Rafael Hüseynovun dərsləri

Birinci dərs

70-ci illərin əvvəliydi. Ya 72, ya da 73. Şıxov çimərliyində futbol yaman dəb düşmüşdü. Özü də peşəkar futbolçular arasında yox, müxtəlif peşə sahibləri arasında... Onda mən Azərbaycan Radiosunda işləyirdim. Yekə çıxmasın, biz qələm sahibləri də ayrıca komanda düzəltmişdik; şənbə, ya bazar günləri özümüzü Şıxov çimərliyinə çatdırırdıq, özü də burdakı oyunlarımıza əməlli-başlı yanaşırdıq. Udurduq, arabir uduzurduq. Komandamızda Ələkbər Salahzadə, İsa İsmayılzadə, Mövlud Süleymanlı, İntiqam Mehdizadə (yadıma düşəni deyirəm) kimi şair və tanınmış qələm sahibləri vardı... Qol-qıçımıza olan xəsarətlər də qulağımıza deyildi. Bir də ki, ən böyük "təbibimiz" də yanımızdaydı - Dənizi deyirəm. Ağrı-acılarımıza elə tumar çəkirdi ki, - deməyən kimi... Heyif o günlərdən... İndi dəniz o dəniz deyil. Heç adamlar da o adamlar deyil. Onların sayı da az qalıb... Sözüm onda deyil... Orasını deyirdim axı... Bir gün İntiqam özüylə bir tələbə gətirdi... Tələbəliyi elə üzündən, çöhrəsinə yaraşan eynəyindən bəlliydi. "Komanda" uşaqlarından hansısa gəlməmişdi. Gəlməyənin yerinə çarəsizlikdən o eynəkli tələbə oynadı... Əvvəlcə bir oyunçu kimi ondan gözüm su içmədi. Dedim, - eynəyindən muğayat ol, sındırmasınlar. Bir də onda baxdım ki, bu eynəkli tələbə hara baxıramsa, ordadı. Rafael (adı Rafaeliydi, özü də universitetin şərqşünaslıq fakültəsində oxuyurmuş), təkbaşına həm hücumda oynayır, həm müdafiədə... (çarəsi olsaydı, eyni vaxtda qapıda da dayanardı)...

Rafaellə sonradan zərrəcə heyifsilənmədiyim tanışlıq beləcə başladı. O vaxt büruzə verməsəm də, o şirvanlı tələbə istər-istəməz mənim marağımı özünə çəkdi. Üstəlik, eşitdim ki, Rafael məşhur İsmixan müəllimin ingilis dili kurslarına gedir. İstər-istəməz özümlə Rafael arasında bir yaxınlıq, doğmalıq duydum. Mən də fars, eləcə də ingilis dilinə böyük həvəs göstərirdim. Hətta əsgərlikdən sonra (universitetin 5-ci kursundan aparmışdılar) MDU-nun Şərqşünaslıq fakültəsinə dəyişmək istəyirdim və söhbətdən də uğurla keçmişdim. Bunu sözgəlişi dedim, əslində söhbət gecə-gündüz "yoruldum" deməyən Rafaeldən gedir. O Rafael Hüseynovdan ki, vaxtilə hörmətli Anarın təxminən 60 il bundan əvvəl radio layihəsi olan "Axşam görüşləri"nin 47 ildir ki, aparıcısı o vaxtkı tələbə, bugünkü akademik Rafael Hüseynovdur...

İkinci dərs

Mənim üçün ikinci dərs - Rafael Hüseynovun neçə il bundan əvvəl çapdan çıxan üç kitabıdır: "Millətin zərrəsi", "Əbədi Cavid", "Söz heykəli".

Həmin kitablar bu torpaqda bitib boy atan bir alma qələməsi kimidir, bir oxucu kimisə həqiqətən sinəmi qabardır. Çox da döşümüzə döyməyək, - Rafaelin həmin üç kitabının mən deyərdim ki, hələ ki tayı-bərabəri çox təəsüf ki, yazılmayıb. Özüm üçün də qəribədir, heç sözsüz boynuma alım ki, özümdən ixtiyarsız vaxtilə həmin kitablardan özümçün lazımi qeydlər götürmüşəm. Nə gərəkli iş görmüşəmmiş. Və bu yazını yazmazdan əvvəl mən çox yerdə vərəqləri qopmuş həmin dəftərçəmi vərəqləyirəm... Budur, Turan Cavid atası, qardaşı Ərtoğrolu xatırlayır, olub keçənləri danışır, xalvar ağırlığında dərdi-sərini ələkdən-xəlbirdən keçirir.

Yeridirmi, ya yox - deyim ki, İstanbula yolumuz düşəndə ömür-gün yoldaşım Şəfəq xanımla, köhnə, vaxtilə Cavidin oxuduğu İstanbul universitetinin qənşərindəki oteldə qalırıq. Cavidin ruhu, gözümüzün qabağında, həndəvərimizdə olur. Bəlkə də pensne arxasından bizə baxır və gülümsəyir. Biz də hər səhər tezdən əski universitetə gedənlərə baxırıq, qəribədir ki, gözümüz yox yerdən tam ümidsiz də olsa Cavidi axtarmaqda...

Rafael o 3 cildliyində, əksərimizin çox təəssüf ki, hələ də yaxşı tanımadığı, haqlarında çox vaxt bir-iki cümlə, ya düz deyilən, ya da deyilməyən şəxsiyyətlərdən ətraflı söz açır, tələbəsindən tutmuş aliminəcən lazımınca o rəhmətlikləri tanıtmağa çalışır...

Və tanıtdırır da...

Böyük ədib və şəxsən mənim xatirəsini çox uca tutduğum rəhmətlik Ənvər Məmmədxanlının vaxtilə adı qələmlə öz gündəliklərində dediyi kimi, "o faciələrə hamilə günlərdən" ətraflı bəhs edir... O kəslərdən ki, "həyat onlarçın kişnər bir kəhəriydi". Onu öyrənirik ki, Müşfiqin yoxluğundan sonra Dilbər Axundzadə ondan boşanma ərizəsi yazmış, ancaq "şairin ölüm xəbəri rəsmən verilmədiyindən, eləcə Müşfiqin arvadı kimi qalmışdı". Müslüm Maqomayev Müşfiqin sözlərinə bir mahnı bəstələyibmiş. Görən o mahnıdan soraq verən varmı? "O ömürlər mənim həyatımın uzaq adalarıymış" - bu cümlə də həmin kitabdandır. Ancaq bilmirəm, o cümlə Müşfiqindir, Ənvər Məmmədxanlının, ya elə Rafaelin özününkü. Kimin olur-olsun. Onun altından mən özüm də həvəslə, həm də ürək ağrısıyla qol çəkərdim...

Sonra Rafael müəllim illərin nə yağışıyla, nə selləri-suyuyla silinməz olan talelərin iziylə düşüb gedir. Bu vaxta qədər dönüb baxmadığımız, daha doğrusu, gözucu nəzər yetirdiyimiz ömürlərə uzun-uzadı boylanır baxır, baxır... Bunların hamısını Rafael Hüseynov toz basmış arxivlərdən, lazım gələndə pıçıltı ilə, həm də göz yaşı ilə islanmış bağırtı-çığırtılara bələnmiş söhbətlərdən eşidibdir.

Rübabə Muradovadan yazanda haqqına deyir ki, "hər nəğmənin içində tarixlər uyuyur". Buna nə vaxtdan bəri oxunan "Qaragilə"lərin hər birində, hər bir avazında rast gələrsən. Bunların hər birini Rafael Hüseynovun sətirləri arasından eşitdim, qələm zümzüməsində dinlədim.

...Xədicə xanım Qayıbovadan, Mir Cəfərin ona olan qəribə vurğunluğundan söz açır. Hətta Bağırov vaxtilə onun ad günündə evinə də gəlibmiş, necə deyərlər, yerin altından da olsa, qışın oğlan çağında Xədicə xanımın xoşladığı bənövşəylə moruq gətizdiribmiş. Bu, çox qəribə məhəbbətmiş. Zaqafqaziya müftisi Hüseyn Qayıbovun oğlunda ərdə olan Xədicə xanım Mir Cəfərin hədiyyə kimi qızına göndərdiyi gəlinciyi də qəbul etməyə məcbur idi. Ancaq Xədicə xanım Mir Cəfərin bu qəribə sevgisini görünür ki, qəbul etmir və təbii ki... bunun cəzasını çəkir... Onu deyim ki, Xədicə xanım vaxtilə Şərq Konservatoriyasını yaratmışdı, orda təhsil görən musiqiçilərin əksəri o vaxt üz bağlayan Şərq orkestrinə daxil oldular... Yeri gəlmişkən ərz eləyim ki, Niyazidən danışanda Rafael müəllim belə bir fikir söyləyir ki, "Bəstəkarlarımızın çoxusunu Niyazi yetişdirmişdi və onlar birlikdə çox qüvvətliydilər..." - Çox dəqiq və özül sanılası bir fikirdir. Bəli, birlikdə... Hər halda mən də bu fikirdəyəm. Həmişə olduğu kimi, Rafaelin bu fikri həqiqətə söykənir...

...Akademik Rafael Hüseynovun o üç kitabından və onlardan sonrakıların hər birindən xeyli danışmaq olar. Rafael hər yazısında təfərrüatlara varır - özü də elə-belə yox, adlarını eşitdiyimiz, əsərləri, fikir və düşüncələri ilə mümkün qədər tanış olmağımızı istədiyi insanları o, ötəri, hətta mən deyərdim ki, bir qaraltı şəklində təqdim etməyi bizə, heç özünə də rəva bilmir.

Bura çatanda mən çox böyük hörmətlə Cümhuriyyət dövrünün baş üstünə qaldırılası simalarından biri olan - Əhməd Pepinov və onun əvvəlki-sonrakı şəcərəsi haqda Rafaelin qələmə aldıqlarından bəhs etmək istəyirəm. Əslində bu, bir nəslin xırdalığına qədər qələmə alınmış "portretidir". Rafael o Pepinovdan bəhs edir ki, onun barəsində bu vaxta qədər belə əhatəli nə danışılıb, nə də yazılıb. Axalsıx türklərindən olan Əhməd bəy Pepinov parlament sədri Həsən bəy Ağayevin kürəkəni, Ömər Faiq Nemanzadənin bacısı oğluydu. İlk müstəqilliyimiz də Tiflisdə onun, Həsən bəy Ağayevin dilində elan olunub. İlk milli parlamentimizə də məhz o, başçılıq edib. Axı Əlimərdan bəy Topçubaşovun sədr kimi adı vardı, xaricdə, Parisdə olduğundan heç vaxt sədr kimi öz kürsüsündə oturmadı. Xurşud xanımın qızı Sevda deyirmiş ki, 20-ci ildə bizi evdən çıxardılar və evi Qriqoryana verdilər. Onda Kirovun vaxtıydı. Sonra 11-ci ordunun qərargahı da onların evində yerləşdi. Yeri gəlmişkən, Cümhuriyyət Parlamentinin son iclas protokolundan bir cümlə göz yaşardır: "Azərbaycan" qəzetinin redaktoru Şəfi bəy Rüstəmbəyov ağlayır". Bəli, onda istiqlalımız təhvil verilirdi... Kitabdan dəxi bir cümlə: "Türklər axı Bakını alıb bizə vermişdilər. Buna bir abidə - nişangah lazımdır, ya yox?.." Rafaelin çox gərəkli cümləsidir. - "Söykənəcək yerimiz yoxdur, millət gərək özünə söykənsin" və yaxud, "Ruhunun istiqlalını qoruya bilməyən bir kəs (ya da millət - V.Ə.). Vətənin istiqlalını hifz edə bilərmi?" Bu da Əhməd bəy Pepinovun cümləsidir. Axı Cümhuriyyətin ideoloji cəbhəsində canla-başla vuruşanların sırasında Əhməd bəy Ömərbəyov ən qabaqdaydı. Pepin ağacının gürcücə adıdır, o vaxtın siyahıya almasında döndərib eləmişdilər - nə var, nə var - atasının meşəliyi varmış...

Qardaşının taleyi də maraqlıdır - Moskva universitetinin iki fakültəsini bir vaxtda bitirmişdi. Ta Moskvada oxuyandan bəri bəzi idarələrlə bağrı-badaş olmuşdu. O idarələr Əhməd bəyin saqqızını da oğurlamağa cəhd göstərdilər. Ancaq qardaşlar arasında yerlə göy qədər fərq varıydı...

Əhməd bəy on iki dil bilirdi. Marksı, Engelsi almanca oxumuşdu.

Sevda xanımın nənəsi ilə atası bəzən fransızca danışırdılar... Pepinov 36-nın dekabrında həbs olundu. Güllələnmə 10 il həbslə, sonra da 5 il sürgünlə əvəzləndi... O vaxt həbsxana karamel fabrikinin yerindəydi. Bəzən arvad-uşağı ilə görüşə izn verirdilər. İçəridən çöl görükürdü, çöldənsə içəri yox. Əhməd bəy öz balasıynan beləcə görüşmüşdü. Uşaq bilirdi ki, atası pəncərədən onu görəndə həmişə ağlayır. Sürgündən qayıdandan sonra isə deyir ki, "mən Firuzgilə getmək istəyirəm". Qayınanası qayıdır ki, "Firuzgildə nə işin var? Axı o səni satıb..." "Orda ayrı cür danışmaq mümkün deyil. Onu qınamıram". Əlavə edibmiş: "Mənə baxma..."

Arvadı Xurşud xanım Əhməd Pepinov tutulandan sonra ondan boşanıb ərə getmişdi... Xədicə xanım bunu həmişə qızının başına qaxardı. Əhməd bəy sürgünü çəkib qurtarandan sonra qayınanası Xədicə xanımgilə gəlir və keçmiş arvadını görəndə əlindən öpür. Bu dərd ömrünün axırınacan Sevdayla oldu.

Sevdanın adını Hüseyn Cavid qoymuşdu.

Bura çatanda özünün yüksək sənətiylə xatirələrdən silinməyən, azman aktyor Lütfəli Abdullayevi bir insan kimi göylərə qaldırmaya bilmirsən. Onun insaniyyəti, böyük ürəyi, halallığı, sədaqəti onu istəməyənlərə belə görk idi və olmalıdır da...

Rafael öz sənət çılçırağında o kəslərin işığını bizə paylayır ki, onların hərəsi Azərbaycan incəsənətində parlaq bir ulduzdur və il-il üstə gəldikcə onlar öləzimir, əksinə, onlar daha artıq şölə saçmaqdadır. Hərəsi unudulmaz bir örnək, ağlı-qaralı dünya, görüb-götürüləsi bir tarixi şəxsiyyət, hərəsi bir yazılmamış kitabdır...

Onu deməyi özümə borc bilirəm ki, Rafael Hüseynov üçün indinin özündə belə təəssüf ki, çox geniş yayılan "bu kiminsə qohumudur", yaxud "karlı vəzifədə işləyənin yaxınıdır" prinsipi yox dərəcəsindədir. Onun istər yazdıqları, istər danışdıqları bu baxılqandan uzaqdır. Nə yaxşı ki, xeyli uzaqdır...

Üçüncü dərs

Mən bilən, akademik Rafael Hüseynovun Üçüncü dərsinin "müdavimləri" lap çoxdur, günü-gündən də artmaqdadır. Rafael müəllim o dərsi həftədə bircə kərə, sözün əsl mənasında, bir də təkrar edirəm - sayı-hesabı bilinməyən auditoriya qarşısında, özü də təkbaşına aparmaqdadır. Şəxsən mənim tele-mühitimizdə, boynuma alıram ki, böyük həvəslə baxdığım veriliş - Rafael Hüseynovun başdan ayağa özününkü olan (ssenarisi, rejissorluğu, musiqi seçimi, montajı və qeyri özəllikləri də həmçinin) "Vətənim" adlı müəllif proqramıdır. Bir saat boyunca, hər bir tamaşaçı ilə təklikdə, üzbəüz qalmaq, onunla çox maraqlı həmsöhbət olmaq hər aparıcının, hər alimin, hər bilicinin işi deyil (Hətta Sovet vaxtı 1980-ci illərdə Mərkəzi TV-də maraq göstərdiyim İrakli Andronikovun müəllif proqramı belə, məncə, Rafaelin bu proqramına tay tutula bilməz).

Cazibədə saxlayan Rafaelin öz fikri-zikriylə, bəlağəti, görkəmiylə, aparıcı kimi nitqiylə və ən başlıcası, çoxunun, hətta mütəxəssislərin belə yetik olmadığı qatlardan söz açmağıdır.

Hər dəfə Rafaelin "Vətənim"inə baxandan sonra ondan dərs götürürsən ki, mən gərək iş-güc başdan aşsa da, bu çağadək bunları bilməyə borcluydum.

Rafael Hüseynov "Vətənim"də təkcə ədəbiyyat və incəsənətimizdən bəhs etməklə kifayətlənmir, bildiyimiz və eləcə çox vaxt da bilmədiymiz xırdalıqları üzə çıxarır. Alim Rafael televiziyamızda öz bildiklərini, daha doğrusu, illərlə istər şəxsi, istər kitabxanalar, istərsə də dövlət arxivlərini birər-birər, vərəq-vərəq arayıb-axtarmaqda, sonra da bizlərə özünə məxsus səriştə ilə təqdim etməkdədir...

Səbr, dözüm, həvəs - alim kimi Rafaelin başlıca şakəridir, öz axtarışlarında həm irəliyə, həm də tariximizin, ədəbiyyat və incəsənətimizin daha dərin keçmişinə varmaq - Rafael Hüseynovun bir tədqiqatçı kimi ən ümdə məziyyətidir.

Bayaq ərz elədiyim kimi, əsasən o, bu vaxta qədər bildiklərimizi deməyi gərək bilmir, tanıdıqlarımızı daha yaxından köklü-köməcli, bütün xırdalıq və cizgiləriylə tanıtmağı özünə borc sayır. Elə bil bu vaxtacan dərsliklərdən, ensiklopediyalardan, tədqiqat əsərlərindən təsəvvürə gətirdiyimiz, adi cizgilərlə gözəyarı, qələmlə çəkilən, bir az da dumanlı görükən portretləri ətə-qana gətirir, rəng, dəqiqlik, mən deyərdim ki, bütövlük, doğmalıq bəxş eləyir. Özü də bayaq dediyim kimi, həmin şəxsiyyətlərin bir parası ədəbiyyat, söz adamları deyil. Biz onların kimisini hətta musiqi dünyasından, rəssamlıqdan, oyma-tişə sənətindən, elmdən, yaxud da tanıqlı əslindən-nəslindən xəbərdarıq.

Məsələn, başqalarına nisbətən daha erkən formalaşan Azərbaycan cazının əzəlində duranlardan biri kimi tanıdığımız Pərviz Rüstəmbəyov, vaxtilə amerikan cazının pərəstişkarı tək qara siyahıya düşməmək xətrinə gah Bakı, gah Moskva musiqiçiləri arasında, gözdən-qulaqdan aralı canını gəzdirirmiş... Əgər bütün tənə və sərkilərə baxmayaraq, o, ayağını geri qoysaydı, sonradan Bakıda boy verən caz, eləcə estrada musiqisi Tofiq Quliyev, Rauf Hacıyev, Rəşid Behbudov kimi azmanlar yetirməzdi.

Rafael Hüseynovun bir alim, bir tədqiqatçı, bir TV aparıcısı təkin məharəti ondadır ki, nədən danışır-danışsın, kim olursa olsun, həmin şəxsiyyətin, onacan heç kəsin fərqinə varmadığı, sözün əsl mənasında bilmədiyi cəhətləri üzə çıxarır və arxivlərdə, şəxsi qovluqlarda Rafaelə qədər işıq üzü görməyən sənədlərə söykənir. Mən deyərdim ki, belə tükənməz həvəsdə o, "Vətənim"dəki portretlərdən biri - torpağı sanı yaşasın, - elə bil rəhmətlik Salman Mümtazın əlindən su içmiş kimidir.

Tərif olmasın, Salman Mümtaz və tanıdığımız-bildiyimiz, müasirimiz Rafael Hüseynov olmasaydı, ədəbiyyat və sənət tariximiz, eləcə televiziyamız, həm də radiomuz çox şey itirmiş olardı...

Lap elə bizim müasirimiz olmuşların özü belə Rafael Hüseynovun təqdimatında, gec də olsa, bu çağacan bizə bəlli olmayan cinahdan xatırlanır.

Məsələn, mən şəxsən özüm rəhmətlik şair Ənvər Əlibəyli Azərbaycan TV-Radiosunun sədri işləyən vaxtda radioda işə girmişəm. Məncə, bizim TV-Radionun ən yaddaqalan çağlarıydı və TV-Radio qələm sarıdan çoxlarına örnəkiydi. Rafael də o sədri, o şair Ənvər müəllimi bizə doğmalarının sözü ilə daha yaxından tanıtdırır.

Şirməmməd müəllim Hüseynov şəxsən mənə dərs deməyib, amma bu sahədə kimi dindirsən, onu özünə ustad saydığını deyər. Rafael Hüseynov Şirməmməd Hüseynovun ömür-gün yoldaşı ilə elə ustalıqla həmsöhbət olur ki, Rafaelin Şirməmməd müəllimdən dərs aldığına şəkkin-şübhən qalmır.

Heykəltaraş məşhur Nizami heykəlinin yaradıcısı, Xalq rəssamı Fuad Əbdürrəhmanov da eləcə...

Orasını bilirik ki, vaxtilə Mehdi Hüseynzadəni bizə layiqincə üzə çıxardıb tanıtdıran məhz Ulu öndərimiz olub. Məzarı qəriblikdə qalan Mehdinin yalnız haqqında yazmaq, veriliş hazırlamaq yox, Vətəndən uzaqlarda nuzeyini yaratmaq da Rafael Hüseynovun işidir...

Ağır illərdə gözünün yaşı qurumayan, sürgünlərdə gün keçirən, ərlərinin, qohum-qardaşlarının möhnətinə tab gətirən qadınlarımızın - Seyid Hüseynin həyat yoldaşı Umgülsüm xanım, Xədicə Qayıbova, eləcə Rəfibəyli nəslindəki qadınlar barəsində doğru-dürüst xatirələri də Rafael Hüseynovun "Vətənim" verilişində görüb eşitmişik.

Azərbaycan operasında qadın rollarının ilk ifaçısı Əhməd Ağdamski haqqında qoşa verilişlə də, məncə, unudumaz sənətkar Rafaelin təqdimatında heç şübhəsiz ki, öz layiqli dəyərini aldı. Ona baxdıqca, 1985-ci ildə Tokioda "Kabuki" qədim yapon teatrı necə yaranmışdısa, eləcə qadın rollarını oynayan maskalı (indiki maskalardan yox) kişi aktyorları xatırladım.

Xalq sənəti və onun ustalarının Rafael Hüseynovun "Vətənim"ində daim yeri var. Şəbəkə ustası Əbdülhüseyn Babayev Rafael Hüseynovun neçə illərdən sonra yadına düşməsəydi, bəlkə də bilmərrə unudulub gedəcəkdi.

Ömrünü bizim atalar sözlərini toplamağa həsr edən Əbülqasım Hüseynzadə. Zər qədrini zərgərcə bilən, folklor vurğunu Rafael olmasaydı, bəlkə də bu gün Əbülqasım kişi gələcək nəsillərin "telefon yaddaşından" hardasa düşüb itəcəkdi.

Gəlişigözəl söz xətrinə demirəm, - akademik Rafael Hüseynovun "Vətənim"dəki bir-birindən dəyərli, həm də çox gərəkli dərs saydığım verilişlərin sırasını xeyli artırmaq yerinə düşərdi. Mənim öz fikrimdir - bu verilişlərin hər biri janr baxımından cəsarətlə deyərdim ki, apayrı televiziya filmləridir. Əslində bir tamaşaçı kimi məndən ötrü onların hər biri qat-qat qiymətlidir. Çox təəssüf ki, bu "filmlərin" təfərrüatına, xırdalığına qədər vara bilmədim. Xüsusi olaraq qeyd etməyi özümə borc bilirəm ki, bunlardan birincisi - moğol şair-hökmdarı Məhəmməd Bayramxandır. Məhəmməd Bayramxan öz şeirlərini farsca və Azərbaycan dilində yazırdı. Həm şair, həm də hökmdar kimi qüdrətliydi. Çox təəssüf ki, onun haqqında biz lap az bilirik, ya da heç bilmirik. Halbuki Yaxın Şərqin öyüləsi, eləcə örnək olası şəxsiyyətlərindən biriydi. Rafael Hüseynov bir yaradıcı, bir tədqiqatçı alim kimi Yaxın Şərqə istər qəlbən, istər qələm sahibi kimi necə deyərlər, bir köynək yaxın olduğundan Məhəmməd Bayramxanı onun qətlindən yüz illər keçsə də, daha yavuqdan tanış etməyi vacib sayır. Tərəfimdən böyük çıxmasın, düz də eləyir (onu da deyim ki, orta əsrlərin Yaxın Şərq ədəbiyyatı ilə hər cəhətdən məşğul olanların əski əlifbadakı xətt çeşidlərini, farscanı, ərəbcəni lazımınca bilməyi, məncə, hava-su qədər vacibdir).

Rafael Hüseynov həm də "Vətənim"də yeri gəlmişkən dünyada ta qədimdən bəri hər vaxt hökm sürən, insan övladı üçün "pandemiyadan" betər bir mərəzdən söz açır. Görünür, dünya durduqca, sənət var ikən, bu çarəsiz azar da zərrəcə sağalan deyil. Bu azarın adı həsəd, daha doğrusu, paxıllıqdır. Bu hiss nə xalqa, nə millətə, nə qövmə baxır, çox sənətkarların qəlbinə, ruhuna hakim kəsilir, yandırıb-yaxır. Saray şairliyinə heç cürə özünü rəva bilməyən dahi Nizami bütün saray şairlərinin həsədinə tuş gəlmədimi? Leonardo da Vinçi ilə Mikelancelonun emalatxanaları bir binadaydı. Paxıllıqdan bir-biriylə kəlmə kəsib danışmırlarmış. Elə bunun ucbatından Leonardo ömrünün axırında fransız kralına pənah gətirir. Şərqdə də həmçinin. Elə şair-hökmdar Məhəmməd Bayramxan bunun qurbanı olmadımı?

Rafael Hüseynovun "Vətənim"də ürək ağrısı ilə bəhs elədiyi Şərqin kimsəyə bənzəri olmayan böyük filosofu və şairi Sühraverdiyə həsr elədiyi, verilişdə (mən buna ürəyimcə olan "TV-filmi" deyərdim) müəllifin bu qəbildən bütün hissləri qabarıq idi. Neynəmək olar? Biz özümüz də qoca Şərqin bir parçasıyıq. Maşallah, yorulmaq bilməyən, cəfakeş Rafael müəllim Hüseynov o verilişə sanbal, daha artıq bədiilik gətirən aktyor "Suhraverdi"nin kadrlarını görən hardan, hansı verilişdən, yaxud hansı filmdən axtarıb tapmışdı? Şişirtmək olmasın, mən onun əsl Sühraverdi olduğuna təpədən-dırnağa özümü inandırdım. İnandım ki, bu şəxs "onsuz da məni öldürəcəksiniz, ən yaxşısı məni ac saxlayıb öldürün" deyən Sühraverdidir...

Başqa tamaşaçılara xırda görükən, amma məndən ötrü heç də xırda olmayan bir məziyyəti mütləq qeyd etmək istərdim. Sözümün gerisində demişdim. Rafael öz verilişinin həm ifaçısı, həm rejissoru, həm musiqi tərtibçisi, bir sözlə, "Vətənim"in başdan-ayağa yaradıcısıdır.

Bu verilişin ən dəyərli cəhətlərindən birini də xatırladım. "Vətənim" bütövlükdə əsasən Nizami muzeyində lentə alınır. Və biz veriliş boyu muzeyin bütün zallarını gəzib, mövzuya yaraşan eksponatlarını demək olar ki, görmüş oluruq. Bu yolla hər birimiz, "Vətənim"in hər bir tamaşaçısı istər-istəməz bu dəyərli muzeyə daha da isnişir, doğmalaşır, hər birimizin ora ayaq açmaq, orda olmaq könül borcu olur...

"Vətənim"ə görə akademik, millətimin tanınmış oğlu, TV-Radionu süd əzbər bilən, əvəzolunmaz ziyalı Rafael Hüseynova üzümü tutub deyirəm: Maşallah olsun, qardaşım! Ardını görək!

Vaqif ƏLİXANLI

525-ci qəzet.- 2022.- 18 may.- S.10-11.