Gerçəkliyin fantasmaqoriyası

“Ulduz” jurnalının “Dərgidə kitab” rubrikasında “Qanıq, Hasan, bir də Qaragöz” adlı bir nəsr əsərini oxudum. Və elə əsərin alt sərlövhəsi məndə qəribə bir təəssürat yaratdı: “...həyat özü ədəbiyyatın inikasıdır”. Ədəbiyyatşünaslıqda bunun tərsini görmüşük: “...Ədəbiyyat özü həyatın inikasıdır”. Bu qəribə “tərsliyin” arxasında çox maraqla oxuduğum, amma etiraf edim ki, iki dəfə oxuduğum mükəmməl bir povest dayanırdı. Müəllif əsərin formatını - janrını qeyd etməmişdi. Unutqanlıqmı? Yox! Mən bunu bir təvazökalıq kimi qəbul etdim. İndiyə qədər publisistikası ilə tanınan, ədəbi-ictimai mühitin mükəmməl publisist kimi qəbul etdiyi Əflatun Amaşov birdən-birə necə nəsrə keçir! Janrı müəyyən etmir. Amma hər kəsin bu əsəri povest kimi - türklər demiş, “uzun hekayə” kimi qəbul edəcəyinə əmindir. O kəslərdən biri mənəm. Və mən həm də o kəslərdənəm ki, Əflatun Amaşovla uzun bir yolun yolçusuyam və onun bir gün mütləq bədii nəsrə keçəcəyini gözləmişəm. Necə ki, dünya şöhrətli Qabriel Markes jurnalistikadan nəsrə gəldi, necə ki, 60-cılar nəsrinin ustad nümayəndəsi Valentin Rasputin publisistikadan nəsrə köçdü (məhz köçdü) və s. Eləcə də əsərdən hiss olundu ki, Əflatun Amaşov jurnalistikada insanlarla yaxın təmasdan, həyatı və onun gerçəkliklərini illərlə beynində topladı və Q.Markes demişkən, bu həyat faktları haçansa mütləq bədii təxəyyüllə birləşib də birbaşa müəllifin estetik idealının ifadəsinə çevrilməli idi.

Bəs niyə “Ədəbiyyat həyatın inikasıdır” tarixi postulat bu əsərdə “Həyat özü ədəbiyyatın inikasıdır” postulatına çevrilib? Bu suala povesti sona qədər oxuduqdan sonra cavab tapılır: müəllifin əsərdəki obrazları, təsvir etdiyi el-oba, dağlar, dərələr, insanların torpağa, vətənə sevgisi, Günəşin şüalarından tutmuş vəhşi canavarların danışığına, Göydən enən mələklərin, Cəbrayılın və bəzən, hətta Allahın səsi hər şeyin düzünün bir tərsi də olduğunu təsdiq edir. Elə burada Lütfi Zadənin “Qeyri-səlist məntiq” nəzəriyyəsini də xatırlamaq yerinə düşər...

Doğrusu, mən bir oxucu kimi, bədii sözə az-çox bələd olan bir oxucu kimi sətirlərindən ayrıla bilmədiyim bədii nəsr nümunələri olub ki, onları ikinci dəfə oxumuşam: Yusif Səmədoglunun “Qətl günü”, Anarın “Əlaqə”, Mixail Bulqakovun “Master və Marqarita”, Qabriel Markesin “Yüz ilin tənhalığı” və s. Amma bu “ikinci dəfə”lər müəllifi daha dərindən anlamağa xidmət edib və sonralar mən hiss eləmişəm ki, o tip əsərləri yazıçılar və ədəbiyyatşünaslar da “ikinci dəfə” oxuyublar... Və sonra mən onu da hiss etmişəm ki, bu tip əsərlərin hamısında reallığın fantasmaqoriyası kimi az-az sənətkara məxsus bir üslubi keyfiyyət olur.

Povest proloqla başlayıb epiloqla bitir. Təkcə bir məqamı, bir məkanı və bir dövrü deyil, bütövlükdə milli dəyərləri özündə əks etdirən obrazların uzaq keçmişindən bu gününədək keçdiyi həyat yolu bu kiçik həcmli povestdə böyük panoramda özünü göstərməkdədir. Hər şey Hasan və Güllü ilə başlayır və sonda elə bu iki persona ilə bitir. Lakin bu iki obraz ətrafında hadisələrin baş verdiyi diyar, bu yerlərin müxtəlif xarakterli insanları, yeri gəldikcə dil açan heyvanları, bir-birini əvəz edən nəsillərin əvəzedilməz, dəyişməz dəyərləri povestin süjetinə qəribə bir dinamizm verir və bu dinamikada bütöv xalqın, millətin xarakteri açılır.

Bu hadisələrdə yuxarıda qeyd etdiyim fantasmaqorik təhkiyə xüsusi rol oynayır. Yazıçı təsvir etdiyi obrazların (Mən bu yerdə qəsdən “yaratdığı” sözünü işlətmirəm, ona görə ki, müəllif bu insanları sanki təxəyyülün köməyilə “yaratmır”, olanları, haçansa - neçə-neçə illər bundan əvvəl, daha doğrusu, uşaqlığında gördüyü, ətraflarında böyüdüyü insanları təsvir edir) heç birini özü qiymətləndirmir: bu “qiyməti” oxucunun öz öhdəsinə buraxır. Oxucu isə istər kənddə böyümüş olsun, istər şəhərdə - fərqi yoxdur, bu insanlara, bu obrazlara yaxşı bələddir; çünki o, özü də müəllifin ustalıqla tipikləşdirdiyi, yaxşısını da, pisini də doğmalaşdırdığı bu insanların bütövləşib kim olduğunu yaxşı bilir: bu, bütövləşən, milli dəyərlərimizin min bir xəttini birləşdirən və sonda bütün istiqamətləri ilə ağıllı, xeyirxah, ləyaqətli bir millətin proobrazıdır...

Əsərin əvvəlindən elə təsəvvür yaranır ki, hər şey Hasanın hava limanında Güllünün təyyarəsini gözləməyindən başlayır. Hasanın gözlədiyi Güllü onun mistik bir sevgi faktıdır. Düzdür, ilk baxışda bu, Hasanın - adi bir oğlanın adi bir qıza sevgisidir, ancaq elə o hava limanındaca hər şey dəyişir: haçansa Hasana doğma bir insanın Qojanın sevdiyi və nakam bir məhəbbətin simvolu olan keçmiş Güllü, dünyadan qarıyıb köçmüş Güllü idi. Türkiyədən enəcək təyyarədəki cavan Güllü isə ötən Güllünün varisidir və cavan jurnalistdir. Ötənlərin hamısını bir şagird dəftərinə köçürmüş Qojanın həyatını bu dəftərdən Güllü qələmə alacaq. Qoşa Qardan, onun sakinlərindən reportajlar hazırlayacaq yeni Güllü, Hasanın gözləmədiyi tamam başqa bir hadisəyə çevrilir: Hasan bir vaxtlar çomağı ilə vurduğu Qaragözün - insafsızcasına satışa qoyduğu doğma danasının danlağına tuş gəlir. Aeroportun gözləmə otağında içdiyi çay qana dönür və... hər şey dəyişir. Bu yerdə povestin bir məqamına diqqət edək:

“Adamlar azaldıqca, Güllü gəlib çıxmadıqca Hasan narahat olurdu. Və onu qəribə hiss bürüyürdü, ...harda olduğunu bir anlıq unutdu. Hava limanındaydı... Amma uzaqdan görünən Sənan dağı onun gözlərində Qoşa Qara çevrilmişdi, Hasanı çəkib Göy Qayaya aparmışdı. Güllü də oradaydı... Ardı-arası kəsilməyən elanlar Hasanı özünə qaytarırdı. Göy Qaya yavaş-yavaş hava limanı ilə əvəzlənirdi. Handan-hana Hasanın aglına gəldi ki, Güllünü gözləyir...” Beləcə, povestin əsas süjet xəttinə keçid yaxınlaşır və biz Hasanın gözlərindən heç vaxt silinməyən Qoşa Qar, Göy Qaya, Daş Bulaq, Qurd Ölən Yer, Ana Çay, Dana Dağı... kimi Vətən torpaqlarında böyüyüb Vətənə yayılan insanları, Dədə Qorqudun Kitabındakı yurda məhəbbətin tərənnümünü görürük. Bəlkə müəllif dəyişən dünyanın pis yönə dəyişməsindən, doğma torpaqlarımıza dikilən xain gözlərə tikan əvəzi kimi, unudulmaqda olan kənd leksikonumuzdan nigaran bir vətəndaş kimi yurd adlarını önə çəkir, kənd axşamlarının qədim ənənələrini xatırladır, kəndin bitməz dərdini yaşayır, bütün bunların geri qayıtması üçün ilahi qüvvələri belə köməyə çağırır. Personajların dilindəki “arxac”, “mıxça”, “qırım”, “barxana”, “gözünün çimiri”, “qənşər”, “çax-çax”, “Dəli qəbiristanlığı”... kimi onlarca dil vahidini xatırlatmaqla bizə özümüzə qayıtmağı tövsiyə edir.

Azərbaycanımızın neçə dəfə “yeni hökumət” qurumuna çevrilməsi, xüsusilə ermənipərəst bolşeviklərin, hətta kənd ziyalılarını belə hər cür repressiyalara uğratması sapı özümüzdən olan baltaların “millətə vurduğu“ tarixi zərbələr müəllifin ifadəsində çox inandırıcı faktlarla və emosional bədii dillə müasir oxucuya çatdırılır. Belə səhnələrdə milli qeyrət rəmzi kimi təsvir edilən İmamalı kişi, Qoja, nənələr, babalar yurd yerinin qoruyucularıdır. Dünyanın beləcə, insafsızcasına dəyişməsinə, nəinki o uca dağların sakinləri, habelə bu sakinlərin povestdə obrazlaşdırılmış ev heyvanları da dözə bilmirlər.

Müəllif sel-suların, çayların at oynatması, adamları ölümə məhkum etmələri kimi səhnələri də ustalıqla qələmə alır. Belə yerdə müəllifin vurğuladığı erməni xislətli baytarın Ballıya münasibəti də milli kökün ifadəsidir. Amma heç nə intiqamsız qalmır. Müəllifin estetik idealı imamalıların, həmidlərin bolşeviklərdən intiqamı ilə özünü büruzə verir. Bu estetik ideala görə Tanrı heç vaxt haqsızlığı bağışlamır, xəyanəti unutdurmur. Müəllifin yatadığı Bozqar (at), Qanıq (it), Qaragöz (dana), Hasana nənəsinin danışdığı Gün və Ay nağılı, Sara - Vəli dastanı ... kimi epizodlar bir sıra hallarda gerçəkliyin fantasmaqoriyası kimi xüsusi maraq doğurur.

Reallığın, bədii təhkiyənin və xalqdan gələn mifik nağılların vəhdətindən yaranmış “Qanıq, Hasan, bir də Qaragöz“ povestinioxuyub başa vurandan sonra ağlıma bir müqayisə gəldi. Əlbəttə, “hər cür müqayisə qüsurludur” kimi mənim qəbul etmədiyim bir “postulat” da mövcuddur. Əgər bu fikir mübahisə doğurursa, deməli, mən öz müqayisəmi qeyd edə bilərəm. Bəli, Əflatun Amaşovun povestini mən, Q.Q.Markesin “Yüz ilin tənhalığı” romanı ilə müqayisə edərdim. Səbəb yalnız Makondonun bənzəri olan Qoşa Qar deyil, çoxdur, amma bu çoxluq içərisində Q.Markesin rus dilinə tərcüməçisi V.Stolbovun dediyi bir fikir əsas yer tutur: “Yüz ilin tənhalığı”ndan bir daha aydın olur ki, biz hamımız uşaqlıq illərimizin sakinləriyik: romanın istiqaməti xaç yoludur; roman iki optik eynək tələb edir, romanda nağılın və əfsanənin vəhdəti var...” Ə.Amaşovun povesti bizi uşaqlıq illərimizə aparır, bu illəri bir daha müqəddəs bir xatirə kimi yenidən yaşayırıq, povestin bütün məqamlarında hər kəsin pənah gətirdiyi istiqamət Tanrı yoludur, povesti iki optik eynəklə və diqqətlə oxumaq tələb olunur, povestin əsas hikməti xalq nağıllarımızın və əfsanələrimizin vəhdətindən doğur.

Cahangir MƏMMƏDLİ

BDU Yeni media və kommunikasiya nəzəriyyələri kafedrasının müdiri, filologiya elmləri doktoru, professor

525-ci qəzet .-2022.- 16 mart.- S.15.