Rüstəm Behrudinin şaman duaları

Kitabına avtoqraf yazıb, mənə uzatdı: "Qadan alım, bərk ağrıyıram, müayinə olunacam. İstanbula dəyib tez qayıdacam. Bir tərəfdən də zəhrimar COVİD kələyimi kəsib, indi-indi özümə gəlirəm. Sağlam can olmadan yazı-pozu adamın döşünə yatmır" - söylədi Rüstəm Behrudi. Və "şaman dualı" şairin "Xan" nəşriyyatında yenicə çapdan çıxan və nədənsə, nəsr kitabı kimi oxuculara təqdim edilən "Mükəmməl yalan" toplusunu götürüb ona "yaxşı yol" dilədim.

Türk dünyasında "Salam, dar ağacı!" adlı möhtəşəm şeiriylə tanınmağa başlayan Rüstəm dalbadal böyük poeziya nümunələri yazdı, çap etdirdi. Ötən 80-ci illərdən fərdi üslubunu və dəst-xəttini müəyyənləşdirdi. O, ənənədən ənənə yaratdı, rəngə rəng qatdı, min bir çalarını üzə çıxartdı. Dərhal bəzi bədxahların hücumuna tuş gəldi, guya "Salam, dar ağacı!" adında, hansısa bir özbək şairinin də şeiri varmış. Varsa var da, məgər eyni mövzuda şeir yazmağı şairlərə yasaq ediblər? Onda gərək Nizami Gəncəvidən sonra heç kəs, hətta Füzuli də "Leyli və Məcnun" dastanına girişməyəydi, çünki həmin hazır mətn təkrar olunacaqdı.

Ancaq kim necə düşünür-düşünsün, mənim fikrimcə, "Salam, dar ağacı!" son yüzillik poeziyamızın 40-50 nadir incisindən biridir. Söz üzüyümüzün füruzə qaşıdır. "Salam dar ağacı!" təmiz Azərbaycan türkcəsindədir və bəndənin Allahla mücadiləsidir, üsyankar şairin bu qeylü-qalda məğlubiyyətidir. Və eyni zamanda ölümün üstünə yürüş edən cəngavər söz Adamının qələbəsidir.

İnsanın ömrü qısadır, sözün ömrü uzun. Rüstəm Behrudi öz ömrünü əridə-əridə sözün ömründə əbədiləşdirməyi bacaran dərvişdir, bütün Turan ellərinin sevgisini qazanan şamandır, böyük yolun yolçusudur, mürşiddir, müriddir...

Professor Ahmet B.Ercilasunu görün şair necə heyrətləndirib, müqayisəsinə diqqət çəkək:

"Rüstəm Behrudi... Bir şaman nəvəsi...

Hüseynzadə Əli, Ziya Göyalp, İsmayıl Kaspıralı, Yusif Akçura... Bunların hamısı birər "Şaman nəvəsi" deyilmi?!

Rüstəm Behrudi zamanlar üstündə yaşayan bir şair, ağzı dualı bir şaman nəvəsi..."

Bu, görkəmli filosofun bir dəyərə verdiyi özünəməxsus yüksək qiymətdir.

Əslində "Mükəmməl yalan" kitabında nəsrdən əsər-əlamət yoxdur, bütün cümlələr, sətirlər poetik ifadələrdən, obrazlardan, metaforalardan ibarətdir. Müəllifin təbirincə, "sükutu cözə daşımaq" məhz şairin, həqiqi şairin müqəddəs borcu, alın yazısı, fəhlə işidir. Çünki "sükut Tanrının səsi, tənhalıq və təklik Tanrının Vətənidir". "Qurani-Kərim"in böyük surələrinin birində - "Əşşüəra"da ("Şairlər" surəsində) ifadə olunduğu kimi, əsl qələm adamı elə Yaradanın tərəfində duran, xaliqə tapınan varlıqdır, məmləkəti yer-göy arasıdır, Vətəni sonsuz səmadır.

Peyğəmbər məntiqinə görə, Allah-Təala bəşəriyyətə müqəddəs kitablarını göndərib - yəni özünün qanun toplularını: "Tövrat"ı, "Zəbur"u, "İncil"i, "Quran"ı. Yaratdığı bəndəni düz yola çəkmək üçün yer üzünə elçilərini səfərbər edib. Adəm, Nuh, İsa, Musa, Saleh, İbrahim, Yəqub, Məhəmməd zəmanələrində bəndələrinə haqq yolunu göstəriblər. Suçlular cəzalanıb, tövbə edənlər peşmançılıq çəkib. Rüstəm Behrudinin fəlsəfəsinə görə isə türk Allahın seçilmiş millətidir, ünvanına kitab göndərilməyib. Tanrının məhəbbətini və sevgisini qazanmış türk xoşbəxtdir:

Çıxıb zaman adlı həddən,

Tanrıya çox yaxınam mən.

İsa, Musa, Məhəmməddən

Bu divanə halım ilə...

Əlbəttə, həqiqət anıdır: "Çətindir göyü sevib, qayıdıb yerin olmaq". Hər kəs bu "yalan dünyada, Süleymana qalmayan fani dünyada" ölümünə doğru irəliləyir. Şairin ruhu "bədən həbsxanasında" əziyyət çəkir, ahı dilində sözə çevrilir, fəryadı sükutu süquta qərq edir, təlatümü açılan sabahı çaşdırır, nə təslim olur, nə də susur. Elə adını çəkdiyimiz məşhur müsahibələrin birində daxili təbəllüatına, iç təlatümünə şeirlə cavab verir, təsəlli tapır, ovunur:

Mənə yaddı üsyan, qiyam,

Düşmənə də çətin qıyam...

Mən ayrılıq adamıyam,

Qoşul mənə, çıxaq gedək!

Söz Rüstəmin yaradıcılığında bütöv obrazdır. O, üzünü nə qədər Allaha, yer üzünə göndərdiyi peyğəmbərlərə çevirsə də, səmavi kitabları ("Tövrat", "İncil", "Zəbur", "Quran") ələk-vələk edib oxusa da, qan qoxuyan müqəddəs torpaqlara səfərlər eləsə də, insana müxalif şeytanı, iblisi qılınclayıb yamanlasa da, onlara daş atanları qınasa da, sonda bu həngamələri dinlərin yaratdığı "oyun" adlandırır. Cəhənnəm və Cənnət. Birincisi, bəni-insanın həmişə qorxub-çəkindiyi, yuxusunu belə qarışdırdığı mifik əzab-əziyyət məkanı, ikincisi, axirətə qovuşan insana əbədi səadət, daimi bəxtəvərlik vəd verən möhtəşəm işıqlı ünvan. Şair bu cür çıxılmazlıq sindromundan üzüsulu, gözütox çıxmaq üçün yenə fövqəlsözə qüvvət verir:

Sözümdə qiyamət pərdəsi,

Çək pərdəni, dua elə.

Dua elə, arxasından

Görünəcək Tanrı belə...

Bəli, dünyada bundan müqəddəs iş, savab əməl yoxdur, yalnız duaları ilə insan bəşəri dəyər qazandırır, şər qüvvələrdən ayrılır, dabanına tüpürüb ömrün haqq yolunun davamına başlayır. Bu zaman "ya insan" deyib adına and içdiyi, bəndəsini "Fazili-Muxtar" adlandırdığı Allah da rahimliyini göstərir, zalımın dərisini verməklə mütləq haqq olduğunu nəzərə çarpdırır. Ancaq şairlə Allah arasında mücadilə elə bir müstəviyə dirənir ki, şübhə yeri qalmır:

Heç kəs heç kəsin deyil,

Yazı deyil, yazı da.

Görüntüdü haqq-nahaq

Bəlkə Allah özü də.

Və bir də şairə görə insan ruhuyla çox mürəkkəbdi və hər kəs içində neçə-neçə "mən" gizlədib. Əgər belə olmasaydı, XIII əsrin haqq aşiqi, dərviş Yunus "məni məndə sorma, məndə deyiləm, neçə mən gizlənir məndən içəri" qənaətilə bu misraları yanıqlı-yanıqlı pıçıldamazdı. "Bəs onda bu qorxu hardandı belə?!" Niyə Tanrı sevib-seçdiyi, can verdiyi bəndəsini yalnız itaətdə saxlamağın fərqinə varır? Belə məlum olur ki, Allah yaratdığına qul, nökər, kölə psixologiyasını məqsədli şəkildə aşılayır? "Fərman padşahındı, dağlar bizimdi" - söyləyirdi digər bir türk haqq aşığı:

Bu nə qorxudu belə,

Dağ dağdı, çəndə gizlənib.

Hamı çəkilib özünə,

Hər kəs içində gizlənib.

"Kəpənək adam" essevari mətndə "Mükəmməl yalan"ın müəllifi həyatla ölümün arasından vurnuxduğunu hiss edir. Röyada ikən ömrünün sonunu görür, ayılarkən ölmədiyinin şahidi olur... "Adam elə bu vaxt yuxudan oyandı. Onu soyuq tər basmışdı, su içində idi. Çiyinlərində dəhşətli bir ağrı vardı. Kimsə qanadlarını qırmışdı elə bil. Qırılmış qanadlarının yeri ağrıyırdı. Yuxuda özünə verdiyi sualı bir də təkrarladı:

- Kiməm mən?! Kəpənək kimi yaşayan adammı, yoxsa adam kimi düşünən kəpənəkmi?"

Rüstəm Behrudi ustalıqla insanın ekstremal halının, ruhi gərginliyinin, düşkünlüyünün bədii rəsmini çəkir, bunu o qədər inandırıcı edir ki, oxucu sanki əhvalatın öz başına gəldiyini və yaxud həyatda gördüyünə ürəyində şübhə yeri qalmır. Başqa qələm adamları kimi şair qətiyyən təsvirə varmır, ümumiyyətlə, təsvir bu müəllifin yazı-pozu yolu deyil. "Mən xoşbəxt bir kəpənəyəm, yaşasam da, ölsəm də" Behrudinin həyat kredosuna çevrilir, "ümid adına heç nə", təsəlli tapmasa da... O, bütün ağrılarıyla bahəm yalqızlığını və tənhalığını yaşamaqda davam edir.

Təkbaşınalıq yalnızlığın fövqündədir.

Yalnızlığı ovutmaq olar, təkbaşınalığı yox!

Təkbaşınalığa ümid adına heç nə yoxdu!

Şairin mövzu rəngarəngliyi təsdiq edir ki, o, heç bir mətni kor-koranə işləmir, həmişə bədii sözün münbit yerindən yapışır, daha doğrusu, kotanını, xışını "torpağın" ən qalın qatından vurur. Ona görə də zəmisi daha sıx bitir, tarlasının bəhri-barını yığıb-yığışdırmaq mümkün omur, "xırmanından" bərəkət, dəyirmanından hərəkət yağır. İndi bir çox şairlər haqqında "özünəməxsus" ifadəsini işlədirlər. Bəziləri layiqdir, bəziləri heç layiq deyil, bu sözün, ayamanın hikmətini doğrultmurlar. Etiraf edək ki, özünəməxsus fərdi keyfiyyət haqqında bəhs etdiyimiz kitab müəllifinin bütün irili-xırdalı əsərlərində özünü göstərməkdədir. Onun ifasında adi kəlmə də dürlüdür, nisbətən kiçik şeir parçası da, möhtəşəm mətn də.

Aç, aç o bədən qəfəsi,

Görəcəksən ruh nəfəsi...

Tanrıya yol birdi, özgəsi

Puçdu, təriqət işidi...

Bəh, bəh, bəh! Yalnız Rüstəm Behrudinin 1500 illik Oğuz şeirinin əski ruhunda, qədim-köhnə ahəngində yazdığı şeirdi, bu şeir. Bilmirəm, nə qədər ərki çatır-çatmır, şairin sığındığı, tez-tez müraciət elədiyi Tanrısına düz sözünü yetirir - "Tanrım, söndür cəhənnəmi!" Bu o qədər içdən gələn nidadır ki, dünyanı dörd yandan ağuşuna almış qan-qada qoxusu, müharibə yanğısı, vulkan-zəlzələ qoxusu hamının yuxusunu qaçırır, od-alov püskürtüsü dilim-dilim göyün yeddinci qatına yüksəlir.

Bir yerdəyəm, - bura yerdimi,

Od düşsün buranın üstünə.

Tökəcəm günahsız qanımı,

İncilin, Quranın üstünə...

Behrudi yazır: "Rembrandtın fırçasında rənglər dəlidi" və ya "İnsan sözlə anlada bilmədiyi zaman, sözün bitdiyi yerdə rənglərə üz tutar. Sözün şəklini çəkməyə başlar. Sözün dəlisi, ağıllısı olduğu kimi, rənglərin də dəlisi, savaşanı, həlimi, ağıllısı var". Axırda qeyri-adi tərzdə dahi Fridrix Nitşenin zəkasından süzülən, fikirləri misal çəkir: "Məni itirin, özünüzü tapın deyirəm, indi sizə. Ancaq məni tamamilə unutduğunuz gün sizə geri dönəcəyəm". Çox dəqiq müşahidədir, məşhur rəssam rənglər aludəsiydi, böyük təfəkkür adamı alman filosofu sözlərin rəngkarı idi. O, barmağını fırçaya döndərib faciələrin mənzərəsini çəkirdi, bu, bəşəriyyətə haqq yolunu göstərmək üçün dəridən-qabıqdan çıxırdı, sözün təkrarsız biçimi və hörgüsüylə könülləri fəth edirdi. Əslində məqsəd eyniydi: adamlara kimliyini anlatmaq, onları zülmətdən, qaranlıq zirzəmilərin hücrələrindən qoparıb çıxartmaq, işığın sifətini insanlara göstərmək. Yoxsa M.F.Axundovsayağı bütün dinlərin yalan və puç olduğunu anlayan Fridrix bu qənaətə gəlməzdi: "Xristianlıq deyilən bir şey yoxdu, bir xristian var idi - İsa. O da çarmıxda öldü".

...Tanrım, gözəldi çarmıxda

İsa tək bir an yaşamaq.

Bir axar su tək səhnəndən

Heç nə ummadan yaşamaq.

Dünyanın axırı onda çatır ki, insanlıq "Qırmızı kitab"a düşür. O zaman Allahın nəbiləri - İsa, Musa, Məhəmməd (şairin ən çox müraciət etdiyi peyğəmbərlər) açmağa qapı axtarır:

"Yazıq" mənim tək bir devə,

Öldürdülər sevə-sevə.

Niyə günahkar bir evə

Çıxarıb qoydular qapımı?!

Vaxtilə Rüstəm nəql edirdi ki, Yakutiyadan, Kamçatkadan, Altaydan Sibirəcən (Rusiya Federasiyası), Macarıstandan, Bosniyadan, Albaniyadan Krımacan, Kazandan, Ufadan Sibirəcən bütün Turan ellərini, o cümlədən, Orta Asiyanı iç-dış Anadoluyacan, Təbrizdən Kərkükəcən hər yeri qarış-qarış dolaşıb. Şübhəsiz, bu səfər və səyahətlərin izləri yazılarında sıx-sıx bitib. Onun misra beytlərində boz qurd ulayır desəm, yanılmaram. Sözlərindən at nallarının tappıltısı eşidilir söyləsəm, bəlağət xatirinə deyil. Çünki özü demişkən, "şairlik bütün ömrün boyu özünəbənzər adam axtarmaqdı və sonunda da onu tapmamaqdı".

Kitabda gedən ən maraqlı esselərdən biri "Ruhumuzun işğalı və yaxud Kəbəni yağmayanlar" başlıqlı orijinal mətndir. Lakin "Sevgi və riyakarlıq", "Ən böyük azadlığım-sənin əsirin olmaq", "Budda və Məhəmmədin "düşmənçiliyindən" əzab çəkən uyğurlar", "Getməyə yol olmayanda", "İblisin bərbəzəkli arabası və yaxud gücsüz Allah", "Allahın vaxtı yoxdu ki və yaxud heç kimdən heç nə ummadan yaşamaq", "Ağrılı olan bir şey haqda və yaxud dağlar duman olmadan", "Ordubadda dağlar daha gülümsəmir", "Həcc ziyarəti və yaxud gülləyə dönüb üstümüzə gələn savab", "Mən səni eşidirəm, Sərxan və yaxud görüş qalsın qiyamətə", "Pərdə", "Sərxoş və boş qədəh", Təkbaşına adam" ümumi sərlövhəsi altında toplanan esselərin, qısa bədii mətnlərin, şeirvari nəsr nümunələrinin heç birisinin təsirini azaltmaq istəmirəm, əsla. Bu əsərlərin hamısında həyat və ölüm, zülmət və işıq, ağ və qara, şeytan və xeyirxah mələk, güclü və zəif üz-üzədir, əlbəttə, mahiyyətdə müəllif ənənədən qaçmır, yalnız münasibətdə fərdilik nümayiş etdirir.

Bezdim hər şeydən, hər kəsdən,

Çevirib üzümü gedirəm.

Getdiyim yol yol deyil ki,

Mən yolam, özümü gedirəm.

Bəli, getməyə yol olmayanda şair özünə ölüm arzulayır. Çünki bu yer üzündə hər şey başqa bir şeyin əlamətidir. Vaxt zaman olmaqdan o vaxt çıxır ki, bütün inamlar şüşə kimi daşa çırpılır, çilik-çilik olur. Məmləkətdə dilənçi artır, fahişə başa çıxır, sənət adamı özünə oxşamır, çayxanada-meyxanada xəcalət çəkə-çəkə qırır, boğazını yaşlayıb millət qəhrəmanına çevrilir, qorxa-qorxa, hürkə-hürkə kimlərisə tənqid hədəfinə çevirir. Bu arada şair cismən ölür, söz özündən çıxır, üsyana başlayır.

Alçaq da sən, uca da sən.

Cavan da sən, qoca da sən.

Sən hər şeydən ucadasan,

Ölüm, xoş gəldin, xoş gəldin!

Bütün dəyərlər ayaq altında tapdanır. Bu, qiyamətin əlamətidirmi, bəs hanı Qıl körpüsü?

Daha məni ovutmur,

Din, iman və sairə.

Kim qapısın açar ki,

Bir allahsız şairə?!

Rüstəm Behrudinin fəlsəfəsinə görə şairlər Tanrının fərqli yaratdıqları bəndələrdi. Onlar hamıya, eləcə də bir-birlərinə də müxalifdi. Eyni zamanda bu müxaliflikdə düşmənçilik, qəzəb-kin yoxdur, sevgi var. Çünki Tanrının onlara verdiyi dili qoyub, otun-çiçəyin, yağışın, küləyin dilində danışması onların fərqlənmək istəyindən deyil, anlaşılmamaq əzabından, qarşı tərəflə özü arasındakı uçurumdan doğur. Hər bir şairin içində ancaq ona məxsus olan öz uçurumu var. Və hər bir şair doğulduğu gündən içindəki uçurumda dəfn olunmağa hazırdı. İçindəki uçuruma körpü olmaq şairlik deyil, nəsə başqa bir şeydi: Müasirlərinin yaradıcılığından (V.Səmədoğludan, S.Rüstəmxanlıdan, R.Rövşəndən, K.Abdulladan, V.Bayatlıdan) çəkdiyi sitatlar tapındığı həqiqətin doğruluğunu açır. Eləcə Behrudinin də nəsri və şeiri nə qədər ziddiyyətli məqamlara varsa da, müəmmalı, mübhəm həyati detalların açmasına xidmət eləsə də, görürsən, işıqla, coşquyla, sevgiylə doludur, bədbinlik, düşkünlük sözünə yaddır.

Qan içində geydiyim,

Köynəyə bax, köynəyə.

Sən varsan bir də kölgəm,

Ümid yoxdur heç nəyə.

Zahirən görünən bu yoxluq, ümidsizlik bədii ricəti, bəddi sillətə, qüdrətə malik sözün yalnız çöl divardır, iç qatı deyil. Məhz belə gözlənilməz gedişlər əslində oxucunu yerdən göyə qaldırır, sanki əlçatmaz aləmlərin sirlərini açıb-tökür, faş edir. Bu axırıncı kitabını (İnşallah, ardı gələcək) "Mükəmməl yalan" qoymaqla Rüstəm Behrudi dahi sələfi Məhəmməd Füzulinin də necə deyərlər, "bostanına daş atıb". Axı, peyğəmbərin adını adında əbədiləşdirən Füzuli "aldanma ki, şair sözü əlbəttə, yalandır" qənaətinə beş əsr əvvəl gəlib...

Ağacəfər HƏSƏNLİ

525-ci qəzet.- 2022.- 31 mart.- S.10;11.