Dul qadının tənhalığı

(Əvvəli ötən şənbə saylarımızda)

Ümumiyyətlə, professor Səfərli ədəbiyyata, incəsənətə, mədəniyyətə insanın mənəvi aləminin inikası, təsviri kimi baxır, ibtidai insanın sosial mahiyyətə yiyələnməsində heyvanlardan fərqli olaraq mənəvi faktorun mühüm əhəmiyyət daşıdığını qeyd edirdi. İbtidai insan təkcə heyvan kimi fiziki varlıq olması ilə kifayətlənmirdi, öz ağlını təkcə ov etməyə, meyvə və kök yığmağa sərf etmirdi, həm də obrazlar yaratmaq yolu ilə özünün yaradıcılıq imkanlarını üzə çıxarırdı. Mağarada yaşayan insan onun divarlarını həyatda gördüyü və təxəyyülündə yaratdığı heyvanların təsviri ilə bəzəyirdi. O, əvvəlcə ritmlərdən istifadə edirdi, sonra ətrafda baş verənləri oxumaqla çatdırmaq yolunu tutdu və musiqinin rüşeymi yarandı. Axı o, yarpaqların xışıltısını, quşların oxumasını eşidirdi, yırtıcı heyvanların nərəsi onu qorxuya salırdı. Bunları o, təkcə sezmirdi, həm də öz imkanları hesabına yenidən səsləndirmək istəyirdi.

Ünsiyyət vasitəsi kimi dil, danışıq insan beyninin inkişafına da xeyli köməklik göstərdi. İlk folklor nümunələri - mahnılar, nağıllar, dastanlar, əfsanələr yarandı. Onlar təkcə reallığı əks etdirməklə kifayətlənməyib, bədii təxəyyülün yaratdıqları ilə də zənginləşirdi. Qədim yunan mifologiyasında gələcəyə ünvanlanmış çox şeylər vardır, onlar heç də əyləncə vasitəsi olmayıb, insanları düşünməyə, həyatda düzgün nəticələr çıxartmağa yönəldir. Sonra müəlliflərin istedadının məhsulu olan eposlar, poeziya və nəsr əsərləri yarandı. Bizim eradan əvvəl VIII əsrdə Homerin ölməz "İliada" və "Odisseya"sı işıq üzü gördü. Bu iki əsərdə insan həyatının, davranışının, əxlaqının, iradəsinin və igidliyinin çox sayda cəhətləri öz bədii ifadəsini tapmışdır. Homerin əsərləri qədim yunan mifologiyası ilə sıx vəhdətdə olmaqla yanaşı, onun qəhrəmanlarını və macəralarını daha cazibədar edir.

Professor Səfərli deyirdi ki, ədəbiyyat, şeir, poema, hekayə, roman, pyes - bütün bədii növlər insan könlünün hamıya açılan güzgüsüdür. Ədəbiyyatın yaratdığı mozaika bütün insan həyatının, onun qarşılaşdığı və xidmət etdiyi xeyiri və şəri təsvir edir, onunla tanışlıq adamı düşünməyə, hər şeyi - istər bu, hadisə və ya bədii obraz olsun, öz ağıl və ruh süzgəcindən keçirməyə sövq edir. Ədəbiyyat, əslində, mövzularının genişliyi, əlçatmazlığı ilə bəşər dünyasının yeni koordinatlarını yaradır, onlarda məskunlaşanlar öz təcrübəsi, xeyirxahlığı, ləyaqəti ilə yanaşı, insanı səciyyələndirən pis xüsusiyyətləri də açıb göstərməklə, onlarla təmasda olanlara seçim etmək şansı verir. Ləyaqət cığırı ilə yanaşı, ziyanlı yol da özünü göstərir. Oxucuya ona açımaq və ağlamaq qalır. Bədii əsər nə qədər xeyiri, ləyaqəti təbliğ etsə də, qüsurlar, eybəcərliklər həyatda qalmaqda davam edir, öz mövqeyini vermək istəmir. Şekspir "Maqbet"də bunu "ağılın xəncəri, saxta məxluq" adlandırır, "qızmış beyindən" çıxdığını qeyd edir. Qüsurları, şəri görən insan pessimizmə qapılır, həyata inamını itirir. Bu vaxt onun könlü sakitləşmək üçün vasitə arayır, onun da yaxşı vaxtını seçə bilir, Şekspir "Qış nağılı" pyesində dediyi kimi, "kədərli hekayə qış üçün daha yaxşıdır". Lakin həyata inamı itirmək düzgün deyildir, onu bərpa etmək, baş verənlərə nikbin qaydada baxmalıyıq. Bunu da Şekspir öyrədir, o, özünün "Tufan" pyesində yazır: "Görün burada nə qədər çox gözəl məxluqlar vardır. Bəşəriyyət necə də gözəldir". Məhz dünyaya bu rakursdan yanaşmağı məsləhət görür. Sonetlərin birində isə yazırdı: "Bu, mənim tabut olmayan beynimdə yetişmiş düşüncələrdir. Onlar öz qəbrini böyüdükləri ana bətninə çevirmişlər". Sonetin birində isə deyilirdi: "Onların şirin ölümü daha şirin qoxu verirdi".

Bu söhbətlərdən sonra Lətafət gəlişinin ilk məqsədinə qayıtdı və əlavə etdi ki, Südabə Səfərlidən sonra Şekspiri təhlil etmək olduqca çətindir, çünki onun fikirləri dramaturqun öz dili kimi olduqca musiqili, cazibədar səslənir. Şekspir dəryasını ölçmək, onda üzmək olduqca çətin məsələdir. Farsların münasibəti də mənim üçün maraqlıdır.

Ruhiyyə alim qıza dedi ki, əslində, o, İranda Şekspir əsərlərinin necə yayılması ilə məqsədli şəkildə məşğul olmamışdır. Çünki ingilis dramaturqu barədə müəyyən məlumatlara malik olsam da, bu mövzu mənim maraq dairəmdən kənarda olmuşdur. Bircə onu deyə bilərəm ki, Şekspirə münasibətdə Şərqin əsasən istifadə etdiyi meyllərə və üsullara orada da əl atılır, nağıl şəklindəki poeması səhnədə tamaşaya qoyulmaq üçün dram əsərinə çevrilmişdir. Şekspirin, "Venera və Adonis" əsəri Şahrax Moşkin tərəfindən fars qaydalarına uyğunlaşdırılaraq "Zöhrə və Manuçehr" adı altında Parisdə səhnəyə çıxarılmışdır.

Əlbəttə, fars yazıçısı heç də təsadüfən bu əsəri seçməmişdir, Şekspir qədim yunan (sonralar romanlaşdırılmış) mifologiyasından bu məhəbbət elegiyasını böyük ustalıqla qələmə almış, mifik qəhrəmanların istəklərindəki ülvi hissləri və faciə ünsürlərini çox məharətlə təsvir etmişdir. Südabə xanım əsər haqqında mənə danışanda, böyük maraq göstərdiyimi hiss edib, əsərin qayəsini qısa şəkildə tərcümə edib mənə vermişdi. Bəlkə də, o, bu Adonis timsalında, Hüseynə qarşı hərarətli hisslər yaranması lüzumunu mənə başa salmağa çalışmışdı. Onun hansı məqsəd güdməsindən asılı olmayaraq, Şekspir nakam məhəbbətə öz əsəri ilə əlavə bir himn də həsr etməyi bacarmışdı.

Lətafət etiraf etdi ki, Şekspiri hərtərəfli öyrənməsinə baxmayaraq, "Venera və Adonis" ona tanış deyildir, çünki professor Səfərlidən fərqli olaraq mən ingilis dilini zəif bilirəm, onunla tanışlığım elə də güclü deyildir. Lakin söyləsəniz, mən buna şad olaram. Ruhiyyə alim qızın sözünü xahiş kimi qəbul edib, əsərdəki əhvalatı söyləməyə başladı.

Adonis günorta vaxtı ov etməyə çıxmışdı. Venera onun gözəlliyinə laqeyd qala bilmədi, ona vurulduğundan, atın belindən yıxıb yerə saldı. Həm də dedi ki, yalnız "bir şirin öpüş" əvəzinə onu azad edəcəkdir. Adonis razı oldu, lakin sonra vəd etdiyi öpüşü icra etməkdən imtina etdi. Venera onu ələ almağa çalışdı, gah tərifləyir, gah da tənqid etməklə şirnikləndirmək istəyirdi. Nəticədə "təbiətin qanununu" əsas gətirərək, bu qız qəşəng gəncin yanında otun üstünə uzandı. Günorta günəş daha qızmar olmuşdu. Adonis günəşin onu yandıracağından qorxub getmək istədi. Bu vaxt Venera ağlamağa başladı.

Adonis hələ də ova getmək istəyirdi, tullanıb ayağa qalxdı, lakin atı cinsi istəyinə uyğun olaraq madyanın arxasınca meşəyə qaçmışdı. Öz atına bənzəyən bir atın belinə oturdu. O, yalnız qaban ovlamağı sevirdi və Veneraya bildirdi ki, sevgi ilə məşğul olmaq üçün o, hələ çox cavandır.

Veneranın ürəyi getdi. Adonis onun öldüyünü güman edib, öpüşü ilə qızı diriltmək istədi. Bundan şadlanan Venera üçün "kədər gecəsi bu vaxt işıqlı gündüzə çevrildi". Lakin Adonis gecənin düşdüyünü görüb, Veneranı tərk etməmişdən əvvəl ona ancaq bir öpüş də vermək şərti ilə razılaşdı. Cütlük öpüşəndə hərarətlə qucaqlaşıb, yerə yıxıldı. Bu, Veneranın ehtirasını daha da alovlandırdı və ondan soruşdu ki, sabah görüşə bilərikmi? Lakin Adonisin dilindən "yox" cavabını eşitdi, yenə o, əlavə etdi ki, dostları ilə birgə qaban ovlamağa gedir.

Venera anladı ki, o, çox da qorxulu olmayan vəhşi heyvanı ovlamağa getmirsə, hökmən öləcəkdir. Artıq gecə düşmüşdü və Adonis istəyirdi ki, tezliklə öz yoldaşlarına qoşulsun. Venera isə israr edirdi ki, aysız bir gecədə onunla qalsın və onu özü ilə sevgi macərasını yaşamağa dəvət etdi. Lakin Adonis etiraz etməyə başladı ki, sənin təklif etdiyin məhəbbət təhqiramiz şəhvətdən başqa bir şey deyildir. Ona görə də Veneranı tək, özü də kədər içində qoyub, getdi.

Venera torağayın nəğməsini eşidəndə səhərin açıldığından hali oldu və bu, onu güclü ağrıdan azad etdi. Ov itlərinin hürməsindən həyəcanlanıb, bunun səbəbini öyrənmək istədi. Bu vaxt o, ağzı qana bulaşmış qabanı gördü. Veneranı ovçular uzaqdan Adonisin sağ olmasına inandırmaq istədilər. Qaçıb onu görmək istəyəndə, Venera onun qanlı cəsədini görüb sarsıldı. Onun bədəni üzərində elegik sözlər söyləməyə başladı. Venera gördü ki, Adonisin qabırğası vəhşi heyvan tərəfindən parça-parça edilmişdir. Güman etdi ki, Adonislə sevişməli idi. O, etiraf etdi ki, onun özünün də qaban dişləri olsaydı, onu ehtirasla öpmək istədiyinə görə, öz sevgilisini ilk olaraq o, özü öldürərdi. O, Adonisin qanı ilə öz sifətini buladı. Adonisin bədəni "onun baxışında duman kimi" yoxa çıxdı və onun qanı tökülən torpaqda lalə çiçəyi əmələ gəldi. Venera çiçəkləri dərib, daim onları, ümidsiz vəd verməklə öpürdü. O, arabasına oturub evinə matəm saxlamağa getdi.

Şekspir Veneranın Adonisə qarşı cinsi yaxınlıq iştahı ilə olan təcavüzünü belə təsvir edir:

"Qızın dodaqları qalibinki idi, oğlanın dodaqları da ona tabe oldu".

Lətafət Ruhiyyəyə maraqlı söhbət üçün təşəkkürünü bildirəndə, ev sahibi dedi ki, bizim hər ikimizin minnətdarlığı Südabə xanıma ünvanlanmalıdır. Onun tərcüməsi bizi Venera və Adonislə dərindən tanış etdi. Onunla razılaşmaqla, qonaq geniş intellektə malik olan Ruhiyyə ilə tanışlığa da şad olduğunu bildirdi.

Həsənlə tanışlıq

Rəfiqələrindən birinin ad günündə cavan bir oğlan ona yaxınlaşdı və gülə-gülə dedi ki, sizinlə tanış olmağa can atanlardan böyük növbə yarandığına görə mən qaydanı pozub, sizə xoş münasibətimi göstərmək üçün səbrim çatmayacağına görə üzlülük etdim. Yəqin ki, buna görə məndən acığınız gəlsə də, bunu büruzə verməyəcəksiniz, xətama görə narazılığınızla yanaşı, məni əfv edəcəyinizə də ümidimi üzmürəm. Bəzən həyasızlığa bənzəyən cəsarət nə qədər məzəmmət edilsə də, məqsədə çatmaqda yaxşı köməkçiyə çevrilir, risk bəzən xoşagəlməyən nəticəsi ilə yanaşı, qarşıya qoyduğun məqsədə çatmaqda ən qısa yol rolunu oynayır. Mən, bəlkə də bir qədər etiketi pozmuşam, yəqin ki, buna görə məni cəzalandırmayacaqsınız. Qorxduğumu da sizdən gizlətmirəm.

Ruhiyyə də eyni qaydada dedi:

- Mən kraliça I Elizabeti çox sevdiyimdən onun barəsində əlimə düşənlərin hamısını oxumuşam. Onun yeni favoriti gənc Uolter Reli kraliçaya hündürlükdən qorxduğunu poetik dillə etiraf etdikdə, kraliça da şeirlə ona cavab vermişdi ki, əgər qorxursansa, elə hündürlüyə qalxma. Sizdə də, əgər qorxu güclü olsaydı, yəqin ki, yaxınlaşmazdınız. Deməli, qorxu heç də təsəvvür etdiyiniz səviyyədə deyildir, yaxud da tanış olmaq istəyiniz ondan daha güclü imiş.

Cavan oğlan, o, özünü Həsən Hüseynov kimi təqdim etdi və bildirdi ki, maliyyəçi olsa da, iri bir bankda mühüm vəzifə tutsa da, cavan işçiləri gecə-gündüz işlətməklə, əsl mənada istismar etməklə yanaşı, özü istirahət etməyə, maraqlandıqları nə varsa onunla tanış olmağa vaxt tapır. Sözlərimdə yəqin ki, özünütənqid notlarını hiss etdiniz, istəmirəm ki, məni qalın qılafa bürünmüş kimi təsəvvür edəsiniz. Bu yaxınlarda sizin tərcümədə bir fars yazıçısının romanını oxudum, əsərdə Don Braunun təsiri, onun kimi tarixə müraciəti geniş yer tutsa da, əsər mənə maraqlı gəldi və İranda nəsrin belə inkişaf səviyyəsinə yüksəlməsi məni həm təəccübləndirdi, həm də heyrətləndirdi.

Ruhiyyə ona, söhbətin ciddi növündən fərqli, yüngül fazasına keçməsi üçün dedi:

- Siz imamların adlarını öz üstünüzə yığmısınız, ona görə də sizinlə bir qədər ehtiyatlı olmaq lazımdır. Bu ad, soyadla sizi "Əhli-beyt" üzvü də güman edə bilərlər. Farslar əvvəllər qatı zərdüştlülər olduğu kimi, imam Əlinin qətlindən sonra geniş yayılan şiə məzhəbinin ən sədaqətli əsgərləridir. Yəqin buna görədir ki, fars ədəbiyyatına sizin böyük marağınız vardır. Siz etiraz edə bilərsiniz ki, öz marağınızı kölgədə qoymaq üçün belə danışırsınız. Lakin mən onun cavabını vermək istərdim ki, mənim romana həvəs göstərməyimin bünövrəsində maddi marağım, qonorardan olan mədaxil durur. Siz bank işçiləri yüksək maaş alır, hər cür bonuslar uydurur, işdən çıxanda da "qızıl paraşütdən" istifadə edirsiniz. Mən kasıb bank işçisinə rast gəlməmişəm, banklar bir-birinin ardınca iflasa uğrasa da, onların əməkdaşlarının sonralar da heç bir maddi sıxıntısı olmur, özlərini hind maharacaları kimi aparırlar.

(Ardı var)

Telman ORUCOV

525-ci qəzet.- 2022.- 28 may.- S.22.