Aprel işğalı Vintsas Krevenin “Bolşeviklər” əsərində

Vintsas KREVE-140

m.gamzajevas@gmail.com

2022-ci il oktyabrın 19-da Litva dövlətinin Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətindəki ilk konsulu və Bakı 1-ci realnı məktəbinin sabiq müəllimi Vintsas Kreve-Mitskəviçyusun (1882 - 1954) anadan olmasının 140 illik yubileyi qeyd olunur. Eyni zamanda XX əsr Litva ədəbiyyatının ünlü klassiki, yazıçı, dramaturq, diplomat və məşhur ictimai-siyasi xadim kimi tanınan Vintsas Krevenin Aprel işğalı barədə yazdığı “Bolşeviklər” adlı əsəri ilə bağlı apardığımız kulturoloji və politoloji araşdırmaları, eləcə də indiyədək geniş ictimaiyyətə naməlum olan bəzi tarixi faktlara söykənən mülahizələri ədibin yubileyi münasibətilə oxuculara təqdim edirik.

1920-ci il aprelin 28-də XI Qızıl ordunun hərbi təcavüzü nəticəsində Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti süqut etdi və ölkə bolşeviklər Rusiyası tərəfindən işğal olundu. Təcavüzkarın tərəfində başda Anastas Mikoyan (1895-1978) olmaqla erməni silahlı dəstələri də iştirak ediblər.

Aprel işğalı barədə indiyədək həm Azərbaycanda, həm də başqa ölkələrdə yüzlərlə analitik məqalə, tarixi əsər və elmi monoqrafiya yazılıb. Amma buna baxmayaraq, həmin dramatik və faciəvi olaylar haqqında 28 aprel çevrilişindən dərhal sonra isti-isti yazılıb dərc edilən publikasiyaların sayı o qədər də çox deyil. Belə nadir əsərlərdən biri Cümhuriyyət dövrü Litva konsulu Vintsas Krevenin qələminə məxsus “Bolşeviklər” adlı sənədli siyasi oçerkdir.

Vintsas Kreve XI Qızıl ordunun Azərbaycana qarşı hərbi təcavüzünün və 28 aprel çevrilişinin bilavasitə şahidi olub. Odur ki, tarixi faktlara və gerçək bilgilərə əsasən yazılan “Bolşeviklər” əsərində 1920-ci ildə Azərbaycanın işğalı ilə bağlı ictimai-siyasi və hərbi olaylar real şəkildə öz əksini tapıb. Əsərdə 28 aprel çevrilişindən bir qədər öncəki Rusiya-Azərbaycan münasibətləri, şimal sərhədlərimizdəki gərgin hərbi vəziyyət, Yalama döyüşü, XI Qızıl ordunun Bakıya hücumu və çevrilişin ilk aylarındakı hadisələr analitik üslubda təsvir olunub.

V.Kreve, həmçinin, 28 aprel çevrilişinin geosiyasi, ideoloji, iqtisadi və hərbi aspektlərini açıqlayıb. Müəllif bolşeviklər Rusiyasının müstəqil Azərbaycanla münasibətlərdə tutduğu riyakar mövqeni, Azərbaycanda gerçəkləşdirdiyi “proletariat inqilabının” məkrli üsullarını və ölkəyə qarşı həyata keçirdiyi hərbi təcavüzün hiyləgər yollarını ustalıqla ifşa edib.

V.Kreve oçerkində yazır ki, “...bolşevik diplomatlarının hiyləgər gedişlərini əyani şəkildə sübut edən faktlardan biri də bu idi ki, Rusiyaya neft daşınma işinin böyük ustası olan Dosser öncədən, - hələ 1920-ci il martın 6-da xüsusi səlahiyyətlə Qafqaza göndərilmişdi. O, özü ilə, həmçinin, bütün neft sənayesini milliləşdirmək üçün hazırlanmış layihəni götürmüşdü. Dosser Bakıya yalnız mayın 5-də gəlib çıxa bildi“.

Müəllif daha sonra neft emissarı Dosserin Bakıya göndərilməsi ilə bağlı qeyd edir ki, “...bu və digər oxşar faktlar bolşeviklərin yürütdüyü siyasətin iç üzünü görmək üçün kifayət qədər tutarlı material verir, onlara verdikləri sözə görə yox, yalnız əməllərinə baxıb inanmağın lazım olduğunu aydınca göstərir”.

Yeri gəlmişkən, V.Kreve bu epizodda Aprel işğalından sonra Bakıda Aleksandr Pavloviç Serebrovski (1884-1938) ilə birgə neft sənayesinin sovetləşdirilməsinin ən fəal iştirakçılarından olmuş Zinoviy Nikolayeviç Dosseri (1882-1938) təsvir edib. (Sözgəlişi deyək ki, A.P.Serebrovski Bakıya 1920-ci il aprelin 28-də XI Qızıl Ordu ilə zirehli qatarda gəlmişdi. Bir qədər sonra V.Lenin ona geniş səlahiyyətlər verib Azərbaycan neft komitəsinin başçısı təyin etmişdi. - M. H.).

İxtisasca neft mühəndisi olan Z.N.Dosser Rusiyanın Perm şəhərində doğulub. Partiya ləqəbi “Leşiy Semyon Pyotroviç” idi. 1917-ci il Oktyabr çevrilişindən sonra Rusiya Ali Xalq Təsərrüfat Şurasının Baş yanacaq idarəsinə sədr, 1922-ci ildə isə Moskvada yaradılmış Neft sindikatına rəis təyin edilib. O, həmçinin, bir müddət bu Sindikatın xarici ölkələrdə təmsilçisi olub, 1928-1937-ci illərdə isə RSFSR Xalq Ticarət Komissarlığında İdarə rəhbəri vəzifəsində çalışıb. Stalin repressiyaları nəticəsində 14 iyun 1938-ci ildə güllələnib, 8 avqust 1957-ci ildə isə bəraətləndirilib.

1917-1922-ci illərdə Rusiya Ali Xalq Təsərrüfat Şurasının Baş yanacaq idarəsinin sədri Zinoviy Dosser

V.Kreve Rusiyadan Azərbaycana zorla ixrac edilən “proletariat inqilabının” həyata keçirilməsinin aldadıcı manevrlərini və hərbi texnologiyasını da açıqlayıb, süngülər üstündə Bakıya gətirilən “Revkom” və “Narkomların” əsl mahiyyətini real faktlara istinadən təhlil edib və dürüst şəkildə üzə çıxarıb.

Oçerkdə, həmçinin, 28 aprel çevrilişində fəal iştirak etmiş “inqilab xadimləri” - narkomlar (xalq komissarları) Mirzə Davud Hüseynovun (1894-1938) və Çingiz İldırımın (1890-1937) Cümhuriyyətin çökdürülməsi istiqamətində apardıqları antimilli və xəyanətkar fəaliyyətin bəzi məqamları qələmə alınıb:

“...Ağır və mürəkkəb şəraitdə Parlamentin iclası çağırıldı. İndi Parlament üzvləri arasında bolşeviklər də peyda olmuşdular, onlar hakimiyyətin qan tökülmədən onlara təhvil verilməsini tələb edir və Sovet hakimiyyəti quracaqlarını bildirirdilər. Bolşeviklər müqavimət göstərməyin əbəs olduğunu, Bakıya girməkdə olan Qızıl ordunun qarşısını Cümhuriyyət qüvvələrinin ala bilməyəcəyini, nahaq yerə qan töküləcəyini, xalq sərvətlərinin yerlə-yeksan ediləcəyini və hətta müstəqil Azərbaycan dövlətinin varlığına son qoyula biləcəyini vurğulayırdılar.

Hakimiyyətin təhvil verilməsinin əleyhinə olanlar isə deyirdilər ki, axıradək mübarizə aparmaq, bolşeviklərə təslim olmaqdansa, hətta Ermənistanla barışmaq və Gücüstandan kömək istəyib sona qədər vuruşmaq lazımdır.

Mübahisələr uzun çəkdi. Nəhayət, gecə saat on ikidə top səsləri eşidildi. Bolşeviklərin zirehli qatarı atəş aça-aça Biləcəriyə yaxınlaşırdı. Bu atəş səsləri sonrakı hadisələrə başlamaq üçün bir siqnal idi. Bundan iyirmi dəqiqə ötər-ötməz, yerli bolşeviklər “yaçeykasının” sədri Hüseynov (Azərbaycan SSR İnqilab Komitəsi sədrinin müavini, sonralar Xalq xarici işlər komissarı olmuş Mirzə Davud Hüseynov nəzərdə tutulur - M.H.) Parlament binasına gələrək ultimatum verdi:

- Əgər Parlament iyirmi dəqiqə ərzində hakimiyyəti bolşeviklərə təhvil verib dağılmasa, bina hərbi gəmilərdən atəşə tutulacaq.

Elə bu vaxt xəbər gəldi ki, Türkiyə zabiti İldırım paşanın komandanlıq etdiyi Cümhuriyyət hərbi dəniz donanması qırmızı bayraq qaldıraraq bolşeviklərin tərəfinə keçib (sonralar Azərbaycan SSR Xalq hərbi dəniz işləri komissarı olmuş Çingiz İldırım nəzərdə tutulur - M.H.).

Parlamentin dağılmaqdan başqa bir çıxış yolu yox idi və Parlament belə də etdi”.

Azərbaycan İnqilab komitəsi sədrinin müavini, Azərbaycan SSR Xalq xarici işlər komissarı Mirzə Davud Hüseynov

Azərbaycan SSR Xalq hərbi dəniz işləri komissarı Çingiz İldırım.

Bununla bərabər, əsərdə daşnakların bolşeviklərlə gizli sövdələşməyə girməsi və əlaqələndirici şəkildə hərbi əməliyyatlar aparması, 28 aprel çevrilişi ərəfəsində Azərbaycan hərbi qüvvələrinin Qarabağda və Ermənistanla sərhəddə cəmləşdirilməsi və nəticədə ölkənin şimal sərhədlərinin müdafiəsiz qalması kimi geosiyasi və hərbi-taktiki məqamlara da toxunulub.

V.Kreve eləcə də Bakı Rus Milli Şurasının antiazərbaycan fəaliyyəti barədə, bu Şuranın sədri, həmçinin, Rusiya Kadetlər partiyası Bakı komitəsinin rəhbəri və Bakı şəhər dumasının deputatı Mixail Floroviç Podşibyakinin (1883-1963) Cümhuriyyətə qarşı tutduğu düşmən mövqe haqqında mühüm bilgilər təqdim edib.

Yeri düşmüşkən, Azərbaycanın dövlət müstəqilliyinin barışmaz əleyhdarlarından biri olan rus kadet xadimi M.F.Podşibyakin həmin şəxsdir ki, 1918-ci ilin dekabrında fəaliyyətə başlayan ilk Azərbaycan Parlamentində Bakı Rus Milli Şurası təmsilçilərinin Parlament üzvləri qismində iştirak etməsi barədə Cümhuriyyət hökumətinin təklifini rədd etmiş və bununla bağlı Nazirlər Şurasının sədri Fətəli xan Xoyskiyə (1875-1920) Rus Milli Şurasının adından etiraz məktubunu imzalamışdı.

M.F.Podşibyakinin və Bakı Rus Milli Şurasının rəhbərliyindəki digər ağqvardiyaçı rus xadimlərinin bu cür destruktiv fəaliyyətini göstərən bəzi araşdırmalar çağdaş Azərbaycan tarixşünaslığında da öz əksini tapıb. Gəlin, qısaca həmin araşdırmalara müraciət edək:

“Özünü şəhərin hərbi qubernatoru elan etmiş general Tomsonun (1877-1963) başçılığı ilə hindli əsgərlərdən ibarət İngiltərə qoşunları 1918-ci il noyabrın 17-də Bakıya daxil oldu. Polkovnik F.P.Kokkerel Bakıda müttəfiq dövlətlərin polis komissarı təyin edildi. [...] Noyabrın 17-də axşam Rus Milli Şurasının üzvləri M.Podşibyakin, Y.Smirnov, V.Baykov və A.Leontoviçin general Tomson tərəfindən qəbul edilməsi Azərbaycan hökumətinin narahatçılığını daha da artırdı.

Görüş zamanı Rus Milli Şurasının üzvləri özlərini Azərbaycanın sahibi kimi aparırdılar. Onlar Tomsonun yaradılacaq koalision hökumətə daxil olmaq haqqında təklifini həm öz adlarından, həm də Erməni Milli Şurasının adından rədd etdilər. Onların fikrincə, xristianların Azərbaycan hökumətinə daxil olması onun müttəfiqlər tərəfindən tanınmasını asanlaşdıra bilərdi. Bu adamlar Azərbaycanın Rusiya müstəmləkəçiliyindən azad olub öz milli müqəddəratını təyin etməsi əleyhinə idilər. Nəhayət, görüş zamanı Tomson onlara xatırlatmağa məcbur oldu ki, hazırkı vəziyyətdə Rusiya, sadəcə olaraq, mövcud deyildir” (“Azərbaycan tarixi”. 5-ci cild. Bakı, “Elm”, 2008, səh. 279-280).

Oçerkdə ehtiva olunmuş mühüm bilgilərin bir qismi də 28 aprel çevrilişi ərəfəsində yerli əhali içində qızğın təbliğat aparan və xalqı Qızıl orduya müqavimət göstərməməyə səsləyən, əksinə - işğalçılara fəal kömək etməyə çağıran, habelə Yalama döyüşündə Cümhuriyyətə xəyanət edib düşmən tərəfə keçən bir sıra Türkiyə zabitlərinin bolşevik-daşnak qüvvələri ilə əlbir olub müstəqil Azərbaycana qarşı apardıqları destruktiv əməllərlə bağlıdır.

Bu mövzu indiyədək Azərbaycan tarixşünaslığında və politologiya elmində yetərincə araşdırılıb ictimaiyyətə ayrıca toplu kimi geniş təqdim olunmasa da, yaxın keçmişdə nəşr olunan bir sıra tarix kitablarında bu məsələyə həsr edilmiş bəzi mühüm araşdırmalar çap edilib. Məsələn, 2008-ci ildə “Elm” nəşriyyatında buraxılmış yeddicildlik “Azərbaycan tarixi” nəşrinin 5-ci cildində yer almış “Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin süqutu” fəslində bu baradə belə bir vacib tarixi ümumiləşdirmə təqdim olunur:

“1920-ci ilin aprelində Bakıda hərbi çevrilişin hazırlanması və keçirilməsində burada olan Türkiyə hərbi xidmətçiləri və kommunistləri fəal rol oynayırdılar. Məhz onların köməyi nəticəsində şəhərdə bir çox mühüm obyektlər, o cümlədən, dəmiryol vağzalı tutuldu, şəhərin hərbi qubernatoru Murad Girey Tlexas (1873-1920) həbs edildi. Məhz Türkiyə zabitləri və əsgərləri Hökumətin Bakını tərk etmək cəhdinin qarşısını aldılar”.

Burada xüsusi elmi-tarixi əhəmiyyət kəsb edən məqam budur ki, bu ümumiləşdirmənin faktiki məzmununu əsaslandıran bəzi tarixi faktlar və hərbi-siyasi reallıqlar hələ 1920-ci ildə V.Krevenin sözügedən “Bolşeviklər” oçerkində tam aydınlıqla təsvir edilib:

“...Hələ müstəqil Azərbaycan ilə Moskva arasında danışıqlar gedərkən, bolşeviklər 1920-ci il martın 4-də Bakı Rus Milli Şurasının sədri Podşibyakinin yanına iki səlahiyyətli nümayəndə göndərmişdilər: onlardan biri Azərbaycan hava qüvvələrinin rəhbərliyində xidmət edən Türkiyə zabiti Əfşar xan idi, digərininsə ad-familiyası yadımda qalmayıb. Onlar bilmək istəyirdilər ki, bolşeviklər Bakıya gəldikdən sonra rus ictimaiyyəti, həmçinin, Rus Milli Şurası buna necə münasibət göstərəcək və hansı mövqeni tutacaq. Gələn nümayəndələr heç də gizlətmirdilər ki, bolşeviklər bu və ya digər yolla may ayının 1-nə qədər Bakını tutacaqlar.

Şuranın sədri bu suala İdarə Heyətində müzakirələrdən sonra cavab veriləcəyini bildirdi və martın 5-də bu məsələ ilə bağlı iclas çağırdı.

İdarə Heyətinin iclasında bunlar qərara alındı:

1. Azərbaycan hakimiyyəti burada rusların təsir gücünü var qüvvəsilə məhv etməyə çalışdığını nəzərə alaraq;

2. Rusiyanın bərpa olunmasında və sənayesinin inkişafında Bakının olduqca vacib rolunu nəzərə alaraq, bolşeviklər tərəfindən Bakının tutulmasını məqsədəuyğun hesab edirik.

3. Hazırda yalnız Sovet hakimiyyəti yeniliklər gətirmək iqtidarında olduğu üçün və Rusiya hakimiyyəti Rusiyadan ayrılmış ucqarları yenidən birləşdirmək istədiyinə görə, Moskvanın Azərbaycandakı planlarına dəstək verilməli, bolşeviklər Bakıya gəldikdən sonra onlara bütün işlərdə var qüvvə ilə əməli kömək göstərilməlidir.

4. Bolşeviklər Bakıya gələnə qədər yerli “Qolos Rossii” qəzetində (bu qəzet 1918-1919-cu illərdə Bakı Rus Milli Komitəsinin mətbu orqanı olaraq “Yedinaya Rossiya” adı ilə buraxılıb. - M.H.) Azərbaycan hakimiyyətinə qarşı şiddətli təbliğat aparılmalı və onu xalqın gözündən salmaq üçün ciddi işlər görülməlidir.

Bakı Rus Milli Şurasının çıxardığı bu qərar sonra Əfşar xana təqdim olundu...”

Oçerkdə Türkiyə zabiti ilə bağlı göstərilən fakta bir qədər aydınlıq gətirmək üçün qeyd edək ki, V.Kreve burada Cümhuriyyət ordusunun Baş qərargahı yanında hərbi aviasiya dəstəsinin rəisi, podporuçik Əfşar xan Teymurçini nəzərdə tutur. Ə.Teymurçin bu vəzifəyə Cümhuriyyətin Hərbi naziri, general Səməd bəy Mehmandarovun (1855-1931) və Cümhuriyyət ordusunun Baş qərargah rəisi, general Matsey Sulkeviçin (1865-1920) 19 avqust 1919-cu ildə imzaladıqları 370 saylı Əmrlə təyin olunmuşdu.

Satqın hərbi pilot Əfşar xan Teymurçinin 28 aprel çevrilişindən sonrakı xidməti taleyinə Sovet hərbi xadimi, SSRİ aviasiya marşalı, Sovet İttifaqı qəhrəmanı Stepan Akimoviç Krasovskinin (1897-1983) SSRİ Müdafiə nazirliyinin nəşriyyatı tərəfindən 1960-cı ildə Moskvada nəşr edilmiş “Aviasiyadakı həyat” adlı xatirələr kitabında yer almış bir epizodda verilən qısa bilgilər bir qədər işıq salır.

Qeyd etmək lazımdır ki, S.A.Krasovskinin özü 28 aprel çevrilində və 1920-1922-ci illərdə Azərbaycanda Sovet işğalına qarşı üsyanların yatırılmasında fəal iştirak edib. O, həmçinin, 1920-ci ilin may ayından başlayaraq XI Qızıl ordu Hərbi hava qüvvələrinin 1-ci Azərbaycan aviasiya dəstəsinin komissarı olub. Azərbaycan SSR-də xidmətinin ilk dövründə müxtəlif təşkilati və hərbi pilot kadrlarının çatışmazlığı ilə bağlı çətinliklərlə üzləşən komissar S.A.Krasovski, sonralar göstərilən xatirələr kitabındakı həmin epizodda Əfşar xan Teymurçinin xəyanətkar xislətini açıqlayaraq belə təqdim edib:

“...Onlarla irili-xırdalı problemlər çiynimizə düşmüşdü. Moskvadan Rusiya istehsalı olan yeni uçuş maşınları - “Lebed-12” və “Nyupor-17” markalı təyyarələr almışdıq. Dəstəmiz üçün pilot kadrlarını könüllülər arasından yığırdıq. Onların çoxusu çox vaxt yoxlanılmamış və bioqrafiyası naməlum adamlar olurdu. Yadımdadır, dəstəmizə İranda doğulmuş Əfşar adlı bir pilot gəlmişdi. Söhbət zamanı məlum oldu ki, o, Müsavat hökumətinin ordusunda pilot olub. Mən ondan soruşanda ki, bəs Qızıl orduda xidmət etmək sənin əqidənə zidd deyilmi, - Əfşar dedi:

- Mənim əqidəm mənə ödəniləcək pulun məbləğindən asılıdır...

Aydın idi ki, Əfşar etibarlı adam deyildi və biz onu pilot vəzifəsinə götürmədik. O, Azərbaycan SSR Hava donanmasının qərargahında işə düzəldi. Əfşar burada bir az işlədikdən sonra, həkim arvadı ilə birgə İrana qaçdı”.

Azərbaycan SSR-in 1-ci Hərbi aviasiya dəstəsinin komissarı S.A.Krasovski. Bakı, may-iyun 1920-ci il.

S.A.Krasovskinin “Aviasiyadakı həyat”adlı xatirələr kitabının görüntüsü. Moskva, 1960, 1968-ci illər.

Tanınmış araşdırmaçı-publisist Şəmistan Nəzirlinin 1999-cu ildə Bakıda “Elm” nəşriyyatında çapdan çıxmış “Arxivlərin sirri açılır” kitabında da Əfşar xan haqqında vacib bir fakt yer almışdır:

“Milli ordumuzun hərbi təyyarəçisi Xan Əfşar Teymurçin haqqında rast gəldiyim daha bir sənəd görkəmli pianoçu və Bakıda Şərq konservatoriyasının yaradıcısı Xədicə xanım Qayıbovanın dindirilmə protokoludur. 1933-cü ildə “casus” kimi həbs edilən ilk pianoçu Xədicə xanım 1938-ci ildə ikinci dindirilmədə demişdir: “Təyyarəçi zabit Xan Əfşar Teymurçinlə məni indi xalq düşməni kimi ifşa olunmuş Çingiz İldırım tanış etmişdir”.

Fikrimizcə, bu fakt da öz-özlüyündə Əfşar xanın hansı siyasi ideya sahibi olduğunu dübarə təsdiqləyir və daha əlavə şərhlərə ehtiyac qalmır. Necə deyərlər, dostunu göstər, sənin kim olduğunu deyim.

Pilot Əfşar xan Teymurçinin son taleyi necə olub, məlum deyil.

***

Maraqlıdır ki, V.Kreve əsərində Cümhuriyyətin süqut etməsi səbəblərini araşdırarkən, bolşeviklər Rusiyasının yürütdüyü təcavüzkar imperialist siyasəti ilə bağlı geosiyasi, iqtisadi, ideoloji və hərbi faktorlarla yanaşı, eyni zamanda bu süqutu şərtləndirən bəzi ölkədaxili səbəbləri də göstərməyi unutmayıb. O, bu zaman Azərbaycan dilinin həm dövlət dili, həm də müstəqil dövlətçiliyin başlıca əlamətlərindən biri olaraq Cümhuriyyətin bütün qurumlarında işlədilməməsini, milli və savadlı kadr çatızmazlığını, idarəetmə pillələrində baş alıb gedən rüşvətxorluğu, ölkədə qanunsuzluğa gətirib çıxaran korrupsiya hallarını cəmiyyətdə bədbinlik, inamsızlıq və psixoloji sarsıntılar yaradan amillər kimi ön plana çəkərək yazır:

“Hökumət idarələrində təhsil görmüş kadrların kəskin çatışmazlığı əhali arasında hakimiyyətə qarşı daha böyük narazılıq yaradırdı. Bütün müəssisələrdə rus dili işlənirdi, çalışanların çoxusu keçmiş çar Rusiyasının dövlət məmurları idi. Yalnız Daxili İşlər Nazirliyində, Orduda və Parlament təsisatlarında Azərbaycan dilnin işlənilməsi üçün səylər göstərilirdi.

Amma azərbaycanlı məmurlar öz vəzifələrini axıradək düzgün başa düşmədikləri üçün və nəticədə yol verdikləri kobud səhvlər üzündən tez-tez vəzifədən kənarlaşdıqlarına görə bu səylər heç bir bəhrə vermirdi. Yarımçıq təhsil görmüş bir azərbaycanlı az-çox məsuliyyətli bir vəzifəyə keçən kimi dərhal rüşvət almağa başlayırdı, insanlarla elə rəftar edirdi ki, elə bil dünyanı o yaradıb, özünü elə aparırdı ki, sanki qüdrətinin ucu-bucağı bilinməyən bir Allahdır. Buna görə də idarəetmə aparatı əsasən rusların əlində idi. Amma ali dövlət vəzifələrini Azərbaycan ziyalıları tuturdular.

Bu, yerli rusları qane etmədiyinə görə onların narazılığını daha da artırırdı. Sözün doğrusu, ruslar heç vaxt Azərbaycanın dostu olmayıblar. Onlar əvvəlcə Denikinin gəlişini gözləyirdilər, Könüllü ordu darmadağın edildikdən sonra isə bolşeviklərin yolunu gözləməyə başladılar. [...] Hakimiyyətdə oturan Azərbaycan ziyalıları [...] ruslara qarşı əks siyasət yürütməkdən çəkinir, sərt hərəkətlərlə, milləti və müstəqil dövləti təhlükəyə atmaqdan ehtiyat edirdilər”.

Bir qədər heyrət doğuran haldır ki, V.Krevenin əsərində Azərbaycan Hökumət idarələrində hökm sürən rüşvətxorluqla bağlı göstərilən məqamlar, o zaman Moskvada RSFSR Xalq Xarici İşlər Komissarlığında Şərq məsələləri üzrə Xalq komissarının müavini vəzifəsində çalışan yazıçı və bolşevik ictimai-siyasi xadimi Nəriman Nərimanovun (1870-1925) Cümhuriyyətdəki vəziyyət barədə 1919-cu il sentyabrın 19-da Moskvada etdiyi məruzəsində səslənən aşağıdakı fikirlərilə tamamilə üst-üstə düşür:

“...Burjuaziya zümrəsi və Hökumət tərəddüd içindədirlər. Özüm eşitmişəm, - Xalq maarif nazirinin müavini bu nazirliyin Departament direktoru müavininə deyirdi ki, nazirlər və digər hakimiyyətdə oturanlar bolşeviklərin Bakıya gözlənilən gəlişi ilə bağlı özləri üçün pul yığıb tədarük edirlər. Nazirlər arasında dələduzluq və rüşvətxorluq halları bütün hədləri aşıb. Hərçənd, bu ağalar ayda 17000 rubl maaş alırlar, həmçinin, nazirlər üçün müəyyən edilmiş qaydada mənzillə təmin olunublar və bütün başqa tələbatları da tam ödənilir”.

Göründüyü kimi, bu yerdə hər iki yazıçının fikir eyniliyi göz qabağındadır və zənnimizcə, əlavə açıqlamaya ehtiyac yoxdur.

***

Oçerkdə diqqətçəkən məqamlardan biri də budur ki, V.Kreve bolşevik ideologiyasını və Rusiyanın işğalçılıq siyasətini ifşa edərkən yalnız Aprel işğalı ilə bağlı hadisələri təhlil edib təqdim etməklə məhdudlaşmır. O, bu məsələyə daha geniş aspektdə yanaşır və beynəlxalq baxış prizmasından təhlillər edərək Rusiyanın eyni yolla Gürcüstanı, Belarusu, Polşanı, Latviyanı və Litvanı sovetləşdirmək üçün atdığı addımları analoji misallar qismində göstərir, yaxın perspektivdə isə bolşeviklərin hətta bütün Avropada öz ideyalarını yeridib zorla Sovet idarə üsulunu qurmaq planları barədə şərhlər verir.

V.Kreve Aprel işğalından sonra, Litvanı da belə bir təhlükəni gözləyəcəyindən narahatlıq keçirir. Yeri gəlmişkən, Litva dilində yazılmış və ilk növbədə Litva ictimaiyyətinə ünvanlanmış bu əsəri litvalılar mətbuatda oxuduqdan sonra müəllifin keçirdiyi narahatlığı yaşayırlar. Bunu Litvanın “Tauta” adlı qəzetinin 6 avqust 1920-ci il tarixli sayında “Siyasi xəbərlər” başlığı altında dərc edilmiş redaksiya məqaləsində açıqca duymaq olar:

“Vilnüsdəki Bolşevik hökuməti özünü tamamilə V.Krevenin Azərbaycan haqqında yazdığı oçerkdə təsvir olunan hadisələrə uyğun şəkildə aparır. Bolşeviklər burada litvalıların qurduğu mülki hakimiyyətin işlərinə qarışmayacağına və Sovet Rusiyası ilə Litva dövləti arasında 1920-ci il iyulun 12-də bağlanmış sülh müqaviləsinə görə tanıdıqları müstəqilliyimizə hörmətlə yanaşacaqlarına söz verirlər. Amma özlərini bir növ ev sahibi kimi aparırlar. Moskvada bir cür danışırlar, Vilnüsdə isə başqa cür hərəkət edirlər. Və bu adətlərini dəyişmək barədə heç düşünmürlər də. Açıqca deyirlər ki, təki aparmağa bir şey olaydı, ələ keçirdikləri hər şeyi - fortepianoları, mebeli, mətbəələri, fabrikləri və s. aparardılar. Bununla belə, hesab edirlər ki, Litvanın müstəqilliyinə və Hökumətinə qarşı ən güclü formada təbliğat aparmaq da tam məqsədəuyğundur. Onlar Kaunas cənablarına özləri üçün qanlı hamam qızdırmağı və bolşeviklərin elan etdiyi Lit-Bel Respublikasına bənzər Sovet Respublikası elan etməyi hökm edirlər.

Bolşeviklər Vilnüsdən 1920-ci il sentyabrın 1-nə kimi çıxıb şəhəri boşaltmağı vəd edirlər, amma təşviqatçılarını özləri ilə aparmağa söz vermirlər. Belə ki, daim təbliğat-təşviqat işini aparmaq bolşeviklərin birbaşa vəzifəsidir. Görünür, Vilnüs bolşeviklərini onların yoxsulluqdan dilənçi gününə düşüb cır-cındıra bürünmüş ordusu əsla maraqlandırmır və heç veclərinə deyil ki, ordu qarşıdan gələn qışdan çıxmağa qətiyyən hazır deyil. O bolşeviklər bandası bura necə giribsə, elə də çıxmağa məcbur olacaq. Təəccüblüsü budur ki, polyaklar niyə onları darmadağın etmirlər. Axı, belə orduya hətta litvalılar qalib gələ bilərdi.

Vilnüs əhalisi isə qan ağlayır. Atı, inəyi, donuzu, çörəyi qalmayan kəndlər inildəyir. Vilnüs ərzaqsız qalıb, gön-dəri, kağız, dəftərxana ləvazimatı və çox sayda digər məhsullar qurtarıb, fabriklər işləmir, kitablar və qəzetlər çıxmır. Qırmızılar deyirlər: “Əgər biz çıxmalı olsaq, ətrafda tapa biləcəyimiz hər şeyi sorub özümüzə çəkənə qədər buranı tərk edən deyilik. Siz ağlar, biz qırmızıları aclıq yolu ilə qovmağı düşünürsünüz. Biz isə sizə yalnız çılpaq daş-qayanı və ac-yalavac əhalini qoyub gedəcəyik”.

Bolşeviklər ayrı-seçkilik etmirlər, harada ki, dövlət, ictimai və ya şəxsi mülkiyyət görsələr, fərq qoymurlar - hər şeyi talayırlar. Bundan əlavə, hərbi səfərbərlik, aqrar islahatlar və filan-behman elan edirlər. Və bu zaman çox sayda günahsız insanları həbsə atırlar.

Buna baxmayaraq, biz artıq bu ay Vilnüsə qayıdacağıq və ona vurulan yaraları sağaldacağıq”.

***

İndi isə “Bolşeviklər” oçerkinin yayımlanması məsələsinə qısaca toxunaraq qeyd etmək istərdik ki, üç hissədən ibarət bu əsər ilk dəfə Kaunasda 1919-1920-ci illərdə litvaca nəşr edilən “Tauta” mədəniyyət və siyasət qəzetinin 1920-ci ilin iyul-avqust aylarında çıxmış 34, 35 və 36-cı saylarında dərc olunub. Bundan sonra əsər 90 ilə yaxın bir müddət heç vaxt təkrarən çap edilməmişdi.

V.Krevenin “Bolşeviklər“ sənədli oçerkinin dərc edildiyi “Tauta“ qəzeti. Kaunas, 30 iyul 1920-ci il, № 34

Oçerk Litvanın müstəqilliyi bərpa olunandan sonra Litva Azərbaycanlıları Cəmiyyətinin təşəbbüsü ilə 2007-ci ilin noyabr və 2010-cu ilin aprel aylarında Vilnüsdə Litva, Azərbaycan və rus dillərində dövri mətbuatda yenidən işıq üzü görüb. Əsər Azərbaycanda indiyədək iki dəfə - V.Krevenin 2010-cu ildə Bakıda “Mütərcim” və 2015-ci ildə “Parlaq imzalar” nəşriyyatları tərəfindən buraxılmış “Azəristan ölkəsi” kitabında çap olunub, həmçinin, 2015-ci ildə “525-ci qəzet”də dərc edilib.

V.Krevenin “Bolşeviklər” siyasi oçerki, 28 aprel çevrilişinin şahidi olmuş Litva konsulunun - səlahiyyətli və qərəzsiz bir avropalı xadimin, bu çevrilişdən dərhal sonra yazdığı sənədli tarixi əsər olaraq Litvanın ictimai-siyasi dairələrində diqqətlə qarşılanıb və Aprel işğalı həqiqətlərini Litvada adekvat təqdim edən mötəbər mənbələrdən biri olaraq qəbul olunub.

Bakı-Kaunas-Vilnüs

Mahir HƏMZƏYEV

Litva Azərbaycanlıları Cəmiyyətinin sədri, Litva Respublikası Hökuməti yanında Milli İcmalar Şurasının üzvü

525-ci qəzet.- 2022.- 20 oktyabr.- S.10-11;16.