İncəsənətimizin fədakar və unudulmaz tədqiqatçısı - Paşa Hacıyev

Azərbaycan sənətşünaslıq elminin formalaşması və inkişafı istiqamətində onun da xidmətləri var. Gərgin elmi yaradıcılıq və axtarışları sayəsində bir çox tanınmış Azərbaycan rəssamlarının həyat və yaradıcılığına işıq tutulub, onların yaratmış olduqları sənət nümunələri sənətşünas mütəxəssis gözü ilə incələnib, layiqli qiymət verilib. Həmçinin, o, uğurlu pedaqoji fəaliyyətlə də məşğul olub, uzun müddət indiki Azərbaycan Dövlət Pedaqoji Universitetində dərs deyib, kafedra müdiri vəzifəsində səmərəli fəaliyyət göstərib. Söhbət qısa ömür yaşayıb, faciəli şəkildə dünyadan köçən sənətşünaslıq elmləri namizədi, dosent Paşa Hacıyevdən gedir.

Paşa Əzizbala oğlu Hacıyev (1928-1982) Bakı şəhərində anadan olmuşdu. Atası Azərbaycanda peşəkar fotoqrafiyanın əsasını qoyanlardan biri idi, sovet rejiminin amansız təziqlərinə məruz qalaraq uzun müddət sürgün həyatı yaşamışdı. P.Hacıyevin bacısı Əməkdar rəssam Bəyim Hacızadə qrafika sahəsində uğurlu yaradıcılıq fəaliyyəti göstərib. Göründüyü kimi, onun ailəsi insəsənətə yaxından bağlı olub. 1946-cı ildə orta məktəbi qızıl medalla bitirən P.Hacıyev fizika-riyaziyyata maraq göstərmiş və Moskvada ali təhsil almaq istəmişdi. Süni maneələr üzündən bu ixtisasa qəbul olunmayan P.Hacıyev indiki Bakı Dövlət Universitetində açılmış sənətşünaslıq fakültəsində ali ixtisas təhsili alır (1947-1952). Universiteti bitirdikdən sonra "Ədəbiyyat və incəsənət" qəzetində işləyən gənc sənətşünas bir çox məqalələr dərc etdirir. P.Hacıyev professor A.A.Sidirovun elmi rəhbərliyi ilə "Azərbaycan sovet qrafika sənəti (1920-1940-cı illər)" adlı dissertasiya işini uğurla müdafiə edərək, sənətşünaslıq elmləri namizədi elmi dərəcəsinə yiyələnir.

Paşa Hacıyevin gərgin əməyi və yaradıcılıq səyləri nəticəsində onun bir neçə kitab və monoqrafiyaları nəşr olunmuş, çoxsaylı məqalə və esseləri "Azərbaycan", "Qobustan" və digər elmi toplu və qəzetlərdə dərc edilmişdi. Onun kitablarından "Azərbaycan Sovet təsviri incəsənəti oçerkləri" (1960, rus dilində, müştərək,) "Azərbaycan sovet qrafika sənəti (1920-1940-cı illər)" (1962, rus dilində), "Mikayıl Abdullayev" (1973), "Rəssam həyat gözəllik" (1974), "Cabbar Qasımov" (1977), "Zamanın boyaları" (1979), "Nəcəfqulu İsmayılov" (1979), "Rəngkarlıq. Kino. Teatr" (1981, Xalq rəssamı Kamil Nəcəfzadənin yaradıcılığı haqqında), "Güllü Mustafayeva" (1983) və başqalarını məmnunluqla qeyd emək olar. Sənətşünas alimin Xalq rəssamı Səttar Bəhlulzadə haqqında monoqrafiya yazdığı vurğulanır, lakin nəşr olunmayıb.

Sənətşünas alimin sadalanan monoqrafiya və kitablarında XX əsr təsviri sənət elmimizin müxtəlif istiqamətləri üzrə ciddi araşdırma və tədqiqat yolu ilə uğurlu nəticələr ortaya çıxıb. O, dissertasiya mövzusunda Azərbaycan qrafika sənətinin 20-30-cu illərdə formalaşma və inkişaf xüsusiyyətlərini əsaslı şəkildə araşdıraraq tədqiq etmişdi. P.Hacıyev yaradıcılıq fəaliyyəti genişdir. O, müxtəlif vaxtlarda Milli Elmlər Akademiyasının Memarlıq və İncəsənət İstitutunda və Milli İncəsənət Muzeyində elmi fəaliyyətlə, Azərbaycan Dövlət Pedaqoji Univeristetində pedaqoji fəaliyyətlə, Azərbaycan Rəssamlar İttifaqında ictimai fəaliyyətlə məşğul olaraq XX əsr Azərbaycan incəsənətinin, o cümlədən, sənətşünaslıq məktəbinin formalaşması və inkşafı naminə uğurlu əmək sərf edib.

"Rəssam, həyat, gözəllik" və "Zamanın boyaları" adlı kitablarında bir çox rəssamların həyat və yaradıcılığına dair məqalə və esselər öz əksini tapıb. Onun bu araşdırma yazıları elmi və publisistik, özünəməxsus araşdırma və bədii təhlil baxımından diqqəti cəlb edir. Bu kitablarda yazılanlarla tanış olduqdan sonra sənətşünas alimin yüksək peşəkarlıq və alimlik səviyyəsinə malik olduğuna əmin olursan. P.Hacıyev kitabının "Zamanın boyaları" (kitabın adı da belə adlanır) adlı birinci essesində Xalq rəssamı Səttar Bəhlulzadənin həyat və yaradıcılığından geniş və hərtərəfli şəkildə bəhs edib. Təkcə bu məqalə ilə tanış olduqdan sonra sənətşünasın peşəsinə necə bağlı olduğunu və dərin müşhidə və elmi təhlil bacarığı ilə işinə yanaşdığını görmək olar. Məqalədə P.Hacıyev rəssamın vəfatından sonra onun emalatxanasında bədii irsini öyrənib, tədqiq edərkən rəssamın heç bir sərgidə nümayiş olunmayan, küll halında götürüldükdə fırça ustasının emalatxanasında toplanmış tablolar, rəsmlər, eskizlər, etüdlər - ümumən mindən çox təsviri sənət nümunəsi aşkar etdiklərini vurğulayaraq yazır: "Bu mənalı qrafik lövhələr hələ də mütəxəssislər tərəfindən öyrənilməmiş, yalnız bu məqalə müəllifinin "S.Bəhlulzadə irsi və müasirlik" adlı essesi ilə çap edilən sərgi kataloqunda (Moskva, 1977) sənətkarın qrafika irsindən müxtəsər şəkildə yazılmışdır... Əlbəttə, Səttar sənətkarlığını geniş tamaşaçı kütlələrinə çatdırmaq, sənətsevərlərə şərh etmək üçün bu, çox azdır", - deyə qeyd edir. Ümumiyyətlə, sənətşünas alimin araşdırma və məqalələrində bu cür səlis mütəxəssis yanaşmalarına və ifadə ustalığına tez-tez rast gəlmək olar. Qeyd olunan kitabda AMEA-nın müxbir üzvü, sənətşünaslıq doktoru, professor Kərim Kərimov P.Hacıyev sənətkarlığı haqqında yazır: "Sənətşünasın yazılarını mütaliə edərkən, bizə elə gəlir ki, onunla birlikdə müasirlərimizin bədii obrazlarını canlandıran rəssamlıq sərgisi ekspozisiyasına gəlir, burada toplanan lövhələrə, rəsmlərə, heykəllərə, maraqla baxırıq. Bu baxımları mənalandıran isə təsirli sənətşünas sözüdür: canlı, çevik və orijinal bir danışıq tərzi".

Sənətşünaslıq doktoru Cəmilə Novruzova isə həmkarını xatırlayaraq "O, saatlarla tarda çalar (olduqca yüksək musiqi istedadı ilə), musiqinin milli özünəməxsusluğu barədə qiymətli fikirlər deyər, poeziya, Qobustan yazıları haqda düşündüklərini ilhamla söyləyərdi. Burada o, S.Bəhlulzadəyə bənzəyərdi. Füzulini çöx sevərdi. Səttarın Əmircandakı emalatxanasında tez-tez olardı", - deyə fikirlərini yazırdı.

Sənətşünaslıq namizədi Nadir Zamanov isə P.Hacıyev haqda yazırdı ki, "O, təbiəti etibarilə narahat idi. Təsviri sənətin problemləri, ayrı-ayrı rəssamların üslub tərzi haqqında elmi mübahisələrə girər, öz fikir və hisslərini inandırıcı faktlarla sübut etməyi bacarardı".

Yazıb-bitirdiyi doktorluq dissertasiyanı müdafiə etmək qismətində olmayan, sənətşünas Paşa Hacıyevin tale yolu, görünür, belə yazılmış imiş: 54 yaşında övladı Azərlə özünün idarə etdiyi avtomobil qəzasında bu fani dünya ilə vidalaşmaq. Onun faciəli ölümündən bu il 40 il ötür, gələn il isə 95 illik yubileyi olacaq. Şübhəsiz ki, Paşa Əzizbala oğlu Hacıyevin nəşr olunmuş kitabları və yazmış olduğu məqalələri Azərbaycan sənətşünaslıq elmində özünəməxsus yer tutur.

Əsəd QULİYEV

Sənətşünas, AMEA-nın dissertantı, Rəssamlar İttifaqının üzvü

525-ci qəzet.- 2022.- 26 noyabr.- S.23.