Antik dünyanın parlaq şəxsiyyətləri

(Əvvəli ötən şənbə saylarımızda)

Onları İtaliyaya getməyə öz vətənində ədalətsizliklə üzləşən bir etrusk həvəsləndirmişdi, ilk şərabı da qallara o gətirmişdi. Qallar əvvəlcə etruskları öz şəhərlərindən qovub, onlarda məskunlaşdılar. Bu, Kamillin sürgünə getməsindən xeyli əvvəl baş vermişdi.

Qall dəstələri etrusk şəhəri Kluziyaya gəlib, onu mühasirəyə aldılar; çünki onun torpaqlarına göz dikmişdilər. Qall sərkərdəsi Brenn Kluziyaya girib, sakinləri qızışdırdı ki, onlara qoşulub romalılara hücum etsinlər. Brenn Kruziyanın mühasirəsini götürüb, öz qoşununu Romaya apardı. Qallar guya hansısa romalının bir cəsur qallı öldürdüyünün qisasını almaq istəyirdilər.

Sürətlə hücum edən düşmənə qarşı tribunlar romalıları döyüşə çıxardılar. Qoşun böyük idi, lakin əksəriyyəti hərbi işə öyrədilməmişdi, silahla da birinci dəfə işləməli olmuşdular. Romalılar şəhərdən kənarda düşərgə salmışdılar. Döyüş başlananda əsgərlərin əksəriyyəti paytaxta qaçdı, qalanları isə Romanı məhv olmuş hesab edib, Veyi şəhərinə qaçdı.

Bədbəxtlik insanın izinə düşdükdə, gözləmədiyi, ən sevincli günündə də onu tapır. Sonralar çar Attal və Böyük Pompey doğulduqları eyni gündə də həyatdan getmişdilər.

Əgər qallar qələbədən sonra qaçanları həmin andaca təqib etsəydilər, asanlıqla Romanı dağıdardılar, onda yaşayanları isə ölüm gözləyəcəkdi. Lakin düşmən necə böyük qələbə çaldığına inanmırdı. Sevincdən onlar ziyafət təşkil etdilər və düşərgədə tapdıqları qəniməti bölüşdürməyə başladılar. Bu, Romanı tərk edən əhaliyə imkan verdi ki, şəhərdən mümkün qədər uzaqlaşsın, tərk etməyənlər isə azacıq sevindilər ki, müdafiəyə hazırlaşmağa hələ vaxtları vardır. Romalılar Kapitolini möhkəmləndirib, silah ehtiyatı yaratdılar. Qaçanlar Vesta odunu da özləri ilə götürmüşdülər. Məşhur çar Numa Pompili (o, Romuldan sonra Romanın ikinci və ilk sabinli çarı idi) oda pərəstiş etmək qaydasını qoymuşdu və onu kainatı idarə edən əbədi həyatın simvolu kimi sönməyə qoymamağı əmr etmişdi. Oda bakirə qızlar olan vestalkalar daim qarovul çəkirdi.

Döyüşdən üç gün sonra şəhər yaxınlığında Brennin qoşunları göründü. Darvazalar açıq, divarlar isə mühafizəçilərsiz olduğundan o, elə başa düşdü ki, bu, bir tələdir, hərbi hiyləgərlikdir. O inanmırdı ki, romalılar tam ruhdan düşmüşlər. Lakin o, buna əmin olduqda, Romadakı Kollin qapılarına cumdu və şəhərin əsası qoyulandan 360 il sonra onu götürdü, lakin bu hesablama səhv də ola bilərdi.

Brenn Romanı tutduqdan sonra, qoşun dəstəsini Kapitolini müşahidə etmək üçün qoydu, özü isə Foruma yollandı. O, bayramsayağı geyinmiş və dinməz oturmuş adamları görəndə təəccüb qaldı. Onlardan heç biri düşməni görəndə yerindən qalxmadı. Nəhayət, bir qall romalıya yaxınlaşdı. Romalı onu vuranda, qall onu öldürdü. Düşmənlər başqalarının da üstünə cumub, onları öldürdülər. Heç kəsə aman verilmədi. Sonra isə evləri qarət etməyə başladılar. Qarət bir neçə gün davam etdi. Sonra düşmən şəhəri yandırdı və tamamilə dağıtdı. Kapitolidə yığışan romalılar onların təslim olmaq təklifini qəbul etmədilər, əksinə, divarlarla müdafiə olunub, hücum edənləri yaralayırdılar. Buna görə də qallar təkcə şəhəri dağıtmadılar, həm də bütün əsirləri - kişiləri və qadınları, qocaları və uşaqları qılıncdan keçirdilər.

Şəhərin mühasirəsi uzandı və qalların çörəyinin çatışmaması baş verdi. Onlar bölündülər, bir hissə çarla Kapitolini mühasirə etmək üçün qaldı, digərləri isə şəhər kənarlarındakı hücum etdikləri kəndləri qarət edir və viran qoyurdular. Onların bir hissəsi Kamillin sürgündən sonra yaşadığı Ardey şəhərinə də hücum etdilər. Kamill düşməndən qaçmadı, əlverişli vaxtı gözləyirdi ki, onlara hücum etsin. O, birinci növbədə gənclərə müraciət etdi. O dedi ki, romalıların məğlubiyyətini qalların igidliyinə yazmaq lazım deyildir, qalların qələbədə heç bir iştirakı olmamışdır, bu, taleyin işidir. Müharibə yalnız məğlubların qalibləri məhv etməsi ilə başa çata bilər. Əgər onlar ruhca möhkəm olsalar və qurban getməyə hazır olsalar, bir vaxt o, onlar üçün heç bir təhlükə törətməyən qələbənin təqsirkarı olacaqlar. Gənclər onun sözlərini sevinclə qarşıladılar və Kamill Ardeyin magistratlarını və senatını dilə tutdu ki, onun təklifini qəbul etsinlər, bütün gəncliyi silahlandırdı, lakin onlara şəhərdən çıxmağa icazə vermədi. Çünki düşmən onun planından agah ola bilərdi. Qallar qənimətlərdən xoşlanıb, çöldə düşərgə qurdular, heç bir ehtiyatlılıq tədbiri də görmədilər. Gecə düşəndə onlar sərxoş idilər, düşərgələrində sakitlik hökm sürürdü. Bunu casuslarından öyrənən Kamill ardeyliləri çölə apardı. O, əsgərlərinə əmr etdi ki, hər tərəfdən qışqırsınlar və truba çalsınlar ki, qalları qorxutsunlar. Axırıncılar çətinliklə oyandılar. Qorxudan, sərxoşluqdan ayılanlar, silah götürüb, Kamillin əsgərləri ilə vuruşa başladılar. Əksəriyyəti isə yuxuda, silahsız və sərxoş olduqlarından öldürüldülər. Az sayda düşərgədən qaçanlar, gündüz vaxtı onlara özünü yetirən süvarilər tərəfindən qılıncdan keçirildilər.

Baş verən bu hadisənin xəbəri tezliklə şəhərlərə yayıldı. Silah götürməyə qadir olan gənclərin çoxu hər tərəfdən Kamillin yanına axışdı, onların içərisində romalılar da çox idi. Onlar kədərlə bir-birlərinə deyirdilər ki, "Gör necə bir lideri şər tale Romadan almışdı". Qoy Ardeyə tələb göndərək ki, öz sərkərdəsini bizə versin, ya da özümüz silahlanıb, onun yanına yollanacağıq. Kamill sürgünə gedən olduğunu yaddan çıxarmalıdır, onlar bildirdilər ki, "biz - vətəndaşlarıq, bizdə isə indi vətən yoxdur, o, düşmənin hakimiyyəti altındadır". Onların təklifi qəbul olundu və onlar Kamillə xahişlə müraciət etdilər ki, onlara başçılıq etsin. O cavab verdi ki, qoy Kapitolidəkilər onun seçilməsini qanuni yolla təsdiq etsinlər. Kamillin ehtiyatlılığı və alicənablığı hamını heyrətə gətirdi. Lakin şəhərin düşmənin hakimiyyəti altında olması da acı bir fakt idi.

Bir gənc romalı paytaxta getməli idi, özü ilə mühasirədə olan Kapitoliyə ünvanlanmış heç bir məktub da götürməmişdi ki, düşmən Kamillin planından agah ola bilər. O, şəhərə yaxınlaşanda axşam düşdü. Özünü probka kütləsinə bağlayıb, Tibrə tullandı ki, asanlıqla üzsün. O, qarşı sahilə çıxıb, şəhərdəki Kapitoli təpəsinin qapılarına yaxınlaşdı. Təpə dik qayalarla əhatə olunmuşdu. Qarovulçulara yaxınlaşıb, onlara salam verdi və kim olduğunu dedi. Onu tutdular və Roma qarnizonunun rəisinə təqdim etdilər. Tezliklə senatorlar yığışdı. Oğlan onlara Kamillin qələbəsi barədə danışdı, bunu onlar hələ bilmirdilər. Qoşunun arzusunu çatdırıb, xahiş etdi ki, Kamilli sərkərdə rütbəsində təsdiq etsinlər ki, bütün vətəndaşlar onun əmrlərinə tabe olsun. Senatorlar müşavirə keçirdikdən sonra Kamilli diktator elan etdilər. Oğlan geri qayıdıb, şəhərdən kənarda olan romalılara senatın qərarını dedikdə, bu xəbəri onlar sevincdə qarşıladılar.

Kamill onların yanına gələndə sıralarında 20 min silahlı adam gördü. O, daha çox müttəfiq yığıb yürüşə hazırlaşmağa başladı. Beləliklə, o, ikinci dəfə diktator seçildi. O, şəhərlərə gedib, çox sayda əsgər topladı, çünki düşmən üzərinə hücum etmək lazım idi.

Brenn daha fərasətli qalları topladı ki, onlar qayaya dırmaşmaqla Kapitoli təpəsinə çıxsınlar. O, bu qalanı götürməyi vacib vəzifə hesab edirdi. Çarın həvəsləndirici sözləri qalları işə cidd-cəhdlə girişməyə vadar etdi. Gecə yarısı onlardan çoxu qayaya dırmanmağa başladı. Onlardan birincilər lap zirvəyə çatdı və qalanı tutmağa hazırlaşdı. İtlər onların gəldiyini hiss etməmişdilər. Yunona məbədində ilahəyə həsr olunmuş qazlar saxlanırdı, onlar son vaxtlar ac qalırdılar və aclıqdan yata bilmirdilər. Onsuz da qazlar təbiətcə həssas və qorxaq quşlardır. Onlar yaxınlaşan qalları hiss edib, səs-küylə onlara tərəf qaçdılar və hamını oyatdılar. Hər bir romalı əlinə keçən silahı götürüb, düşmənin qarşısına tullandı. Keçmiş konsul Manli, o, gücü və ruhunun möhkəmliyi ilə fərqlənirdi, ilk olaraq iki düşməni gördü. Biri qılıncı ilə ona hücum edəndə, Maili bir zərbə ilə onun qolunu kəsdi və onu qayadan aşağı itələdi. Digər düşmənləri də geri çəkilməyə məcbur etdilər. Manlini igidliyinə görə təltif etdilər.

Bu uğursuzluqdan sonra qallar ruhdan düşdülər. Ərzaq ehtiyatının azlığı da öz təsirini göstərirdi. Kamilldən qorxduqlarından atlarına yem tapmağa yollanmağa da qorxurdular. Həm də xəstəlik meydana gəlmişdi, onlar ölü cəsədləri ilə əhatə olunmuş xarabalıqlarda qalırdılar, uzun müddətli mühasirə də onları cana doydururdu. Kapitoli adlanan qalanı onlar artıq yeddi ay idi ki, mühasirədə saxlayırdılar. Qoşunda ölüm hadisələri çox idi, meyitlər dəfn edilməmiş qalırdı.

Mühasirədə olanlar da onlardan yaxşı vəziyyətdə deyildi. Aclıq gözlənirdi və Kamilldən heç bir xəbər yox idi. Qallar da şəhəri qoruyurdular. Bu vaxt hər iki tərəf danışıqlara getməyi qərara aldı, Roma hərbi tribunu Brennlə görüşdü. Şərtə görə, qallar min funt çəkidə qızıl almalı, sonra şəhəri və Roma torpaqlarını azad etməli idilər. Hər iki tərəf and içdi. Qızıl gətiriləndə qallar əvvəlcə romalıları gözəçarpan şəkildə çəkidə aldatmağa başladılar. Sonra isə əqrəbi birbaşa başqa tərəfə çəkdilər. Çəki düzgün getmirdi. Romalılar təhqir olunmuşdular. Brenn ələ salmaq qaydasında öz qılıncını kəmərindən çıxardıb tərəzinin üstünə qoydu. Sonra ucadan dedi: "Məğlublara dərd olsun!" Onun bu sözü tezliklə zərb-məsələ çevrildi.

Qallar və romalılar öz aralarında mübahisə edəndə şəhərin qapısında Kamillin qoşunu göründü. O əmr etdi ki, döyüşçülər onu arxasınca gəlsin. Özü isə ən igid əsgərlərlə romalıların yanına yollandı. O əmr etdi ki, qızıl tərəzidən götürülsün və onun liktorlarına verilsin, qallara isə təklif etdi ki, tərəzini və daşları götürüb uzaqlaşsınlar. O dedi ki, romalılar vətəni qızılla deyil, dəmirlə xilas etməyə adət etmişlər. Brenn təhqir olunmuşdu. O, bəyan etdi ki, onunla ədalətsiz davranılır. Müqavilə pozulmuşdur. Kamill cavab verdi ki, müqavilə qanunsuz olduğuna görə həqiqi sayıla bilməz. Əgər "diktator seçilmişdirsə, hakimiyyətin yeganə nümayəndəsi yalnız odur. Müqavilə heç bir hüququ olmayan adamlar tərəfindən bağlanmışdır. O, davam etdi ki, indi onlar nə istəyirlərsə, danışa bilərlər. O, qanuni hakimiyyət sahibi kimi gəlmişdir və xahiş etsələr, onları bağışlaya bilər və ya peşman olmasalar, günahkarları cəzalandıra bilər. Onun sözləri Brenni hirsə mindirdi və silahına əl atdı. Hər iki tərəf qılınclarını çıxardı. Brenn binaların arasında vuruşmanın narahatlığını başa düşdü, onun əmri əsasında düşərgəyə çəkildilər. Həmin gecə şəhəri tamamilə tərk etdilər və xeyli uzaqlaşdıqları yerdə düşərgə qurdular. Səhər açılanda Kamill əla silahda gəldi, romalılarda bu, böyük ümid yaratdı. Döyüş çox dəhşətli və inadkar idi. Düşmən darmadağın edildi və ağır zərbəyə məruz qaldı. Onun düşərgəsi romalıların əlinə keçdi. Qaçanlar müxtəlif tərəflərə səpələndilər, lakin çoxu ətraf kəndlərin və şəhərlərin əhalisi tərəfindən qılıncdan keçirildilər.

Roma ağlasığmaz qaydada tutulmuşdu, ağlasığmayan qaydada da xilas edilmişdi. Bütövlükdə şəhər yeddi ay ərzində düşmənin hakimiyyəti altında olmuşdu. Kamill məhv olmuş vətəni xilas etdiyinə görə triumf aldı. O, şəhərə girəndə, buradan getmiş adamlar arvadları və uşaqları ilə geri döndülər.

Kamill diktator səlahiyyətlərindən hələ il başa çatmamışdan imtina etdi. O, senatı çağırmağı qərara aldı. Bir natiq çıxış etməyə başlayanda, küçədən senturionun olduqca hündür çıxan səsini eşitdi. O, gələcəyin tam naməlum olduğunu deyirdi.

Romalılara hələ işləri başa çatmamışdan yeni müharibəni aparmalı oldu. Etrusklar hücum edib Romanın müttəfiqi olan bir şəhəri mühasirəyə aldılar. Hərbi tribunlar Romadan latinlərə kömək göstərməyi xahiş etdilər.

(Ardı var)

Telman ORUCOV

525-ci qəzet.- 2022.- 5 noyabr.- S.14.