Qələbə əzmli "Çahargah"

Azərbaycan muğamlarının hər biri dinləyicilərə bədii zövq aşılamaqla yanaşı, onların mənəvi cəhətdən saflaşmasını da təmin etmiş olur. Azərbaycan muğamları içərisində dinləyicilərin mənəvi keyfiyyətlərinin formalaşmasına təsir edən muğamlardan biri də "Çahargah" muğamıdır.

Azərbaycan Respublikasının ümumtəhsil məktəblərində "Çahargah" muğamı bir neçə istiqamətdən, bir neçə cəhətdən şagirdlərlə tanış edilir. İbtidai siniflərdə "Çahargah" muğamının lad məqam xüsusiyyətləri haqqında nəzəri məlumatlar "Musiqi" dərsliklərində yer alır, proqram materiallarında "Çahargah" ladında yazılmış mahnıların öyrədilməsi tövsiyə edilir və muğamın dinlənilməsi məsləhət görülür. Bütün bunlar isə "Çahargah" muğamının estetik-bədii zövq oxşayan tərəflərinin məktəblilərə çatdırılması işilə məhdudlaşdırılır. Unutmaq olmaz ki, "Çahargah" muğamı şagirdlərin estetik tərbiyəsilə yanaşı, onların mənəvi keyfiyyətlərinin formalaşdırılması işində çoxşaxəli imkanlara malikdir. Bunun üçün muğamın istər təlim prosesində, istərsə də dərsdənkənar tədbirlərdə, istər musiqi müəllimləri, istər bədii yaradıcılıq dərnəklərinin rəhbərləri, istərsə də maraq kurslarını aparanlar "Çahargah" muğamının bu imkanlarından istifadə etməklə məktəblilərin mənəvi keyfiyyətlərinin formalaşdırılması üzərində məqsədyönlü, planlı və mütəşəkkil şəkildə işlər təşkil etməlidirlər.

Orta ümumtəhsil məktəblərində muğamların öyrədilməsi musiqi dərslərilə yanaşı, dərsdənkənar tədbirlərdə, bədii yaradıcılıq dərnəklərində və eləcə də maraq kurslarında böyük müvəffəqiyyətlə həyata keçirilir. Məktəbdənkənar tədbirlər içərisində "Muğam gecələri", "Muğam saatı", "Muğam ifaçılığı məktəbi", "Muğam ifaçıları ilə görüşlər", "Muğam sənəti və mənəviyyat", "Muğam dünyamız" adlı tədbirlər şagirdlərin estetik tərbiyəsilə yanaşı, onların mənəvi keyfiyyətlərinin formalaşdırılması baxımından əhəmiyyəti daha böyükdür. Dərsdənkənar tədbirlərlə yanaşı, bədii yaradıcılıq dərnəklərinin və maraq kurslarının təşkili və fəaliyyətində də şagirdlərin mənəvi keyfiyyətlərinin təşkilinə geniş imkanlar açılmış olur. Bu baxımdan bədii yaradıcılıq dərnəkləri içərisində "Azərbaycan xalq musiqisi", "Muğam", "Muğam ifaçılığı", "Muğam sənəti", "Azərbaycan muğamları", "Xalq çalğı alətləri dərnəyi", "Tur dərnəyi", "Kamança dərnəyi", "Qarmon dərnəyi", "Xor dərnəyi", "Vokalçılar dərnəyi", "Nəfəs alətləri dərnəyi", "Muğam və mahnı dərnəyi", "Muğamlar təsniflər və mahnılar" adlı dərnəklərin təşkili çox faydalıdır.

Muğamların təsnifatı zamanı vahid kriteriyanın gözlənilməsinə əməl olunmalıdır. Tutaq ki, Azərbaycan dilinin morfologiya bəhsini öyrənərkən, əgər nitq hissələri təqdim olunursa, burada vahid kriteriya gözlənilir. Yəni nitq hissələri iki yerə bölünür. Əsas nitq hissələri altı yerə (isim, sifət, say, əvəzlik, feil, zərf) ayrılır. Altı nitq hissəsinin isə hər biri ayrı-ayrılıqda növlərə, tiplərə, formalara bölünür. Muğamların təsnifatı zamanı da belə qaydaların tətbiq olunması çox vacibdir. Əgər belə olarsa, "Çahargah" dörd hissədən (şöbədən) ibarət olan muğam kimi təsnif olunar və hər şöbənin (hissənin) guşələri, nəfəsləri, element və detalları ayrı-ayrılıqda şərh olunar. Dərnək rəhbəri muğamın 4 şöbədən ibarət olmasını əsaslandırdıqdan sonra o, "Çahargah"ın guşələrinin, nəfəslərinin, təsniflərinin adlarını, etimoloji məna çalarlarını, yaranma tarixini, inkişafını, təşəkkülünü və eləcə də klassik muğam ifaçılarının bu muğama olan münasibətlərini də öz izahında, şərhində verə bilməlidir. Dərnək rəhbərinin bu xüsusda dediklərinin aşağıdakılardan ibarət olması məsləhətdir.

Çox qədim tarixə malik olan "Çahargah" muğamı xalqımızın zəngin mənəvi xəzinəsidir. Bütün mənbələrdə mövcud olan muğamlara bu nöqteyi-nəzərdən yanaşmaq yaxşı olar. İstər görkəmli mütəfəkkirlərimiz olan Əl-Fərabinin, Səfiyəddin Urməvinin, Xacə Əbdülqadir Marağının, Mir Möhsün Nəvvabın, Üzeyir bəy Hacıbəylinin, istərsə Mirzə Fərəcin muğam yaradıcılığına istinad edərkən məhz belə mövqe tutmalıyıq. ƏgərMir Möhsün Nəvvab "Çahargah"ı 15 yerə (Çahargah, segah, zabul, yədi-hasar, müxalif, məğlub, mənsuriyyə, Zəmin-xarə, Mavərənnəhr, Hicaz, Şahnaz, Azərbaycan, Əşiran, Zəngi-şötör, Kərküki) Mirzə Fərəc (Çahargah, Bəstə-Nigar, Firuz, Manəndi-Müxalif, Müxalif, Cövhəri, Kərimabadı, Hasar, Gilrız, Zirkeş, Rübənd, Qürrə, Müxalif, Məqlub, Mənsuriyyə, Hüzzal, Çahargaha ayaq) isə 17 yerə ayırıbsa, məhz 4 əsas şöbəni və yerdə qalan guşə və nəfəsləri konkretləşdirdikdən sonra təqdim etməliyik. Sonra dərnək rəhbəri maye şöbəsini ifa edərək dərnək üzvlərinə təqdim edir. Şöbənin "Bərdaşt" guşəsini ifa etdikdən sonra "Zəngi-şütür" guşəsini ifa edir.

"Çahargah" mübarizə ruhlu muğam olduğu üçün onun bütün şöbə və guşələrində bunu hiss etmək olur. "Maye"də hücuma başlayan dəvə dəstəsi əvvəlcə asta-asta, sonra bir qədər cəld hərəkət edirlər.

"Zəngi-şütür" belə mənəvi keyfiyyəti ifadə edir. Mənbələrdə "Zingi-şötör" kimi təqdim olunan biz şöbəni biz təsadüfən "Zəngişütür" kimi göstərmirik. Burada "dəvə zəngi" mənasını verən bu sözün "şötör" tərəfi "dəvə" deməkdir. Bu söz isə istər əski əlifba ilə, istərsə də fars əlifbası ilə yazılan Azərbaycan mənbələrində "Şütür" (dəvə) kimi yazıldığı üçün biz "şötör" sözünün "Şütür" kimi verilməsini daha məqsədəuyğundur.

Bundan başqa, dərnək rəhbəri istər "Maye", istər "Zəngi şütür"ü dramatik məzmunda ifa etməlidir. Yaxşı olar ki, dərnək rəhbəri, "Çahargah"ın həmin dramatik məzmunu barədə dərnək üzvlərinə məlumat versin. Əgər belə olarsa, dərnək üzvləri həmin məlumatlarda ehtiva olunan mənəvi keyfiyyətlərdən bəhrələnə bilərlər.

Bu kontekstdə dərnək rəhbərinin verəcəyi məlumatların aşağıdakı şəkildə olması daha faydalı nəticə verər:

Dinləyicidə "mənəviyyat" bütövlüyü formalaşdıran "Çahargah" maraqlı dramatik sujetə malikdir. Bir sıra mənbələrdə "Çahargah"ın müəyyən süjetə malik olması barədə fikir yürüdülür. Bizim fikrimizcə, bu süjet xəttinin aşağıdakı mərhələlər üzrə inkişaf etməsini müvafiq ardıcıllıqla şərh etmək daha yaxşı və inandırıcı olar. "Maye Çahargah"dakı "Zəngi-şütür" birinci mərhələnin ilk inkişaf dinamikasını təşkil edir. Yəni qələbə əzmi ilə döyüşə atılan ağıllı və tədbirli bir sərkərdə ilkin olaraq suvarı və piyada qoşun növündən əvvəl, dəvələrdən istifadə edir. Döyüşə hazırlaşdırılmış, xüsusi döyüş qiyafəsində olan dəvələr, əvvəlcə ahəstə hərəkət edərək, düşməni vahiməyə salır. Bu vahimədən özünə gəlməyən düşmən üzərinə gedən dəvələr yerişlərini tədricən gücləndirir və nəhayət,düşmənə qarşı qaçmağa başlayırlar. İnstrumental ifada özünü əks etdirən melodik avazlanmada bunu sezən tamaşaçı ifaçının təxəyyülünün məhsulundan razı qalmalıdır. Ona görə də, guşənin bu məziyyətini tamaşaçıya çatdırmaq üçün həmin dramatik yozumu ifaçı əvvəldən işləyib hazırlamalıdır. Çünki kiçik bir texniki qüsur, xaric improvizə üslubu, dinləyicini məyus edə bilər.

Göründüyü kimi, dramatik üslubda ifanın mənəvi keyfiyyətlər aşılayan xarakterik xüsusiyyətləri və bütün bunların kiçik detallarına qədər izahı şagirdləri mənəvi cəhətdən ruhlandırır. İfaçı şagirdlərdə muğamın dramatik məzmunundan yaranan inamlılıq, cəsarətlilik, mərdlik, mübarizlik, mətanətlilik, rəşadətlilik kimi mənəvi keyfiyyətlərin ilkin elementləri onların daxili aləmini zənginləşdirir.

Dəvə zəngini, ahəstə dəvə yerişini, yavaş-yavaş ləngər vurub düşmənin üstünə hücuma keçən dəvələri təxəyyüllərində canlandıran ifaçı şagirdlərin mənəvi dünyasında həm də qisas hissləri yaranır. Qarabağ uğrunda gedən döyüşlərdə canını fəda edən şəhidləri düşünən şagirdlərin mənəvi dünyası təlatümə gəlir. "Zəngi şütör"ü sakit ifadan dinamik həddə çatdıran ifaçı şagirdin ifa etdiyi muğam parçası da onun üçün mənəvi dəyər səviyyəsinə yüksəlir. Dərnək rəhbəri "Bəstənigar" şöbəsini öyrədəndə eyni mövqe tutaraq şagirdlərə belə bir məlumat verməlidir:

- İlkin qələbədən sonra döyüşçülər, yürüş iştirakçıları lirik yanaşma mövqeyi tutur. Çünki ilk qələbə qazanan gənc döyüşçülər gözü yolda qalan analarını, bacılarını, sevgililərini göz önünə gətirirlər. Öz ismət payı olan bəstə boy nigarı düşünən gənc döyüşçü öz qələbəsini həmin nigara ithaf edir. "Bəstənigar"ın dramatik sujeti belə yozulur.

Bu sözün etimoloji mənası tamamilə üzdədir. Yəni "bəstə" sözü klassik ədəbiyyatda "bəstəboy", "boyu bəstə" kimi gözəlləri vəsf edən təşbehlər kimi işlədilir. "Nigar" sözü də "Ay üzlü nigar", "Ay baxışlı nigar" kimi təşbeh ediləndə, son dərəcə gözəl xanım nəzərdə tutulur. "Bəstə Nigar" isə son dərəcə gözəl olan, boyu isə qısa olmağına baxmayaraq, bu qısalığın, kiçikliyin ona yaraşdığı, bu boyun aşiqi qane etdiyi diqqətə çəkilir. Muğamın bu şöbəsinin "maye Çahargah"la "Hisar" (Hasar) arasında bərqərar olması onu o qədər gözəl, ləzzətli, qulağayatımlı, ürəkaçan etmişdir ki, sanki "Bəstənigar" bu muğamın zövqoxşayan, son dərəcə gözəl, yaraşıqlı olan bəzəkli bir gəlinidir. Məhz ona görə "Bəstənigar"la "Hisar"ın qovşağı estetik bədii zövqlə mənəvi keyfiyyətlərin qovşağı hesab olunur. Maraqlıdır ki, bu iki şöbənin hər birində ürək oxşayan estetik bədii zövqdən yaranan insanpərvərlik, ilqarlılıq, sadiqlik, dönməzlik, təvazökarlıq, humanistlik kimi mənəvi keyfiyyətlər həm dinləyici, həm də ifaçı şagirdləri daxilən saflaşdırır.

"Bəstənigar"dan sonra "Hisar" gəlir. "Hasar" kimi də təqdim olunan bu şöbənin adındakı ikinci variantın mənasını heç də izah etməyə ehtiyac qalmır. Çünki əvvəlcə dəvələrlə hücuma keçərək düşməni vəlvələyə salan sərkərdə, sonradan piyadaların və süvarilərin gücü ilə qələbəyə yol açır.

Muğamın digər şöbələrinin, yəni "Müxalif" və "Mənsuriyyə"nin də öyrədilməsində yeniyetmələrin mənəvi keyfiyyətlərinin üzə çıxarılaraq formalaşdırılmasında xüsusi rolu var. Müəllim manitorda müğənni tərəfindən ifa olunan "Müxalif" və "Mənsuriyyə" şöbələrinin nümayiş etdirilməsindən sonra göstərir ki, "Müxalif"in ifası zamanı dinləyicinin daxili aləmini təlatümə gətirən müğənninin avazı tədricən sərtləşir. Bu sərtləşmə sanki qələbəyə aparan yolu dəqiqləşdirir. "Müxalif"in sonunda ritmik ahənglə başlayan "Mənsuriyyə" qarşı tərəfin məğlubiyyətini bir növ təsdiq və təqdim edir. Bütün bunlar bizdə nikbin ruh yaradır.

Musiqi məşğələlərində belə şərh "Çahargah" muğamını dinləyən, ifa edən, öyrənən şagirlərdə bir sıra mənəvi keyfiyyətlərin üzə çıxarılmasını stimullaşdırır:

- Yeniyetmələrdə məğlubiyyətlə barışmazlıq hissləri baş qaldırır. Onlarda qələbə əzminə inam yaranır;

- Şagirdlərin yurdsevərlik, vətən uğrunda canını qurban vermək kimi hissləri baş qaldırır;

- Muğamın dinamik çalarları yeniyetmələrin mübarizlik əhvalı-ruhiyyəsi yaratmaqla yanaşı, onların mərhəmət duyğularına da qol-qanad verir.

Mehriban CƏFƏROVA

Naxçıvan Dövlət Universitetinin dosenti, pedaqogika üzrə fəlsəfə doktoru

525-ci qəzet.- 2022.- 17 mart.- S.15.