İnsan ruhuna və milli tarixə işıq salan yazıçı

Manaf Süleymanov - 110

Bu il 110 illiyi qeyd edilən unudulmaz yazıçı, tarixçi, tərcüməçi Manaf Fərəc oğlu Süleymanov 1912-ci ildə Şamaxı qəzasının Lahıc kəndində anadan olub. Hətta, bir az da geniş götürsək, Manaf Süleymanovun kiçik Vətəni - Rusiya imperiyası Bakı quberniyasının tərkibində yerləşirdi. 1930-cu ildə Bakıda orta məktəbi bitirən gənc abituriyent istiqamətini Azərbaycan Neft-Kimya İnstitutundan salır və geoloji kəşfiyyat fakültəsini fərqlənmə diplomu ilə bitirib kəşfiyyatçı-dağ mühəndisi ixtisasına yiyələnir. Sonradan ömür yolunu daha çox ədəbiyyatla bağlayan M.Süleymanov öz əsas sənətindən də ayrılmır. Dissertasiya müdafiə edib geologiya-mineralogiya elmləri namizədi alimlik dərəcəsi alaraq yarım əsrdən artıq doğma institutunda müəllimlik etməklə yanaşı, həm də öz peşə bilgilərini, təcrübəsini böyük ədəbiyyatda qələmi ilə sınaqdan çıxarır. Onun "bütün əsərləri istisnasız olaraq dağ-mədən sahəsində, birinci növbədə neft, neft mədənlərində çalışan insanlardan bəhs edir".

Manaf Süleymanov dedikdə dərhal göz önünə "Eşitdiklərim, oxuduqlarım, gördüklərim" əsəri gəlsə də, onun yaradıcılığı heç də məşhurlaşdığı Bakı mühiti ilə məhdudlaşmır. Yazıçının fəaliyyəti onlarla kitabın səhifələrini aşıb işlədiyi arxiv materialları, bədii tərcümələri ilə genişlənir, tanınır, möhkəmlənir.

M.Süleymanov ədəbiyyata 1947-ci ildə "Azərbaycan" jurnalında dərc olunan "Yerin sirri" romanı ilə gəlmişdi. "Yerin sirri" 1948-ci ildə kitab şəklində çap olunmuş, zaman-zaman təkrar nəşrləri işıq üzü görmüş, rus, alman, slovak, çex, rumın və digər dillərə tərcümə edilmişdi. Əsərlə tanış olan A.Fadeyev ona yüksək qiymət verərək, "nəhayət, neftçilərin həyatından layiqli bir əsər çıxdı", - demişdi. Fadeyevin bu açıqlamasını yaxın dostu və həmkarı Səməd Vurğun da bölüşür, romandakı şərait amilinin deyil, insan faktorunun qabardılaraq önə çəkilmisini alqışlayırdı. Hətta, yerə-göyə meydan oxuyan Mircəfər Bağırov da "Yerin sirri" haqqında Mehdi Hüseynə, Əli Vəliyevə demişdi: "Gördünüz Manafın əsərini? Əsl əsər belə olar". Neft, Bakı fəhləsinin salnaməsi ədəbiyyatımızda kifayət qədər və layiqincə işıqlandırılıb. Görkəmli yazıçılarımız Məmməd Səid Ordubadi, Mehdi Hüseyn, İmran Qasımov bu mövzuda epopeyalar yaratmış, sözlə Bakı fəhləsinə heykəl ucaltmışlar. Söz sahibləri üçün daim cəzbedici və aktual olan bu mövzu Manaf Süleymanovu da məşğul etmiş, hər iki sahənin professionalı kimi entuziazmla "Yerin sirri"ni öyrənməyə qalxmışdı. Akademik Nizami Cəfərov yazır: "Süjet o qədər də mürəkkəb deyil - hadisələr 30-cu, 40-cı illər üçün xarakterik olan xoşbəxt sonluqla başa çatır, lakin əsərin bədii yükü sületdə deyil, daha çox təfərrüatda cəmləşmişdir". M.Süleymanovun bu mövzuda yazan digər müəlliflərdən fərqi və üstünlüyü o idi ki, "yazıçılığa neftçilikdən" gəlmişdi. Bakının neftli torpağı, neft kəşfiyyatçılarının həyatı, dünyada ilk dəfə dərin qazma üsulunun həyata keçirilməsi romanın süjet xəttini təşkil edir. Gənc geoloq Zəki cəsarətli və məsuliyyətli bir layihə ortaya qoyur. Nəticədə 5 km. dərinliyində qazılan buruq fontan vurub "neft dənizi" əmələ gətirməklə, gurultusu onlarla kilometr uzaqlarda eşidilir. "Sanki kürreyi-ərzin içi qopub havaya atıldı; göy üzünü qara bir pərdə örtdü. Havadan iri damcılarla, şiddətli neft yağışı yağmağa başladı".

M.Süleymanovun ilk əsərinin, özü də romanın ədəbi ictimaiyyət tərəfindən bəyənilməsi gənc yazıçını daha "sirri" öyrənməklə qane etməmiş, sonralar "Fırtına"da "Dalğalar qoynuna" atılaraq, "Zirvələr"i də fəth etməyə ruhlandırmışdı. Mövzu yazıçının qəlbinə, ruhuna o qədər yaxın idi ki, qəvvas kimi dərinliklərə baş vurur, rahatca "Fırtına"da "Dalğalar..."a doğru üzürdü. Hətta, müəllif ilk əsərinin qəhrəmanı olan Gülşənin adını qızına vermiş, sevə-sevə yaratdığı obrazı övladında yaşatmışdı. "Dalğalar qoynunda" dəniz neftçilərinin məşəqqətli əməyindən, qəhrəmanlığından, fədakarlığından bəhs edən bir istehsalat romanıdır. İstehsalat romanı janr kimi XX əsrin əvvəllərində yaranmağa başlamışdı. Getdikcə sovet ədəbiyyatında təşəkkül taparaq yazıçıların ən çox müraciət etdikləri mövzuya çevrildi. M.Süleymanovun da "qələminə ən çox yatan mövzu qurub-yaradan adamların ömür-günü" idi. Ədibin ilk romanında olduğu kimi "burada da əsərin bədii gücü təfərrüatdadır". Yazıçı heç nəyin üzərindən saymazyana keçmir, göstərmək istədiyini göstərir, çatdırmaq istədiyini çatdırır. "O kağız-kuğuz olmasa da, mən incinar olmasam da, bilirəm ki, bizim dənizdə güclü neft var. Gəmi ilə gedib-qayıdanda hara baxırsan suyun üstü, cəzirələr neftdir, qazdır. Dəniz qırağından yüz, iki yüz mil uzaqda neft üzür, qaz qaynayır". Burada artıq geoloq-mineraloq M.Süleymanov danışır. "Gəmiçilər əvvəllər sahilə yaxınlaşanda Qız qalasını tuş götürürdülər, indi isə Hökumət evinə səmt alırlar" - deyəndə isə yazıçı duyğusallığı üzə çıxır.

1960-cı ildə ədib "Fırtına" romanını yazır. Qasırğa quruda, fırtına dənizdə olur. Atmosferdə baş verən hər hansı çalxalanma ilə, lap maqnit qasırğası olsun, qarşılaşmaqdan hər kəs qaçsa da, ədəbiyyat və incəsənətdə həqiqətən "Fırtına" qoparan əsərlər kifayət qədərdir. Dahi Şekspirdən başlamış rus ədəbiyyatının qızıl, gümüş dövrünün demək olar bütün nümayəndələri, türk poeziyası daxil dağıdıcı külək yağışla, qarla birləşib sətirlərdə tufan qoparır. Romanda "fırtınalar qoparsa-qopsun" deyib "sürüklənməkdən" qorxmayan, daim ölüm təhlükəsi ilə üzbəüz qalan, Xəzərin ağır "xasiyyəti" qarşısında səbr, səbat göstərib neft çıxaranların hünərvər əməyi təsvir və vəsf edilir. Zaman - müharibəsonrası, məkan - açıq dəniz, dəli dalğaların qoynu. Dünənki cəbhəçilər bu günün əmək qəhrəmanlarıdır. Burada usta, mühəndis, fəhlə ayrı-seçkiliyi yoxdur. Hamının məqsədi - altı "nöyüt, döylət" olan mədənlərdən, neft təbəqələrindən itkisiz neft hasil etmək idi. Roman personajlarla zəngindir. Usta Piri, Qulam İskəndərzadə, Qurban Hacıyev, gənc fəhlələr - Rövşən, Gülər, Firəngiz, Əhməd-Tovuz cütlüyü... Hər bir obraz, xarakter əsərin mükəmməlliyinə, çatışmayan epizodların, nüansların tamamlanmasına xidmət edir. Usta Piri surəti haradasa müəllifin özü ilə uzlaşır. Onun dəniz, neft, qazma barədə bilmədiyi bir şey yoxdur. Təpədən-dırnağa neftçidir. Hətta, yapışqanı axtaranda da, "nə oldu, o zəhrimara qalmış yapışqan? Hazır olmadı? Quyudan-zaddan çıxır?" - deyir. Və bu elmini, təcrübəsini gənc nəslə yadigar qoymaq üçün kitab yazır. Gördüyü çətinliklərdən, ləğv etdiyi avariyalardan, xilas olduğu yanğından, qəzadan "namə" bağlayır. Yazıçı istehsalat mövzusunu Daşkəsən filizçilərinin iş-fəaliyyəti ilə davam etdirir. "Zirvələrdə" belə yaranır.

"Eşitdiklərim, oxuduqlarım, gördüklərim..." Sovet hökumətinin dirəklərinin laxladığı, süqutuna doğru gedən bir zamanda yazılmışdı. 1984-cü ildə "Azərbaycan" jurnalında çap edilmiş, dərhal da yaxşı mənada böyük ajiotaj yaratmışdı. Digər adı "Günlər keçdi" olan bu bu tarixi oçerk 1987-ci ildə kitab kimi nəşr olundu və əl-əl gəzdi. Hamı bu kitaba "yoluxmuşdu". Əsər inqilab dövründə "neft və milyonlar səltənətində" baş verən hadisələrdən, Bakı neftinin tarixindən, varlanmaq üçün dünyanın bir çox sənət, peşə sahiblərinin buraya axışmasından, mənsəb və dövlət sahib olub "qızıl qırmaq"larından, "təzadlar şəhəri"nin milyonçularından və dilənçilərindən söhbət açır və dövr haqqında geniş təsəvvür yaradır. Kitabda mövzuya, dövrə aid elə bir böyük, ya kiçik məsələ, hadisə, ya nüans yoxdur ki, M.Süleymanov onun üstündən sükutla keçsin, epizodik ya dərindən toxunmasın. Əsər "millətə azacıq da olsa istiqlal dadızdıran" Cümhuriyyətin süqutu və Qızıl Ordunun Bakını işğal etməsi ilə başa çatır. Təbii ki, 1984-cü ildə həm zamandan, bəlkə də əqidəsindən dolayı M.Süleymanov əsərinin sonunu tamam başqa tərəfə - "sabaha açılan pəncərəyə", şərqin işıqlı səhərinə aparır... Əsərdə Şaumyan da öz "qəhrəman statusunda"dır, Bakı qırğınlarında 15 min azərbaycanlını qətl edəndən sonra cəsədlərin üstündə "bir-iki, Bakı oldu bizimki" oxuyan daşnaklarla da əsərdə onun heç bir əlaqəsi yoxdur. Bu yazdıqlarım nə qınaqdır, nə başqa bir şey, sadəcə faktdır. Düşünmürəm ki, M.Süleymanovun bunlardan xəbəri olmamış olsun... Təbii ki, işin içində olan adam kimi bilirdi. Lakin Sovet hökumətinin yaratdığı ermənilərin özləri kimi qondarma Azərbaycan-hayastan dostluğunun fonunda əsl həqiqəti nə qələmə ala, nə də dilə gətirə bilərdi. Baxmayaraq ki, bütövlükdə Azərbaycan əleyhinə yazılmış, xalqımızın hissləri ilə oynayan, sırf təxribat məqsədi daşıyan "Ocaq" artıq kitab şəklində nəşr olunub yayılmışdı. İndiyə qədər canımızdan çıxmayan ağrı-acılarımıza da cəmi 4 il qalırdı. Amma H.Z.Tağıyev daha "Döyüşən şəhər"dəki Hacı deyil. Macəraçı obrazından qurtulmuş nüfuzlu dövlət və iş adamı, xeyriyyəçi, millətini sevən, onun çətinini asan edən, eyni zamanda, şəxsiyyətini qoruyan bir vətənpərvərdir.

(Ardı var)

Dilarə ADİLGİL

525-ci qəzet.- 2022.- 1 noyabr.- S.11.