"Ölülər"in yeni qiyafədə dirilməsi

Ötən yazılarımın birində Mirzə Cəlilin "Ölülər" pyesinin absurd dram janrının tələblərinə tam cavab verməsi ilə bağlı fikir söyləmiş və bu barədə ayrıca yazı yazacağıma söz vermişdim. Düşünürəm ki, verdiyim sözə əməl etmək məqamı yetişib. Amma mən söhbətə birbaşa "Ölülər"in özündən yox, qaravəllilərimizin birində rast gəldiyim absurd bir deyimlə başlamaq istəyirəm.

"Tiyəsi olmayan baçağımla dovşanı doğradım və dibi olmayan qazanda xörək bişirdim".

Aydın məsələdir ki, bu cümlədə ifadə olunan mühakimə, fikir yalan, üstəlik, absuddur, yəni reallıqdan uzaq, normal məntiqə ziddir və aydındır ki, bu fikri gündəliyə gətirən şəxsin ağıl durumu barədə ayrı-ayrılıqda 2 fikir yürütmək olar: o, ya sağlam təfəkkürə malik deyil, əqli cəhətdən problemli adamdır, ya da bu absurd fikri gündəmə gətirməklə onun cəfəngliyi, gülüş doğurması fonunda həmin fikrin əksi olan həqiqəti sübut etmək istəyir.

Deyilənlərdən belə çıxır ki, absurd özü cəfəngiyyat olsa da, yaradıcı şəxs tərəfindən ona müracət olunması, yaradılan əsərin axitektonikasının absurd üzərində qurulması hansısa ciddi bir niyyətdən, müəllifin müdrikliyindən soraq verir. Düşünürəm ki, özünü Molla Nəsrəddinin varisi hesab edən (və doğrudan da bu mərtəbəyə yüksələn) Mirzə Cəlilin müdrik şəxsiyyət olması heç kimdə şübhə doğurmur. Amma oxucuları "Ölülər"in absurd dram olmasına inandırmaq, məncə, o qədər də asan olmayacaq.

Amma mən verdiyim sözə əməl etməyə çalışacam və üstəlik çalışacağam ki, bu cəhd uğurlu olsun.

SÜJETİN ABSURDLUĞU...

Hər hansı situasiyanın absurd olduğunu şərtləndirən xüsusiyyətlərdən ən mühümü həmin situasiyanın düzgün təfəkkürün qanunları, sağlam düşüncə alqoritmi ilə izah oluna bilməməsidir. Bu mənada "Ölülər" pyesinin ilk səhnəsində Hacı Həsən ağanın evində baş verən hadisələrdə, eşidilən dialoqlarda, replikalarda absurd, ötəri, təsadüfi, epizodik hal kimi yox, bütövlükdə düşüncə modelinin, dünyagörüşün atributu kimi təzahür edir.

Gəlin baxaq.

Əsər Hacı Həsənin kişik oğlu Cəlalın dərs oxuduğu epizodla başlayır və Cəlalın Sədi Şirazinin "Gülüstan" poemasından oxuduğu mətn belə bir məzmun sərgiləyir ki, ölüm haqdır, qaçılmaz və dönməz prosesdir. Bu məqamı yadda saxlayaq və hadisələrin davamını izləyək...

Az sonra Cəlalın atası Hacı Həsən daxil olur və...

Yox, əyanilik və dəqiqlik üçün həmin səhnəni gəlin Mirzə Cəlilin öz təsvirində seyr edək:

(Hacı Həsən çox havalı və ləhləyə-ləhləyə girir içəri)

İskəndər: Ata, nə xəbər?

Hacı Həsən (bir az fikir eləyəndən sonra başımı qalxızıb): Deyirlər Kərbəlayı Fətullah dirilib.

İskəndər (təəccüblə başını atasına tərəf əyib): Necə?

Hacı Həsən: Deyirlər Kərbəlayı Fətullah dirilib.

İskəndər: Necə Kərbəlayi Fətullah?

Hacı Həsən: Hacı Rüstəm əminin oğlu Kərbəlayi Fətullah.

İskəndər: O ki Xorasanda ölmüşdü.

Hacı Həsən: Hə, hə. Həmin Kərbəlayi Fətullah.

İskəndər: Yəni lap durub qəbirdən çıxıb eşiyə?

Hacı Həsən (hövsələsiz): Hə, hə, durub.

(İskəndər dikəlib üzünü çöndərir kənara. İstəyir gülməyini saxlasın, amma tab gətirə bilməyib qah-qah çəkib gülür və qaçır eşiyə).

Hacı Həsən (təəccüblə onun dalınca baxa-baxa): Allah sənə lənət eləsin! Budu, bu da bizim oxumuşlarımız. Yəqin ki, yenə keflidir. Yəni heç kefli də olmasa, elə şeylərə inanmaz. Heç bir şeyə inanan deyil: nə Allah tanıyır, nə də peyğəmbər tanıyır..."

Mən bu səhnənin təsvirində dəqiqliyin vacibliyini təsadüfən vurğulamadım - bu kiçik dialoq, səslənən replikalar və remarkadakı cümlələr pyesin süjetinin konstruksiyası, dramatik konfliktin mərkəzində dayanan intriqanın səciyyəsi barədə tam dolğun təsəvvür yaradır. Bu səhnə, bu dialoqlar pyesin bütün fakturasının absurd özül üzərində qurulmasına təkzibedilməz sübutdur. İş ondadır ki, neçə il əvvəl vəfat edib dəfn olunmuş şəxsin dirilib qəbirdən çıxması (hadisələrin davamında gördüyümüz kimi üstəlik, məktub da yazması) faktı barədə məntiq qanunları müstəvisində 2 hökm verilə bilər: 1. Bu fakt düzgün təfəkkürün məhsulu, normal məntiqə tabe olan fikrə əsaslanır; 2. Bu faktın özülündə dayanan fikir məntiqə ziddir, sağlam düşüncədən xaricdədir, yəni yalandır. Hacı Həsənin təəccübü, eşitdiyi xəbərin təsirindən keçirdiyi sarsıntı, İskəndərin isə gülüşü, qəhqəhəsi Kərbəlayı Fətullahın dirilməsi faktına məhz bu iki fərqli baxışı sərgiləyir - Hacı Həsən yalanı (absurdu) həqiqət kimi dərk edir, İskəndər isə onu gülüşlə qarşılayıb təkzib edir. Mirzə Cəlil absurd situasiyaya münasibətdə qarşı-qarşıya gələn bu 2 düşüncə tərzini əsərin necə deyərlər, episentrinə keçirmək fürsətinə göz yummur, bundan sonra gələn hadisələrin hamısı məhz bu intriqanın orbitində cərəyan edir və nəticədə ədib təkcə Hacı Həsənin evi, ailəsi yox, daha geniş miqyasda normaya çevrilmiş yaşam tərzinin, əxlaqın, dünyagörüşün, bütövlükdə cəmiyyətin mənəvi-psixoloji durumunun alt qatlarını bədii təfəkkürün, necə deyərlər, rentgen şüaları ilə göstərmək, xəstə ruhların bədii təsvirini yaratmaq baxımından yaxşı şans qazanır.

ÖLÜLÜYÜN SEMANTİKASI...

Mən yuxarıda söylədiyim fikirlərimi əsaslandırmaq, məqsədimi reallaşdırmaq üçün orta məktəb müəllimləri kimi pyesin məzmununu söyləmək, müəllifin bu əsərdə fanatizmi, xurafatı tənqid etdiyini vurğulamaq niyyətində deyiləm. Vurğulamaq istədiyim məqam pyesin mətninin sonrakı hissələri (baş verən sonrakı olaylar) kontekstində əsərin sərlövhəsinə çıxarılmış "ölülər" sözünün daha geniş müstəvidə mənalanıb ölülərin "dirilməsi" - "dirilərin" ölümü diskursuna transformasiyasıdır. Bir mühitdə ki ölünün dirilməsi normal hal kimi qəbul olunur, deməli, orada absurd düşüncə sağlam və hakim düşüncə mövqeyindədir. Belə bir mühitdə sağlam düşüncə sahibi olanlar isə təbii ki, ölümə məhkumdurlar - əgər neçə il əvvəl ölmüş şəxsin xortlayıb qəbirdən çıxmasına inanmamaq Allahı, peyğəmbəri tanımamağa bərabər tutulursa, başqa nə fikirləşəsən?

İskəndər canlı meyitlər səltənətində yeganə diri adam olduğuna, qəlibə sığmadığına görə toplumdan kənarlaşdırılmış, küncə sıxışdırılmış, çıxdaş edilmiş, adam yerinə qoyulmayan "ölüdür". Təsadüfi deyil ki, şəhvət düşkünü fırıldaqçı Şeyx Nəsrullah ölü diriltmək missiyası ilə "diri" ölülər mühitinə təşrif buyuranda dərhal İskəndərin diriliyindən səksənib narahatlığını Şeyx Əhmədə bildirir və şagirdi onu belə sakitləşdirir: "Şeyxamə, heç narahat olma. Onu burda heç adam yerinə qoyan yoxdur. Sən damağını pozma, öz işində ol".

Adam yerinə qoyulmamaq mömin, mötəbər Hacı Həsənin liderlik etdiyi ölü "dirilər" mühitində İskəndər kimi dirilərə yer olmaması, yəni dolayısı ilə onların ölümü deməkdir (Yeri gəlmişkən, deyim ki, absurd düşüncənin bu "qələbəsi", "triumfu" qarşısında İskəndərin şəraba qurşanmasını ədəbiyyat dərsliklərində, müxtəlif mənbələrdə, adətən, onun zəifliyi kimi qələmə verən müəlliflər nədənsə unudurlar ki, İskəndərin bu seçimi zəiflik yox, onun bir növ özünü qaragüruhun hücumlarından sığortalamaq üsulu, ürəyindəkiləri, düşündüklərini sərbəst söyləmək üçün ona imkan yaradan tapdığı yeganə şans idi...).

Mirzə Cəlilin qurduğu kolliziya çevrəsində "ölülər - dirilər" qarşıdurması bəzən "dəli - ağıllı" semantikasına transfer olunur. Bu isə absurda daha yaxın məqamdır. Çünki absurd situasiyanın iştirakçılarının hamısı - onun qurbanları da, onu təkzib edənlər də, adətən, axmaq, sarsaq qiyafəsində zühur edirlər. Lakin bu dəliliyin, axmaqlığın semantikasında ciddi fərqlər var. Absurdu həqiqət kimi qəbul edənlərin dəliliyini, düşdükləri vəziyyətlərə onlar kimi adekvat reaksiya verməyənlərin "dəliliyindən" fərqləndirmək lazımdır. Bacısı Nazlını hicabsız gəzməyə aparmaq istəyən, ətrafındakı ən mötəbər şəxsləri - Şeyx Nəsrullahı lotu, atası Hacı Həsəni dəli, Heydər ağanı uzunqulaq adlandıran İskəndərin bütün hərəkətləri, replikaları hamı tərəfindən qəbul edilmiş düşüncə və davranış stereotipləri ilə ziddiyyətdədir. Buna görə də hamı tərəfindən həm də ağıldan kəm, dəli adlandırılması ona kəsilən 2-ci ölüm hökmü təsiri bağışlayır və beləliklə, absurd öz apoğeyinə çatır - əsl dəlilərin, ölü "dirilərin" sağlam ağlın təcəssümü olan birisini dəli, ölü ittihamı ilə meydandan kənarlaşdırması məgər absurd deyilmi?

...VƏ FİNAL

Pyesdə Şeyx Nəsrullahın qurduğu absurd oyunun nə ilə nəticələndiyi hamıya məlumdur və mən təfərrüatlara varmaq istəmirəm. Ölüləri diriltmək qabiliyyəti barədə uydurulmuş miflə hamını kütləvi psixoz vəziyyətinə salan bu şəhvət düşkünü, manyak hər gecə 12-13 yaşında bir qız uşağını korlayıb qaçandan sonra əsərin final səhnəsi və İskəndərin monoloqu ilə Mirzə Cəlil məntiqsiz, sağlam düşüncəyə zidd "ölülərin dirilməsi" diskursunun çevrəsində toplumun həyat və düşüncə tərzini İskəndərin dili ilə ifşa edir. Bu mənada İskəndərin Şeyx Nəsrullahın hərəmxanasını gizlədən pərdəni çəkib ölüləri fakt qarşısında qoyması eyni zamanda, müəllifin absurdu sağlam düşüncədən ayıran səddi dağıdaraq toplumu ölü vəziyyətinə salan paradoksu həll etməsi ilə üst-üstə düşür və "Olülər"i Qərbdə yaranan absurd dramdan fərqləndirən əsas cəhət də elə budur. Başqa sözlə, pyes Qərb dramaturqlarının əsərlərində olduğu kimi, absurdun həyat və düşüncə tərzi, insanın əbədi qisməti kimi təntənəsi ilə yox, onun ifşası ilə bitir. Mirzə Cəlil tiyəsiz bıçaqla dovşanı doğrayan nağılçının məntiqi ilə absurd üstündə qurduğu oyunu antiabsurd ladında yekunlaşdırır - niqablar yırtılır, pərdələr götürülür, mötəbər, mömin "dirilər" və "ağıllılar"ın ölü və dəli qismində ifşasına İskəndərin "tfu sizin üzünüzə" replikası (və jesti) ilə nida işarəsi qoyulur...

SÖZARDI

Nəzəri ədəbiyyatda adətən, absurd dünyanın, insan həyatımın mənasızlığını, boşluğunu göstərmək, insanın absurd bir dünyada sadəcə vaxt keçirdiyini, özü- özünə təskinlik verə-verə baş girlədiyini, vurğulamaq üçün istifadə olunan bədii üsul kimi səciyyələndirilir. Mənasız dialoqlar, bir-biri ilə səbəb-nəticə bağlılığında olmayan hadisələr, arxasında heç bir ciddi mətləb dayanmayan replikalar, hadisələrin məntiqə əsaslanmayan xaotik inkişafı, insanların motivsiz arzuları, xəyalları - bütün bunlar absurd dram janrında yazılmış pyeslərdə yaşadığımız dünyanın dəyişməz atributları kimi təqdim olunur. Fikrimcə, bu, düzgün yanaşma deyil. Kantın dediyi kimi, sirrini bizə sonadək açmayan dünyaya da, insan həyatına da rəng qatan amil bizim bu dünyanı necə görməyimiz, onun barədə necə fikirləşməyimizdir. Əgər dünya və insan həyatı elə yaranışdan absurd və mənasızdırsa, onda belə çıxır ki, Tanrı onları belə yaradıb. Bu fikri isə əsla yaxına buraxmaq olmaz. Dünya da, insan da Tanrının yaratdığı ən mükəmməl varlıqlardır. Absurd isə dünyanın dərkində yol verilən düşüncə sapmalarımın, insanın öz səhvlərinin əsirinə çevrilməsi ucbatından meydana gələn ziddiyyətlərdir. Usta sənətkar bu ziddiyyətləri, sağlam düşüncədən kənarda qalan paradoksları dünyanı ifşa etmək, onun mənasızlığını göstərmək üçün yox, dünya haqqında bizim səhv fikirlərimizi, hərəkətlərimizi faş və təkzib etmək üçün istifadə edirlər. Və belə də olmalıdır. Çünki sənətin, ədəbiyyatın missiyası insana onun mənasız varlıq olduğunu aşılamaq yox, dünyanı, həyatı ona sevdirməkdir.

Əlisəfdər HÜSEYNOV

525-ci qəzet.- 2022.- 11 noyabr.- S.13.