"YaxşI pyes yaxşI dialoqlardan ibarətdir"

"ULDUZ" JURNALI İLƏ "525-Cİ QƏZET"İN BİRGƏ LAYİHƏSİ - IV DƏRS

Başlığa çıxardığım bu fikirlə kimlərsə razı olmaya bilər. Deyərlər, əsas ideyadır, mövzunun aktuallığıdır, personajlardır və ya dərslərimizin birində mənim iddia etdiyim kimi süjetdir və s.

Əlbəttə, bu fikirlərin hər birində həqiqət payı var, amma unutmayaq ki, fikir də, ideya da, mövzunun aktuallığı da, lap elə pyesin əsas komponenti olan süjetin özü də tamaşaçıya replika və dialoqlarla çatdırılır. Personajların kimliyi və xarakterləri də dialoqlarda açılır. Replikalar, dialoqlar nə qədər dolu, məzmunlu, lakonik, informativ, döyüşkən, hazırcavab, gözlənilməz, bəzən paradoksal olsalar və xətti-hərəkəti dayanmadan irəli, inkişafa doğru aparsalar, əsərin bədii yükü, hadisələrin inkişaf dinamikası bir o qədər yüksək və keyfiyyətli olar.

Dialoqların əhəmiyyəti kinoda da çox vacib və özünəməxsusdur. Hollivudda qara çərçivə deyilən bir anlayış var. Ssenaridə dialoqlardan başqa nə mətn varsa (təsvir və remarkalar), qara çərçivəyə alınır, uzun mətnləri oxumağa hövsələsi çatmayan kino məmurları, çox vaxt çərçivədən kənarda qalan mətni, yəni dialoqları oxuyur və ssenariyə qiymət verirlər, başqa sözlə, ssenarinin taleyini daha çox dialoqlar həll edir. Biz tez-tez Hollivud filmlərinin titrlərində rast gəlirik: 1. ssenarinin müəllifi; 2. dialoqların müəllifi. Deməli, ssenarinin müəllifi bir dramaturq, dialoqların müəllifi isə məhz dialoqlar üzrə ixtisaslaşmış başqa dramaturqdur.

Teatrda bu yanaşma mümkün deyil, çünki pyes ancaq dialoqlardan ibarətdir, təsvir yox, remarkalar da cüzi miqdarda. Yeri gəlmişkən, gənc həmkarlarımın diqqətinə çatdırım, rejissorlar və aktyorlar remarkanı sevmirlər. Çox vaxt elə pyesin birinci oxunuşunda onun üstündən xətt çəkirlər. İddia edirlər ki, remarka rejissorun və aktyorun yaradıcı fantaziyasını buxovlayır. Beləliklə, dram əsərində dialoq yeganə informasiyaverici vasitədir. Ona görə də, əziz həmkarlar, dialoqları elə qurmalısınız ki, onlar parlaq, poetik, iti, tikanlı, qıcıqlandırıcı, hətta zəhərli və unikal olsunlar, hər bir söz hədəfə dəysin, replika qığılcım saçsın.

Müasir mövzularda yazılan pyeslərdə dialoqların qurulması tarixi mövzulara nisbətən asandır. Bu da təbiidir. Axı biz müasirlərimizin danışığını hər gün eşidirik, özümüz də elə o dildə danışırıq. Tarixi mövzuda yazılan əsərlərdə isə dramaturqu çətin imtahan gözləyir. O, tarixin dərin qatlarında qalmış qəhrəmanının danışığını eşitməyib. Deməli, uydurmaq lazımdır, amma elə uydurmaq ki, reallıqdan və tarixi həqiqətdən daha güclü, təsirli və inandırıcı olsun. Elə yazmalısan ki, müasir tamaşaçı həm mətni tam anlaya bilsin, həm də o dövrün danışıq dilini eşitdiyinə inansın. İnansın ki, Hacı Zeynalabdin Tağıyev, məhz "Mesenat" pyesindəki kimi danışırmış. Ağa Məhəmməd şah Qacarın sarayında isə saray əyanları və Qacar özü məhz dramaturqun təklif etdiyi kimi dil açmalıdırlar: hikmətli, didaktik, pafoslu, poetik, ərəb-fars tərkibli. Eyni zamanda çağdaş tamaşaçı mətni tam anlamalı, çaşbaş qalmamalıdır. Bu yerdə "Şah Qacar"dan kiçik bir parça:

Qacar. Ceyran xanım, niyə məni intizarda qoymusan?

Ceyran. Halım heç yaxşı deyil, şahım, başımda bir uğultu var. Mən haqq dünyasının səsini eşidirəm.

Qacar. Ceyran xanım, bizim bu gün naxoş olmağa haqqımız yoxdur. Mən elə bir uçurum qarşısındayam ki, çox şeyi dərk etmək iqtidarında olan bəlalı başım coşan hisslərim qarşısında acizdir. Məsləhətdir yanımda olasan.

Ceyran. Şahım, qəlbim çırpınır, nə bəladırsa, yaralı quş kimi partlayır yerində. Elə bil müdhiş bir hadisə baş verəcək, mən də onun şahidi olacam.

Qacar. Bu nə sözlərdir deyirsən, Ceyran xanım?

Ceyran. Nə bilim, oğlum, bəlkə həddindən artıq həssaslıq göstərirəm. Fikir vermə. Bəs Cəfərqulu hardadır? Niyə görünmür?

Tonkabuni (gəlir). Şəhriyari-İranı gümrah ovqatda görmək biz bəndələrə ziqiymət ərməğandır!

Qacar. Doğrudur, şeyx Cəfər, bu gün mən Allahın ən xoşbəxt bəndəsiyəm. Odur ki, Rəbbimizə şükranlıqdan usanmıram, hətta naxələflərin yerinə də şükür edirəm.

Tonkabuni. Xudavəndi-aləm insanların bir qismini digər bir qismi ilə dəf etməsəydi, Yer üzü fitnə-fəsad yuvası olardı. Allah bütün aləmlərə qarşı lütfkardır.

Ceyran. Onda, şeyx Cəfər, niyə Yer üzünü zillət çəkənlərin fəryadı bürüyüb?

Tonkabuni. Ülyahəzrət, axı damağı çağ olanlar deyil, məhz zillət çəkənlər ah-fəqan edir.

Ceyran. Nə yaxşı dünya əzabından qurtulmaq üçün ölüm var.

Tonkabuni. O da Allahın bir mərhəmətidir, ülyahəzrət.

Qacar. Elədir, şeyx Cəfər, hamı o mərhəmətdən dadır.

Bu dialoq və dramaturqun təklif etdiyi dramaturji vəziyyət (settinq), fikrimcə, yuxarıda dialoqlara göstərdiyimiz tələbləri tam ödəyir. Tamaşaçı deyilənləri çətinlik çəkmədən anlayır və inanır ki, Qacar sarayında məhz bu dildə danışırmışlar. Tamaşaçı həm də hiss edir ki, nəsə çox "müdhiş" bir hadisə baş verəcək. Bu, əsərin ən gözlənilməz hadisələrindən birinə - peripetiyaya hazırlıq səhnəsidir. Əslində, bu hazırlıq xeyli əvvəldən örtülü (niqablı) şəkildə başlamışdı.

Bir müəllif kimi onu da etiraf edim ki, misal gətirdiyim fraqmentdə Qurandan bəzi ayələr olduğu kimi, bəziləri müəllif interpretasiyasında istifadə olunub. Müəyyən məqamlarda hədislərə də işarələr var. Ümumiyyətlə, rejissorun təklifi ilə "Şah Qacar" adı ilə tamaşaya qoyulmuş "Bütün deyilənlərə rəğmən və ya Ağa Məhəmməd şah Qacar" tarixi dramında dialoqların böyük bir qismində Quran ayələrindən, hədislərdən, Sədidən və Hafizdən istifadə edilmişdir. Bu da təbiidir və ən vacibi - lazımdır! Orta əsrlər Şərq təhsilində "Qurani-Kərim" öyrədilib, Sədi Şirazı ilə Hafiz Şirazinin əsərləri isə dərs vəsaitini əvəz edib.

Bildiyimiz kimi, janr pyesin bütün komponentlərinə, o cümlədən, dialoqlara da güclü təsir edir. Əgər biz komediya yazırıqsa, dialoqlar komik, ironik, paradoksal olmalıdır. Dram və faciənin dialoqları isə təkbətək döyüşü xatırlatmalıdır. Biz unutmamalıyıq ki, dialoq real nitq deyil, real nitqdən doğan effektdir. Məişət söhbətlərinə küçədə qulaq asa bilərsən, pul ödəməyə də ehtiyac yoxdur. Səhnənin isə öz tələbləri var. Dialoq elə qurulmalıdır ki, insanlar onu dinləmək üçün para ödəsinlər. Əgər dialoq parlamırsa, qığılcım kimi od saçmırsa, titrətmirsə, o, publikanın diqqətini cəlb etməyəcək, bəlkə də, publikanın diqqətinə layiq deyil desək, daha doğru olar.

Dialoq yazarkən sözlərdən qənaətlə istifadə etməliyik. Dramaturq kinoda olduğu kimi az sözlə çox şeyi ifadə etməyə çalışmalıdır. Hər cümlənin öz təyinatı olmalıdır. Dialoq bir həmlə ilə iki vəzifənin öhdəsindən gəlməlidir: personajın xarakterinin açılması və süjetin inkişaf etdirilməsi. "Alkatrasdan qaçış" filmində çox sevdiyim qısa bir dialoq var. Həbsxana psixoloqu dustaqdan soruşur: "Sənin uşaqlığın necə olub?" Dustaq cavab verir: "Qısa". Bircə sözlə o, özünün fərəhsiz uşaqlığını, səfil mühitin yetirməsi olduğunu deyir və bu, daha təsirli alınır. O, həm də öz xarakterinin ciddi bir cizgisini göstərmiş olur.

Usta dramaturqun yaratdığı personaj çox vaxt düşündüyünü demir və ya birbaşa demir, müəmmalı danışır. Dramaturq personajı incə psixoloji oyun oynamağa məcbur edir. Personajın dili ilə dadı, qoxunu, mənəvi və ya fiziki ağrını ustalıqla təsvir edir, tamaşaçıya hiss etdirir.

Bəzən yazı prosesində hiss edirsən ki, personajları danışdıra bilmirsən, ya da saxta, qeyri-təbii dialoq qurursan, səbəb çox sadədir, sən onları yaxşı tanımırsan. Elə ki onları yaxından tanıyır, məqsədinə, məramına, kimliyinə, xarakterinə bələd olursan, onlar özləri danışmağa başlayırlar, sənə isə eşitdiklərini yazıya almaq qalır.

Çox sevdiyim dramaturqlardan Oskar Uayld və Tennessi Uilyamsın pyesləri parlaq dialoqları ilə heyrətləndirir. Birincinin məşhur "İdeal ər" və "Ledi Uindermerin yelpiyi" pyeslərində ilk replikadan tutmuş, son replikaya qədər bütün dialoqlar hazırcavablıq, gözlənilməzlik, ironiya və incə yumor, absurd və paradoks ifadələr üzərində qurulub. Ən gözəli odur ki, bu fliqran işlənmiş "qıvrım" dialoqlar əsas funksiyalarını - xarakterlərin açılmasını və hadisələrin inkişaf dinamikasını təmin edirlər. O.Uayldın əsərlərində işlətmiş olduğu, artıq aforizmə çevrilmiş bir neçə replikanı yada salaq: 1. Adamlar həmişə hamıdan çox sevdiklərini məhv edirlər; 2. Özün ol, qalan rolların yiyəsi var; 3. Rəzil hər şeyin qiymətini bilsə də, heç nəyi qiymətləndirməyən adamdır; 4. Bütün dünya teatrdır, amma bu teatrda rollar çox pis bölünüb.

Bəs Tennessi Uilyams nə deyir: 1. Əgər qayıqda iki nəfər varsa, onlar bir-birini qorumağa məhkumdurlar; 2. Deyəsən, lap əvvəlindən belə olub: əzab çəkəndə insanlar daha səmimi olurlar; 3. Çox sağ olun, siz mərhəmətlisiz. Mənim bu saat... mərhəmətə necə böyük ehtiyacım var; 4. Məğlubların cazibəsi... mən bunu qocalarda və sağalacağına ümidini itirmiş xəstələrdə görmüşəm.

Dramaturq yazdığı pyesi ucadan oxuyanda yazıda ideal hesab etdiyi dialoqların başqa cür səsləndiyini, hətta saxta olduğunu hiss edir, deməli, dialoq yazıda bir, oxuda başqadır. Mətnin səsləndirilməsi yazıda gizlənmiş qüsurları aşkara çıxarır. Odur ki, pyesi dramaturq özü dəfələrlə ucadan oxumalı, onu dilə yatmayan sözlərdən, ifadə və cümlələrdən təmizləməlidir.

Əsər üzərində işləyən dramaturq tez-tez özünə sual verməlidir: bu replika süjetin inkişafına xidmət edirmi və ya demək istədiyimi daha yığcam, daha orijinal və daha effektli ifadə edə bilərəmmi? Bir dramaturq kimi mən dediklərimə nə dərəcədə əməl edirəm, deyə bilmərəm, amma buna çalışıram. Bəlkə elə bu çalışmanın nəticəsidir ki, son dövrlərdə yazdığım pyeslərin həcmi əvvəlki pyeslərimlə müqayisədə xeyli kiçilib, 50-60 səhifədən 35-40 səhifəyə düşüb. Bu məsələdə sözə qənaət və çağdaş zamanımızın həyat ritmi həlledici rol oynayır.

Sonda dərsimizin başlığına qayıdır və təkid edirəm: yaxşı pyes yaxşı dialoqlardan ibarətdir.

Əli ƏMİRLİ

525-ci qəzet.- 2022.- 18 may.- S.15.