Çağdaş nəsrimizin magik realizm nümunəsi

Əflatun Amaşovun "Qanıq, Hasan, bir də qaragöz" romanı haqqında düşüncələr

Qədim türk diyarı, ünlü saz-söz yurdu Borçalının Azərbaycan jurnalistikasına və ədəbiyyatına bəxş etdiyi sayılan simalardan olan Əflatun Amaşov "Qanıq, Hasan, bir də Qaragöz" romanı ilə çağdaş Azərbaycan ədəbiyyatına yeni istedadlı və orijinal nasir kimi daxil oldu. Onun mükəmməl ədəbi yaradıcılığa ömrünün yekinlik yaşında qədəm qoyması uzun illərin jurnalist təcrübəsinin və yetərli filoloji düşüncənin qanunauyğun nəticəsidir.

Əflatun Amaşovun çap olunan ilk nəsr əsərinin hekayə deyil, roman janrında olması onun ədəbi yaradıcılıq yoluna uzun illər öncədən hazırlaşmasının, çoxillik daxili ədəbi-estetik təkamülün, duyğu-düşüncələrində tədricən biçimlənən mövzunun əhatəli bir miqyas alması ilə izah oluna bilər.

İlkin variantda "Ulduz" jurnalının "Dərgidə kitab" layihəsində çap olunan "Qanıq, Hasan, bir də Qaragöz" romanı az sonra kitab kimi ictimaiyyətə təqdim edildi. Əsərin süjet, quruluş baxımından klassik romanlardan fərqli və həcminə görə kiçik olsa da, bu janrın nəzəri tələblərinə tam cavab verir. Akademik Nizami Cəfərovun fikrincə: "Qanıq, Hasan, bir də Qaragöz"ün bədii strukturu, əslində, mürəkkəb olduğu kimi, süjeti də çoxşaxəlidir. Ancaq görmək çətin deyil ki, bütün hadisələr, sanki şüadır, bir nöqtədən yayılır..."

Magik realizm cərəyanının Azərbaycan variasiyasını təmsil edən romanın əsas qəhrəmanı Hasan və Güllüdür. Əsərin ilk səhifələrində verilən həyat situasiyası realist bir əsərin, konkret desək, kənd nəsri nümunəsinin elementlərini özündə ehtiva edir. Lakin hava limanındakı gözləmə səhnəsindən etibarən romana mistik çalarlar daxil etməyə başlayan yazıçı fərqli bir əsərin müjdəsini verir. Hasanın hava limanındakı kafedə qara eynəkli, "paralel dünyadan gəlmiş" adamla rastlaşması ilə romanda mistik auranın başlanğıcı qoyulur.

Nəslin digər qoluna mənsub Qocanın məsləhətinə uyub kredit borcunu ödəmək üçün məcbur olub Qaragöz adlı dananı satdığı gündən özünü günahkar hiss edən və qurduğu QQ şirkəti vasitəsilə elan verib həmin inəyin nəslindən olan heyvanları Qoşa Qara toplamaq istəyən Hasan bununla daxilindəki günah hissindən qurtulmaq istəmir. Sanki həmin inəyin nəslini qorumaq Hasanın özəl missiyasıdır. Hasanın adi insan olmadığını sübut edən məqamlardan biri də onun hava limanında Güllünü gözlədiyi yerdə astral bir şəkildə Qoşa Qarda Güllü ilə qoşa gəzdiyini təsəvvür etməsi səhnəsidir.

Fikrimizcə, bu mənzərə romanın açar səhnəsidir. Həmin epizodda Hasan Güllüyə Vəli haqqında danışanda qız deyir: "- Vəlini biz mələklərəmi tanıdırsan? O ki igidlikdə heç kəsdən geri qalmazdı. - Guya ki, mələksən? - Hasan maraq dolu həyəcanla dilləndi. Tanımazsan əlbəttə. Biçarə Qoca da mənimlə bağlı bir şey deməyib, yəqin". Ümumən Alıuşağı nəslinin Hasanın mənsub olduğu qoluna aid bütün nəsil nümayəndələrində vəhy qabiliyyəti mövcuddur.

Babası İmamalı kişinin yaylaqdan - Qoşa Qardan Faxralıya enmədən öncə gördüyü yuxu buna bariz sübutdur. Qədim zamanlarda öldürülən canavarın balasının yurdda böyüdülməsi və həmin canavar balasının böyüyüb obadan ayrıldıqdan sonra da sürünü qoruması, həmin qurdun cəddinə and içilməsi, öldüyü yerin Qurd ölən yer adlandırılması, onun nəslindən olan bütün itlərin özəlliklə də Qanığın nəslə sadiqliyi obada qurd mifinin formalaşmasına səbəb olur.

Qaragözün məhz Dəli Düyə ilə vəhşi maraldan yaranan simbioz canlılar nəslinə mənsub olması inancı onun da tayfanın Hasanın mənsub olduğu qolu tərəfindən sakrallaşdırılmasına səbəb olur. Alıuşağı nəslinin digər qoluna mənsub olan Qocanın məhz Qaragözü satdırması onun bu heyvanların cindən törəmə olmasına inanması ilə bağlıdır. Qanıqla Hasanın xəyali söhbətində Qaragözlə onun ruh olaraq peyğəmbərin Xəndək və Şah İsmayılın Çaldıran döyüşlərindən bəri var olduğu anlaşılır.

Əsərdə bolşevik hakimiyyətindən qaçan nəslin faciəsi də öz əksini tapıb. İmamalı kişi ailəsini Arpa çayından keçirib sərhədi o taya aşanda Qoca və Hasan bu tayda qalırlar. Qocanın sevdiyi Güllü isə digər tərəfə keçə bilir.

Alıöyü nəslinin digər qolu isə cinlərlə yox, mələklərlə əlaqədədirlər. Bunu "mələklərin yolu"nun nəqş edildiyi palazın nəsildən-nəslə ötürülməsi də sübut edir. Qocanın dəftərindəki mələklə müsahibəsindən onun seçilmiş olduğu, mələklə əlaqəsindən yeni bir yarıminsanın, yarımmələyin doğulduğu aydın olur. Güllünün o biri taya keçərkən tapdığı və ömrünü bağladığı itkin qız məhz həmin yarıminsan mələkdir.

Hasanın Qoşa Qarın zirvəsindən enən işıqlı obyektdən çıxan Qanığın cildində naməlum varlıqla söhbətini süjetə daxil edən və ikinci Güllüdən övladının olmasına işarə edən müəllif nəsildəki ikitirəliyin sona çatdığına, cin nəsli ilə mələk nəslinin simbiozunun dünyanın qurtuluşuna səbəb olacağını müjdələyir. Əsərdə Məsimin əhvalatı, Qoca ilə Güllünün sevgisi, 30-cu illərlə bağlı məqamlar gerçək əhvalatlardır.

Əflatun Amaşov bu realist lövhələri magik-mistik səciyyəli məqamlarla - çayın axirət dünyasının qapısı olması inancı, cinlərlə mələklərin insanı yönəltmək uğrunda mübarizəsi, selin qurbanı Məsimin İsa peyğəmbərin su üzərində gəzməsi pritçası ilə assosiasiya olunaraq dalğalı Arpa çayının üzərində dura bilməsi kimi elementlərlə birləşdirir. O, belə bir bədii təqdimatı ilə müasir nəsrimizdə magik realizmin yeni və fərqli nümunəsini yaratmağa nail olub.

Elnarə QARAGÖZOVA

AMEA Nizami Gəncəvi adına Ədəbiyyat İnstitutunun aparıcı elmi işçisi, filologiya üzrə fəlsəfə doktoru

525-ci qəzet.- 2022.- 22 oktyabr.- S.13.