İki baxış bucağı  

 

 

Bəzi şairlər, niyəsə elə zənn edirlər ki, şeiri qafiyəsiz yazdılarsa, oldu verlibr, sərbəst şeir. Amma əslində, bu, heç belə deyil. Sərbəst şeir, bir qayda olaraq biliyin tamam başqa növünə köklənir bununla da ənənəvi şeirdən fərqli olur.

 

Məsələ burasındadır ki, insan iki cür düşüncəyə, iki cür biliyə malikdir. Bunlardan biri rasional, digəri isə intuitivdir. Rasional bilik insanın aldığı, topladığı məlumata, sözlərə müqayisəyə əsaslanır; intuitiv bilik isə, buna ehtiyac duymur, o, belə demək mümkünsə, keçirdiyimiz duyğular, hisslər, iztirablar sair nəticəsində qəlbimizə, varlığımıza təsir edən təcrübə üzərində yaranır.

 

Boyük fransız yazarı, Nobel mükafatı laureatı Andre Jid rasional biliyi, yəni aldığımız məlumatlara əsaslanan biliyi heç bilik saymırdı, o deyirdi, bu, sadəcə yaddaşımıza lillənən məlumatdır. Bilik isə, onun fikrincə, insanın qəlbində, varlığında yeni lay, yeni qat açan təsir vasitələridir. Bu, bədii ədəbiyyat da ola bilər, bədii film , musiqi , rəsm əsəri ...

 

İntuitiv bilik, rasional bilikdən fərqli olaraq, öz obyektini başqa obyektlə müqayisə etmədən, sözlərlə hissə-hissə təsvirə ehtiyac duymadan bütünlüklə bilavasitə əhatə edir.

 

Məsələn, rasional bilikdən istifadə edən bir nəfər tanıyıb bildiyi gözəl bir xanım barədə bizə məlumat vermək istəyirsə, o, qadını sözlərlə, ayrı-ayrı sifətlərlə təsvir etməlidir. Xanımın gözlərinin rəngini, gül çöhrəsini, incə belini, şirin dilini s. bircə-bircə sadalamalıdır. O, qədər canfəşanlıq göstərsə , öz rasional biliyinə əsaslanaraq bilik obyektini bizim üçün müqayisə sözlərlə heç vaxt olduğu kimi təsvir edə bilməz. Təsvir etdiyi obyektin beş səciyyəvi cəhətini göstərəndə on beşi təsvirdən kənar qalır. Həm sözlər həmişə qeyri-dəqiqlik natamamlıq hissi yaradır. əgər o desə ki, qızın çöhrəsi ağdır, yenə məlum deyil, o, dərəcədə ağdır, desə ki, qar kimi ağdır, aydın məsələdir ki, yenə qeyri-dəqiqliyə yol verərək ifrata varmış olur.

 

Bu cür bilik imkanının əksinə olaraq intuitiv biliyə malik olan adama öz bilgi obyektini ani olaraq təsəvvür etmək kifayətdir ki, həmin obyekti şəkil kimi bütünlüklə canlandırsın.

 

İnsanın malik olduğu həmin iki növ bilik öz əksini ədəbiyyatda, xüsusən poeziyada tapır. Bizi maraqlandıran da məhz budur. Poeziya aləmi, ələlxüsus da sərbəst şeir, əslində, intuitiv biliyə ən çox yaxın olan bir sahədir. Hər halda verlibrin təbiəti mahiyyəti bunun belə olmasını tələb edir.

 

Zənnimcə, poeziyanın həmin bilik növlərindən hansına daha çox əsaslanmasını bu ya digər millətin mədəniyyətində ümumpoetik təmayül əvvəlcədən müəyyənləşdirir onu daxili prosesə söykənən ənənəyə çevirir. Bunun nəticəsidir ki, bəzi ədəbiyyatlarda rasional biliyə əsaslanan heca vəznində yazılan poetik nümunələr üstünlük təşkil edir, bəzilərində isə bunun əksinə olur.

 

XIX əsrin sonunda XX əsrin əvvəllərində yaşayıb-yaratmış yapon şairi İsikava Takuboku "Köhnə çamadanda" şeirində yazır ki:

 

Dostum açdı köhnə çamadanı,

 

Tökdü döşəməyə içindəki kitabları.

 

Zərif işığında əriyən şamın

 

Vərəqlədi əski cildləri.

 

 

 

Nəhayət tapdı

 

Sarı vərəqlərin arasındakı

 

Foto şəkili.

 

"Bu odur!" - dedi.

 

Özü pəncərənin yanına çəkilib

 

Əsəbi-gərgin

 

Həzin fit çaldı dodaqlarında.

 

Şəkildən gənc bir xanım baxırdı.

 

bilim, mən ona gözəl deməzdim...

 

Fikir verin, yapon şairi şeirdə eşq-sevgi, həsrət, intizar, ayrılıq, tənhalıq, qara qaşlar, al yanaqlar, bal dodaqlar, uzun tellər sair sözlər işlətmədi, hər şeyi oxucunun intuitiv biliyinin, qabiliyyətinin öhdəsinə verdi onu şeirdəki iztirabların, ümumiyyətlə bu ekspresiv əhvalatın bilavasitə iştirakçısına çevirdi, onu olduğu yerdən gündən götürüb əsərdəki sevgi əhvalatının zaman məkanına gətirə bildi. Özü bunun öhdəsindən elə gəldi ki, oxucunun heç ruhu da incimədi. Zənnimcə, həmin qızın barəsində heç demədən onu intuitiv imkanlarımıza verərək xəyalımızda zərif bir yapon qızının obrazını da yaratdı.

 

Gəlin indi belə bir eksperiment keçirək, - həmin şeiri rasional bilik üstdə kökləyək:

 

Çoxdandır, görmürəm səni, ay gözəl,

 

Surətin qəlbimdə, qanda, candadı.

 

Şəklini qorudum xatirən kimi,

 

O, kitab içində, çamadandadı.

 

 

 

Yadıma düşəndə qara tellərin,

 

Şəhdü-şəkər kimi şirin dillərin,

 

Şəklinə uzanır titrək əllərim,

 

O, kitab içində, çamadandadı.

 

 

 

İşləyir aşiqin eşq iliyinə,

 

İnanmayan varsa qəlb dediyinə,

 

Baxsın şəkildəki gözəlliyinə,

 

O, kitab içində, çamadandadı.

 

 

 

Zaman yaddaşımdan silməz çöhrəni,

 

Çəkilməz xəyaldan intizar çəni.

 

Deyərəm, soruşsa dost-qardaş səni,

 

O, kitab içində, çamadandadı...

 

Hiss edirəm ki, mahir oxucu mənimlə razılaşar, rasional biliyə əsaslanan bir şair həmin mövzuda yazsa, təxminən belə bir şeir yazardı.

 

Düşünürəm ki, rasional bilikdən doğan şeirin verdiyi duyğu və hisslər intuitiv biliyə əsaslanan yapon şeirinin yaratdığı duyğu və hisslərdən tamam fərqlidir. Bunlardan hansı daha yaxşı, daha üstündür, bilmirəm. Belə təsniflər bu yazının mövzusundan kənardır. Amma bir daha onu deyə bilərəm ki, sərbəst şeir intuitiv bilik tələb edir.

 

Yeri gəlmişkən onu da qeyd etməliyik ki, XX əsr türk poeziyası Nazim Hikmətin, Orxan Vəlinin, Fazil Hüsnü Dağlarcanın və bir sıra müasir şairin timsalında bütünlüklə intuitiv biliyə əsaslanır. Həmin poeziya sırf intuitiv bilik təmayüllü ədəbiyyat örnəkləridir.

 

Ədalət hissi bunu da qeyd etməyi tələb edir ki, bir çox çağdaş Azərbaycan şairi məhz intuitiv bilik üstdə köklənmiş poetik nümunələr yaratmağa meyillidir. Bu, poeziyamızda yeni bir ədəbi təmayül olsa da, əminəm ki, yeni-yeni poetik nümunələr yaranaraq, onun qarşısında geniş üfüqlər açılacaqdır.

 

 

 

 

İmir MƏMMƏDLİ

 

525-ci qəzet.- 2022.- 20 may.- S.15;16.