"Müşkülə" açılan qapı

1918-1920-ci illərdə nəşr olunmuş "Azərbaycan" qəzetinin tam külliyyatinin kitab şəklində (20 cilddə) çapdan çıxmış 1-ci və 2-ci cildləri barədə düşüncələr

Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin 23 aylıq fəaliyyəti dövründə hökumətin orqanı kimi "Azərbaycan" qəzeti fəaliyyət göstərib. Qəzet Azərbaycan türkcəsində və rus dilində çap olunurdu. Bilirik ki, həmin dövrdə Azərbaycanda yazı ərəb qrafikalı əlifba ilə icra edilirdi. Bu da çağdaş zamanda AXC-nin fəaliyyətini araşdıran tədqiqatçılara ciddi çətinliklər törədirdi. Üstəlik də "Azərbaycan" qəzetinin nüsxələri pərakəndə şəkildə respublikamızın Milli Arxif İdarəsində, Dövlət Arxivində, Respublika Prezidentinin İşlər İdarəsinin Sənədlər Arxivində, Əlyazmalar İnstitutunda, Milli Kitabxanada saxlanılır. Bu və bu kimi çətinlikləri aradan qaldırmaq üçün Azərbaycan Diplomatiya Akademiyası Universiteti möhtəşəm bir layihəni reallaşdırmaq işinə başlayıb. Universitetin rektoru, professor Hafiz Paşayevin təşəbbüsü və rəhbərliyi ilə ADA ərəb qrafikalı qəzetin oxunması "müşkül" olan "adaya" geniş qapı açıb. Qəzetin bütün saylarını latın qrafikası ilə kitab tərtibatında nəşrinə başlayıb. Artıq 20 cildlik kitabın 1-ci və 2-ci cildləri işıq üzü görüb.

Məlumdur ki, ayrı-ayrı vaxtlarda Ceyhun bəy Hacıbəylinin, Şəfi bəy Rüstəmbəylinin, Üzeyir bəy Hacıbəylinin, Xəlil İbrahimin redaktorluğu ilə çap olunan "Azərbaycan" qəzetinin fəaliyyət göstərdiyi müddət ərzində (15 sentyabr 1918 - 28 aprel 1920-ci illər) 443 sayı çıxıb. Fundamental layihənin birinci cildində 1918-ci il sentyabr və oktyabr, ikinci cildində noyabr aylarındakı sayları yer alıb. Fundamental yaradıcılıq işi tələb edən layihənin reallaşdırılmasının tarixi, siyasi, mədəni dəyərinin nədən ibarət olduğunu professor Hafiz Paşayev bütün cildlərdə veriləcək ön sözdə belə ehtiva edib: "Azərbaycan" qəzetindəki materiallar Azərbaycan Cümhuriyyətinin bilavasitə tarixini əks etdirir. Qəzetin səhifələrində Azərbaycan Hökumətinin qərarları, Parlament üzvlərinin çıxışları, paytaxtda və bölgələrdə baş verən hadisələrin təfərrüatları, müxtəlif təhlillər, xatirələr öz əksini tapıb. Günümüzdə xüsusi əhəmiyyət kəsb edən Qarabağ, Zəngəzur bölgələrinə aid materiallar oxucularda böyük maraq doğuracaqdır. Eləcə də, Azərbaycan Cümhuriyyərinin xarici dövlətlərlə münasibətləri, dövrün ab-havası müfəssəl şəkildə qəzetin səhifələrində əks olunub. Ümumiyyətlə, bu qəzetin transliterasiyası Azərbaycan Cümhuriyyəti tarixşünaslığında yeni bir səhifə açacaq və gələcək tədqiqatlar üçün mühüm stimul olacaqdır".

Hər günün materiallarının sonunda "Qeyd və şərhlər" rubrikasında məlumatlar təqdim olunub, müəyyən mətləblərə aydınlıq gətirilib, açıqlama verilib. Burada kitab səhifəsi göstərilməklə mətbəə xətalarına, korrektor yanlışlığına aid düzəlişlər verilir, adı verilən şəxsin soyadı açıqlanır, gizli imzanın kimə xas olduğu göstərilir. Bir misalı nümunə göstərmək istəyirəm. Tövsiyə bölümündə ikinci cildin 510-cu səhifəsində verilən "1870-ci ildəki firəngələrə qalibiyyəti..." sözləri ilə başlayan cümlə belə açıqlanır: "1870 - 1871-ci illər Fransa-Prussiya müharibəsi nəzərdə tutulur". Teleqraf xəbərində (2-ci cild, səhifə 222) verilmiş bir cümlə var: "Bavariya Hərbiyyə vəziri". "Qeyd və şərhlər"də oxuyuruq: "Bavariyanın Hərbi naziri 11 dekabr 1916-cı ildən 8 noyabr 1918-ci ilə qədər Filip fon Hellinqrat, 8 noyabr 1918-ci ildən 21 fevral 1919-cu ilə qədər Albert Roshapter olmuşdur". Yaxud "Ordan-burdan" imzalı felyetonda "Zülmün topu var, gülləsi var, qələsi varsa, Haqqın da bükülməz qolu, dönməz üzü vardır" misralarının türk şairi Tofiq Fikrətə aid olduğu göstərilir (bax: 2-ci cild, səhifə 340). Belə şərh-yanaşmalar gələcək tədqiqatçıları əlavə "axtarışlar" əziyyətinə qatlaşmaqdan xilas edir.

Hansısa materialda günümüz üçün anlaşılmaz olan söz gedib. Transliterasiya edənlər kvadrat mötərizə daxilində həmin sözün çağdaş anlamını veriblər. Bəzi məqalələrdə hərf səhvləri ilə gedən sözlərin düzgün variantını mötərizədə göstəriblər. Adi görünən bu əməliyyatlar əslində çox mürəkkəb axtarışlar, zəngin dünyagörüşü və geniş mütaliə tələb edir. Onların işi transliterasiya etməklə bitmir, hadisələrə, müxtəlif xarakterli (siyasi, ictimai-sosial, iqtisadi, aqrar, maliyyə, diplomatiya, mədəniyyət və s.) ayrı-ayrı xəbərlərə, çıxışlara, parlamentin qərarlarına, qanunlarına aydınlıq gətirən şərhlər veriblər. Bu baxımdan transliterasiya edənlər filologiya üzrə fəlsəfə doktoru Mehdi Gəncəlinin və filoloq-tərcüməçi Azad Ağaoğlunun ciddi yaradıcılıq zəhmətləri xüsusi tərifə layiqdir. Əslində bu, adicə zəhmət yox, görülən işə elmi-nəzəri yanaşma, analitik təhlil aparmaq qabiliyyətidir.

Birinci cildin sonunda 92, ikinci cildin axırında 91 səhifədən ibarət "Adlar göstəricisi" bölümü verilb. Bunun özü fundamental tədqiqatın çox səmərəli bəhrəsidir. Qəzetdə ayrı-ayrı tarixi şəxsiyyətlərin, Azərbaycan hökuməti və parlamenti ilə ilişgili fərdlərin ya adları, yaxud da yalnız soyadları verilib. "Adlar göstəricisi"ndə ad və ya soyad bərpa edilib, həmçinin, onların kimlikləri dəqiqləşdirilib. Qəzet materiallarında getmiş toponimlər (xüsusən Zəngəzur, Qarabağ və İrəvan ərazilərində) barədə maraqlı açıqlamalar verilib. Hazırda Rusiya və Ukrayna ərazilərində olan, vaxtilə türklər yaşamış məkanların da ilkin adları barədə əsaslı məlumatlar verilir. Məsələn, Odessa vilayətində olan Ağkirman şəhəri hazırda Belqorod-Dnestrovski adlanır. Aktay (Ağtay da yazılır) - Rusiyanın Sverdlovsk vliayətində olan çay və kənd adıdır. İdil çayı - Volqa çayıdır. Hacı Tərxan - Həştərxanın, Ağməscid - Smferopolun, Məkrərə - Nijni-Novqorodun ilkin türk mənşəli adlarıdır.

"Azərbaycan"da dünyanın müxtəlif mətbuat nümunələrindən seçmə xəbərlər verilib. Həmin xəbərlər qəzetdə mətbuatın baş hərfləri ilə təqdim edilib, lakin transliterasiya edənlər "Adlar göstəricisi"ndə onların açıqlamasını oxuculara çatdırıblar. Məsələn: "D.K." - açıqlaması "Deyli xroniki"; "D.N." - "Deyli nyus"; "D.T." - "Deyli teleqraf"; "B." - "Berliner folks zeytunq", "F." - "Foverts"; "F.T."-"Frankfurter zeytunq"; "H." - "Alqemeen Handelsbiat"; "L. F. T." -"Leypsiqer folks zeytunq"; "N. F. P." -"Noye fraye pres"; "S. R." - "Sakartvelos Respublika", "N.İ." - Nijeqorodskiye izvestiya"...

1918-ci il Azərbaycanın həyatında faciəli hadisələrlə də yadda qalıb. Erməni daşnakları Türkiyə - Rusiya müharibəsində Türkiyəyə xəyanət edib Rusiyaya gələn kütləvi erməni silahlıları ilə birləşərək Bakıda, Şamaxıda, Qubada, Qarabağda, Zəngəzurda... ağılasığmaz vəhşiliklər törədirdilər. Onların vəhşiliklərinə, törətdikləri qırğınlara qarşı silahlı mübarizə aparmaq üçün Şuşada vətənsevər,qeyrətli gənc Azərbaycan türkləri "Xəliliyyə", "Vəhbiyyə", "Ənvəriyyə", "Şövkətiyyə" adlı yerli özünümüdafiə dəstələrini yaradıblar. "Azərbaycan" qəzetinin səhifələrində müntəzəm olaraq bu qurumların səmərəli fəaliyyətlərindən yazılar dərc edilib. "Azərbaycan" qəzeti" kitabının" Adlar göstəricisi" bölümündə bu özünümüdafiə dəstələri barədə səhih və dəyərli məlumatlar verilir. Bu da həmin dövrü tədqiq edən çağdaş tarixçi alimlər üçün ciddi mənbədir.

"Azərbaycan" qəzetində müxtəlif yazıları dərc olunan ziyalılarımızın bir qismi gizli imzalardan istifadə ediblər. "Adlar göstəricisi" bölümündə onların böyük əksəriyyətinin açıqlaması verilib. O cümlədən, bunları göstərmək olar: Aran - Məhəmməd Sadıq; N.Y. - Yusif bəy Nəsibli; C.Dağıstani və C.D. - Cehun Hacıbəyli; Bir nəfər-Üzeyir bəy Hacıbəyli, Bir naxoş - Məmmədəli Səfərov; H.R. - Hüseyn Rza Məhəmmədbəyli.

Qəzetdə müxtəlif xəbərlərdə - öz mənzillərində xəstələri qəbul edən həkimlərin, ayrı-ayrı xeyriyyə cəmiyyətlərinin, məktəblərin, mədəniyyət və türk ocaqlarının yerləşdiyi ünvanlar o dövrdəki adlarla təqdim olunub. "Azərbaycan" qəzetini ərəb qrafikasından latına transliterasiya edənlər küçələrin çağdaş adlarının da siyahısını veriblər. Məsələn: Şaxski - indiki Mərzə Fətəli, Krasnakrestovski - Şeyx Şamil, Qorçakovski - Zeynalabdin Tağıyev, Tatarski - Əlimərdan bəy Topçubaşov, Telefonnı - 28 may, Quberniski - Nizami, Vrangelski - Əhməd Cavad, Balaxanski - Füzuli, Nijni priyutski - Süleyman Rəhimov, Bazarnı - Azərbaycan prospekti, Mariinski - Rəsul Rza, Mixaylovski - Əziz Əliyev, Kolyubakin - Nigar Rəfibəyli, Nikolayevski - İstiqlaliyyət, Persidski - Murtuza Muxtarov, Spasski - Zərgərpalan, Çadrovı - Mirzağa Əliyev...

Bütün bunlar haqqında danışdığımız kitabların elmi-nəzəri dəyərini, publisist sanbalını qat-qat artırır. Əslində "Adlar göstəricisi" bölümü özü tamam müstəqil bir elmi araşdırma yükü daşıyır. Həmçinin kitablardan bəhrələnəcək tədqiqatçı alimləri əlavə vaxt itkisindən azad edəcək.

Mən Azərbaycan teatr tarixinə aid tədqiqatlar aparanda əlifba çətinlikləri ilə çox üzləşmişəm. "Azərbaycan" qəzetinin hələlik sentyabr, oktyabr və noyabr ayları təqdim olunan iki cildində "Tetar və Musiqi" rubrikasında Üzeyir bəy Hacıbəylinin "Arşın mal alan", "O olmasın, bu olsun", Əbdürrəhim bəy Haqverdiyevin "Dağılan tifaq", "Bəxtsiz cavan", Nəriman Nərimanovun "Nadir şah Əfşar", Ceyhun Hacıbəylinin rus ədibi İvan Turgenevdən təbdil etdiyi "Pulsuzluq", Soltan Məcid Qənizadənin "Axşam səbri xeyir olar", Osmanlı yazarları Namiq Kamalın "Akif bəy" ("Namus"), "Vətən" ("Vətən, yaxud Silistrə"), Şəmsəddin Saminin "Dəmirçi Gavə" əsərlərinin tamaşaları barədə qiymətli məlumatlar var. Müxtəlif tamaşalara yazılmış resenziyalarda səhnə xadimləri Sidqi Ruhullanın, Mirzağa Əliyevin, Abbasmirzə Şərifzadənin, Mirzə Muxtar Məmmədovun, Rza Darablının, Məxfurə Yermakovanın, Lalə xanımın (Hüseynağa Hacıbababəyov), Rüstəm Kazımovun, Hacıağa Abbasovun, Xəlil Hüseynzadənin (Hüseynovun), Əbülhəsən Anaplının ifaları barədə maraqlı tərifli və tənqidi fikirlər söylənilib. Hətta "Azərbaycan"ın 15 oktyabr 1918-ci il tarixli sayında "Hökumət teatrosuna" qəbul olunan 28 nəfər aktyorun siyahısı verilib. Bu və bu kimi faktlar əminəm ki, teatr tariximizdəki bəzi mübahisələrin, fikir ayrılıqlarının əksəriyyətinə tam aydınlıq gətirib son qoyacaq.

Haqqında danışdığım kitablar tam şəkildə filoloq-alimlər üçün də əvəzsiz xəzinədir. Hələlik işıq üzü görən cildlərdə ədəbi proses haqqında kifayət qədər məlumatlar var. Məhəmməd Hadinin (şairin əksər imzaları Əbdülsəlimzadə soyadı ilə təqdim olunub) və Əhməd Cavadın neçə-neçə şeirinin ilk çapları "Azərbaycan" qəzetinə məxsusdur. Hüseyn Cavid barədə dəyərli məlumatlar var (o cümlədən, onun Təbriz şəhərində maarif müdiri işləməsi haqqında). Sözsüz ki, gənc filoloqlar bu mənbələrdən layiqincə bəhrələnə biləcəklər.

Fikir fikri çəkdiyi üçün bir arzumu bildirmək istəyirəm. İyirminci əsrin müxtəlif illərində Tiflisdə, İrəvanda, Aşqabadda, Təbrizdə Azərbaycan türkcəsində mədəni, ictimai-siyasi xarakterli qəzetlər çap olunub. Xüsusən tariximizin, təhsilimizin, mədəniyyət və incəsənətimizin, o cümlədən, milli teatr sənətimizin inkişaf mərhələlərinin, görkəmli ictimai-siyasi xadimlərimizin, fədakar maarifpərvərlərimizin yaradıcılıq irslərinin ətraflı, zəngin faktlar əsasında tədqiqi üçün həmin qəzetlərdə əvəzsis dəyərləri olan bolluca məlumatlar var. ADA Universitetinin möhtəşəm vətənpərvərlik duyğusuna əsaslanan yaradıcılıq addımı Milli Elmlər Akademiyasına gözəl nümunədir. Akademiyanın tarix, ədəbiyyat, incəsənət və digər əlaqədar institutlarının ərəb qrafikası ilə çap olunmuş həmin qəzetlərin latın qrafikası ilə kitab şəklində buraxmaları milli sərvətimizə böyük töhfə verər.

***

ADA Universitetinin sifarişi ilə Azərbaycan türkcəsində ilk dərslik sayılan "Vətən dili" kitabı da orijinal dilini qoruyub saxlamaqla çağdaş əlifba qrafikamıza və bədii-danışıq dilimizə uyğunlaşdırılmış şəkildə çap olunub. Kitab iki hissədən ibarətdir. Aleksey Osipoviç Çernyayevskinin hazırladığı birinci hissə (1882-ci il) və Aleksey Çernyayevski ilə Səfərəli bəy Vəlibəyovun birgə işlədikləri ikinci hissə (1888-ci il) bir kitab halında təqdim edilib. Transliterasiya, qeyd və şərhlər Vüqar Qaradağlı ilə Sayman Aruzundur.

Əminəm ki, dilçi alimlər bu dəyərli kitabla bağlı öz fikirlərini söyləyəcəklər. Yeri gəlmişkən mən bir məsələ barədə öz qənaətimi bildirmək istəyirəm. Hazrda Azərbaycan türkcəsində talışlar, ləzgilər, zaxorlar, avarlar, hapıtlar, tatlar... da "Ana dili" kitabından dərs keçirlər. Azərbaycan türkcəsi onlar üçün ana dili deyil, məhz vətən dilidir. Bu maraqlı və poetik ad barədə düşünməyə dəyər. Təbii ki, ilk növbədə dərslik müəllifləri öz sözlərini deməli, fikirlərini bildirməlidirlər.

İlham RƏHİMLİ

525-ci qəzet.- 2022.- 12 mart.- S.10;11.