Kamal Abdullanın "Casus"u Lənkəran səhnəsində

İnsan münasibətlərində güclə nəzərə çarpan və ya açıq-aşkar görünən bütün gizli məqamlar teatr sənətinə daha dərindən sirayət edərək baxış bucağını dəyişdirir.

Teatr səhnəsində hadisələr məhz hərəkət və dinamika üzərində qurulur. Bu səbəbdən də teatr nümunəsi mütəhərrik olmalıdır, dünəni canlandırıb, bu günü sabaha bağlamağı bacarmalıdır. Çünki zamanın yeni zövqləri, yeni baxışları yeni tip seyr tələb edir. Əsərdən məlumatı olan şəxs ilk baxışda anlayacaq ki, Anar Babalının Dədə Qorqudu elə ən cilalanmışıdır, ən müasiridir.

İlkin olaraq tamaşanın girişindəki musiqi - bəstəkar işi, insanı sanki tilsimləyib öz ağuşuna alır. Musiqi seçimlərində türk xalqlarına məxsus olan qopuz, saz, tütək qaranlıqda axtardığımız yolu tapmaq üçün bir qığılcımdır. Sanki musiqilərdəki bu hayqırtılar həm də gəlişini hiss etdiyimiz təntənəni bizə yaşadacağına işarə edir. Ümumiyyətlə, Kamal Abdullanın bütün romanlarında baş verənlər keçmişlə bu günün arasında əlaqə və yeni ovqat yaradır.

Tamaşa yarımçıq qalmış əlyazmanın oxunuşu ilə başlayır. Qədim əlyazmanın elmi iş kimi oxunuşu Əlyazmalar İnstitutunun qədim, toz basmış kitablarla zəngin olan kitabxanasında baş verir. Təbii ki, kitabxana sisteminin daxili qaydalarının, əlyazmanın kataloq nömrəsinin dəqiqliklə (A21. 733) bir neçə dəfə xüsusi vurğulanması, tamaşaçıya məlumat öturməsi diqqətimdən yayınmadı.

Kitabxanaçının "bu, yarımçıq əlyazmadır, nə əvvəli var, nə də sonu, sizinçün maraqsız olar" deməsi belə tamaşaçıda dərin maraq oyadır. Bu isə tədqiqatçıda da, tamaşaçıda da daha fərqli, sirli duyğular doğurur. Bu dialoq tamaşaçıda əlyazma kimi sonu bilinməyən təəssüratlar yaradır, maraqlı səhnə tərtibatı, musiqi və aktyor oyunu keçid-keçid insanı özünə bağlayır. Hadisələrin 1139-cu ildə Gəncə zəlzələsindən, zərərçəkmiş şəhər sakinlərinin acınacaqlı vəziyyətindən bəhs edərək orada yarımçıq qalması və tədqiqatçının əlyazmanın sehriylə Oğuz yurduna düşməsi, Xalq artisti Qabil Quliyevin aktyor ifasında peşəkarlıq estetikası ilə sərgilənir. Sanki hamımız anidən, ehmalca Oğuz yurduna düşürük. Geyim və dekorasiya işi, geyim rənglərinin harmoniyası bir-birini tamamlayır, gözü yormur. Olduqca sadə, anlaşıqlı şəkildə, musiqidəki qopuz səsi və dastan ab-havası "sakitcə dinlə, göstərərək nəql edim" deyə pıçıldayır.

Dədə Qorqudun gizlətdiyi bütün sirlər təsəvvür edilməyəcək qədər baxışlarında əks olunub.

Oğuz elinə xəyanət edən satqının - Casusun axtarışının bəhsi, dostla düşmənin sərhəddini pozması indiki zamanla səsləşir. Rejissor da bunu vurğulamaq istəyib ki, indiki dövrdə də ölkəsinə, xalqına xəyanət edənlər içimizdən deyilmi?! Əlbəttə, sapı özümüzdən olan baltalardır. Tamaşa boyu ürəklərini şübhə gəmirən, öz aralarındakı Casusu tapan, satqınlığı Oğuza ağır zərbə kimi qəbul edən və sonradan Casusu azadlığa buraxmaq üçün dəridən-qabıqdan çıxan da Oğuz bəylərinin özləridir. Çünki Boğazca Fatma asanlıqla sübut edə bilir ki, Casus elə o bəylərin özündəndir.

Yeri gəlmişkən, Boğazca obrazını canlandıran Qızılgül xanım da bu çətin xarakterin səhnə həllini layiqincə yarada bilib. Tamaşa boyu onun haldan-hala düşməsi, bəylərə eyni şəkildə iltifat göstərməsi, məcbur qalıb hamısına yarıağlar, yarı yalan, yarıgerçək şəkildə yalvarması, daha dəqiq desək, oynaması aktyor duyğularının, ağrısının, aktyor ifasının peşəkarlıq göstəricisidir ki, aktrisamız bunun öhdəsindən məharətlə gəlir.

Diqqətimi çəkən məqamlardan biri də, Boğazcanın bütün bəylərə rahatca yaxınlaşması, toxunması, lakin Dədə Qorqudun geyiminin ətəyinə uzaqdan - "toxunmadan" yalvarışı paklığın hər zaman ali - ilahi qalmasına işarə edir. Dədə Qorquda deyilə bilməyəcək sözlər onun Çomağına ünvanlanır. Və tamaşa boyu Çomaq səhnədə qalır. Bunu isə rejissorun fərqli yanaşmasına, ideyasına göz önündəki işarə hesab etmək olar. Tamaşanın girişində aşan oturacaqların iplə idarə edilərək göydə asılı qalması, eyni zamanda, Qazanın yardımçısı Şirşəmsəddinin əlindən yerə qoya bilmədiyi oturacaq da rejissorun şərti işarələri kimi simvolik məna daşıyır.

Xalqın istəkləri, arzuları, layiq olduğu münasibətlər xalq deyimlərində daim yaşayır.

Burla xatun və Qazan xanın ikili səhnələrində ailə-məişət ön plana çıxarılır və əsərə doyumsuz yumor qatır. Sözsüz ki, rejissor bu ştrixlərlə o dövrü indiki dövrlə paralel şəkildə əlaqələndirir, bu isə yeni seyr axtarışında olan tamaşaçını yormur. Bütün hadisələrin fonunda rejissor, qadının idarəçilik gücünü işıq altında saxlayır, Boğazca obrazını saysız durumlara salıb yıxır, sürüyür, bayıldır, bəzən ağladır, bəzən tamaşaçıya qəfil sillə vururmuş kimi sözünü deyə bilmə imkanı verir, amma onu öldürmür.

Əksinə, qadın iradəsini zəmin tutaraq "qırx oynaşlı Boğazca" kimi qadınların belə analıq hissinin olduğunu, analıq duyğusunun gücünü, "ana pis qadın olsa belə, yenə də anadır" prinsipini zirvəyə qaldırır. Bəli, Boğazca Fatma, qadın olaraq bütün Oğuz elinin bəylərinə sözünü qəbul etdirə bilir. Özü də müdrik Dədə Qorqudun məsləhətilə. Sual yaranır, Dədə Qorqud niyə ona yardım etdi?! Zənnimcə, rejissor yalnız böyük məsləhətinin sayəsində ağ günə çıxmaq şansının olduğunu sərgiləyərək, Dədə Qorqudun diliylə desək, "Ana haqqı, Tanrı haqqı" deyimini ideya olaraq gücləndirir.

Bütünlükdə tamaşa özündə çoxmənalılığı ehtiva etməsiylə öz fərqliliyini sərgiləyir ki, Dədə Qorqud Kamal Abdulladan ötrü həm canlı insan, həm mənəvi kateqoriya, həm də müəmmalı anlayışdır.

Ümumilikdə düşünmək olar ki, bu əsər və türk dünyasının klassik ədəbiyyatının ruhu müəllifin öz əsərlərini yazarkən ilhamlandığı təməl qaynaqlarıdır.

Bir sözlə, "Kitabi Dədə Qorqud" mətni əsasında hazırlanmış işlər içərisində Anar Babalının quruluş verdiyi "Casus" xüsusi seçilən və təqdirəlayiq tamaşadır

Banu MUHARREM

525-ci qəzet.- 2022.- 5 noyabr.- S.12.