə, Katanovun ilk səfərindən gətirdiyi etnolinqvistik materialın böyük bir qismi hələ də öz tədqiqatçısını gözləməkdədir.

Katanov Peterburqa böyük ümidlərlə qayıtmışdı. Ən azı universitetin Şərqşünaslıq fakültəsində türk-tatar dilləri mühazirəçisi yerini tutacağını düşünürdü. Lakin məlum oldu ki, həmin yer artıq İ.N.Berezinin qohumuna verilib. Çətin ekspedisiya və elmi fədakarlığı müqabilində üzləşdiyi laqeyd, saymazyana münasibət Katanovu tamamilə ruhdan salmışdı. Xanımı ilə birlikdə geri döndüyü Peterburqda tamamilə taleyin ümidinə buraxılmışdı. Maddi sıxıntıların tüğyan etdiyi həmin günlərdə hətta gimnaziyadan aldığı qızıl medalı da satmalı olmuşdu. Qarşıda isə yaxşı heç nə görünmürdü. Üstəlik də, məhrumiyyətlərlə dolu ekspedisiya onun maddi vəziyyətinin yaxşılaşmasına hətta kiçicik də olsun, töhfə verməmişdi. Onsuz da həmişə minimumla kifayətlənən alim ciddi seçim qarşısında qalmışdı. Bir müddət hətta elmdən uzaqlaşmaq, quberniyaların birində xalq məktəbləri inspektoru kimi nisbətən rahat və təmin olunmuş vəzifə tutmaq üçün Xalq Təhsili Nazirliyinə müraciət etmişdi. Yalnız V.V.Radlov və V.R.Rozenin işə qarışmaları nəticəsində çıxış yolu tapılmışdı. Nikolay Katanov bir vaxtlar ali təhsil almaq məqsədi ilə getdiyi Kazan universitetinə ekstra ordinar (ştatdankənar) professor vəzifəsinə təyin olunmuşdu. 1893-cü ilin dekabrında Peterburqda imtahan verib türk-tatar ədəbiyyatı magistri dərəcəsi alandan dərhal sonra Kazana yola düşmüşdü. Və bundan sonra həyatının demək olar ki, qalan yarısını Rusiyanın Asiya hissəsindəki bu yeganə universitet mərkəzində keçirmişdi.

Katanov Kazana gələndə burada Şərq dillərinin tədrisi demək olar ki, tamam dayandırılmışdı. XIX əsrin 20-ci illərində soydaşı Mirzə Kazımbəy kimi o da hər şeyi demək olar ki, sıfırdan başlamalı idi. Çoxmilyonlu Rusiya türklərinin mərkəzində tənəzzülə uğrayan bu mühüm elmi istiqamətin dirçəldilməsi vəzifəsi onun üzərinə düşürdü. Nikolay Katanov tarix-filologiya fakültəsinin tələbələrinə Kazan tatarlarının dili (qrammatika və oxu), türk-tatar tayfalarına ümumi baxış (qədim və yeni türk dövlətlərinin tarixi, türk tayfalarının həyat və məişəti, xarici müəlliflərin türklər haqda məlumatları), türk-tatar ədəbiyyatı tarixi (Osmanlı, çığatay, ümumtürk), türk dillərinin müqayisəli qrammatikası kimi predmetlərdən mühazirələr oxuyurdu. Növbəti 1895-1896-cı tədris ilində o, oxuduğu kursların əhatə dairəsini genişləndirərək ərəb və fars, qırğız və qazax, habelə Altay dillərinin qrammatikası, türk numizimatikası mövzularını da əhatə etmişdi.

Kazana gəldikdən az sonra professor Katanov universitet yanında fəaliyyət göstərən Tarix, arxeologiya və etnoqrafiya cəmiyyətinin məsul katibi seçilmişdi. Hər yerdə olduğu kimi, burada işinə son dərəcə ciddiyyətlə yanaşmışdı. Cəmiyyətin kitabxanasını qaydaya salmış, "Xəbərləri"nin ardıcıl və məzmunlu çıxmasına çalışmışdı. Lakin eyni münasibəti həmkarlarından görmədiyindən, digər tərəfdən isə universitet məşğələrinə vaxt çatdırmadığından 1897-ci ildə məsul katiblikdən istefa vermişdi. İctimai işlərin yükünü çəkən, həm də bunu təmənnasız edən adamlara həmişə ehtiyac olduğundan növbəti il Katanovu Cəmiyyətin sədri seçmişdilər. Amma vəzifəsinin artırılması, yaxud yeni alimi o qədər də sevindirməmişdi. V.V.Radlova 19 mart 1900-cü il tarixli məktubundan da göründüyü kimi, Cəmiyyətin bəzi üzvlərinin Şərqlə bağlı mövzulara laqeyd yanaşmasını N.Katanov öz şəxsinə olan yadlıq və soyuqluq kimi qəbul etmişdi. Bunu məktubdakı aşağıdakı sətirlərdən də sezmək mümkündür:

"Tarix, arxeologiya və etnoqrafiya cəmiyyətinin şurası səs çoxluğu ilə bundan sonra "Xəbərlər"də heç bir Şərq mətninin çap olunmaması haqda qərar çıxarıb. Çünki həmin mətnlər faydasız sayılır. Sonra... buradakı ixtisas etibarı ilə tarixçi sayılan alimlər və kvazi alimlər islam haqqında heç bir təsəvvürə malik deyillər. Başları pul toplamağa qarışdığından xarici elmi ədəbiyyatı, bir sıra hallarda isə heç rusca ədəbiyyatı da izləmirlər. Şura Şərq mətnlərinin çapından boyun qaçırdığına görə mən Cəmiyyətin sədri və üzvü vəzifəsindən istefa verdim. Lakin dünən Ümumi yığıncaq məni 1900-1902-ci illər üçün sədr təsdiq etdi".

Katanov xüsusi gəlir və imtiyaz güdmədən elmi baxımdan özünə maraqlı görünən bütün sahələrdə eyni həvəs və enerji ilə çalışırdı. 1907-ci ildə o, Kazan təhsil dairəsi yanında Tərcümə komissiyasının sədri və mətbuat işləri üzrə komitənin üzvü idi. "Əhdi-cədid"in "Sibir yad soylularının" dilinə tərcümə olunmasında fəal iştirak edirdi. Qeyri-rus xalqların təhsil məsələləri ilə yaxından maraqlanırdı. Kazanda muzeyçilik işinin yenidən qurulmasına töhfəsini vermişdi. Tədris, təşkilati və ictimai sahələrdəki geniş fəaliyyəti ilə bir sırada elmi yaradıcılıqla da eyni həvəs və intensivliklə məşğul olurdu. 1898-1908-ci illərdə 145 yeni elmi əsər çap etdirmişdi. Onların arasında alimin adını Avropa miqyasında tanıdan "Uryanxay (Tuva) dilinin başqa türk kökənli qohum dillərlə müqayisəli şəkildə tədqiqi təcrübələri" kitabı (Kazan, 1903) kitabı xüsusi yer tutur. Mütəxəssislərin hesablamasına görə, Tuva dilinin qrammatikasını hazırlayarkən müəllif 5 ölü və 42 müasir dilin təcrübəsinə istinad etmişdi. Xakas aliminin həyatı və elmi yaradıcılıq yolunu monoqrafik aspektdə tədqiq edən sovet türkoloqu S.İvanovun qənaətinə görə, Katanovu dövrünün görkəmli türkoloqu kimi ilk dəfə tanıdan məhz bu əsər olmuşdu. O, müasirləri arasında ilk dəfə Tuva dilinin türk kökənli dil olduğunu inandırıcı dəlillərlə sübuta yetirmiş, bu məsələdə hətta müəllimi və xeyirxahı V.V.Radlovla da polemikaya girməkdən çəkinməmişdi.

Doğrudur, istər bəzi müasirləri, istərsə də sonrakı tədqiqatçılar Katanovu dilin nəzəri problemlərinə kifayət qədər bələd olmamaqda təqsirləndirmişdilər. Əslində isə Tuva, yaxud tofalar kimi türk dillərinin qrammatikasını yaradarkən Katanov bilərəkdən hansısa nəzəri müddəalar irəli sürməkdən daha çox faktik materialı bütün zənginliyi və dolğunluğu ilə əks etdirmək yolunu tutmuşdu. Kazan universitetinin elmi şurası 1907-ci ilin dekabrında tarix-filologiya fakültəsinin binagüzarlığını yerinə yetirərək bu əsərə görə Nikolay Katanova müqayisəli dilçilik sahəsində honoris casua - fəxri doktor ünvanı vermişdi.

(Davamı var)

Vilayət QULİYEV

Filologiya elmləri doktoru

525-ci qəzet.- 2022.- 12 mart.- S.16-17.