Qarabağın müqəddəs Azərbaycan ruhlu söz-sənət dünyası

Əzəli-əbədi yurdumuz olan cənnət Qarabağın hər qarışında tarix sanki dil-dil ötür, o yerlərin hər daşında, çiçəyində Azərbaycan ahəngi duyulur. Çaylarının şırıltısı, bulaqlarının zümzüməsi, musiqi, bayatı, qəzəliyyat ruhu ilə mənalanan Qarabağın ecazkarlığını tam şəkildə ifadə edəcək dolğun bir söz tapmaq vətən sevgisinin qüdsiyyətini dilə gətirmək qədər çətindir. Kim bilir, bəlkə elə bu səbəbdəndir ki, bu torpağın yetirmələrinin vətən məhəbbəti sözün iqtidarsızlığının əvəzi olaraq daha çox musiqi təranələrində səslənib.

Qarabağ öz möhtəşəm tarixi, əsrarəngiz təbiəti, bu torpaqda yetişən əfsanəvi şəxsiyyətləti ilə "ömür boyu səslənəcək" bir nəğmədir ki, onun nəqəratı Şuşadır. Pənahəli xanın hökmü ilə salınmış bu şəhərin tikintisinə fəhlə və xidmətçi kimi cəlb edilənlər məzlum sifətlə orada məskunlaşmaq razılığı alandan sonra "yersiz gəldi, yerli, qaç" prinsipi ilə Azərbaycan xalqına baş bəlası oldular. Xalqımızın saflığından, comərdliyindən sui-istifadə edib, itaətkar və məğmun görkəmdə, quyruq bulamaları ilə gözə kül üfürüb xarici ağalarının yardımı ilə tədricən torpaqlara, mövqelərə yiyələndilər. Onları süfrəmizə yaxın buraxdıq, mətbəximizə göz dikdilər, adət-ənənələrimizi öyrətdik, özününküləşdirməyə cəhd etdilər, qədim mədəniyyətimizi öyrənib, musiqimizi dinləyib onlara sahib çıxmağa çalışdılar... Amma öz kökləri olmadığı üçün nə qəzəliyyat, nə də muğam yarada bildilər. Bu namərdlərdən bir nəfəri belə Azərbaycan Konservatoriyasının məzunu ola bilmədi, əlahəzrət tarix bir daha sübut etdi ki, bu torpaqlar cənnətməkandır, şeir, sənət, qutsal mədəniyyət beşiyidir, gözəllik qaynağıdır, qoynunda xarıbülbüllər bitirən gülüstandır.

Bu torpaqların bərəkətinə tamah salıb müvəqqəti işğal edənlərin görk olası aqibəti tarixin bədnam səhifələrində yetərincə təfərrüatla təsvir edilib. S.Vurğunun təbirincə desək, "min xəyal edən bu yerlərin" şanlı tarixi var və onu yazanların sayı onlarladır.

Vətən sevgisini ilahi bir təblə təsvir edən Mir Həmzə Seyid Nigarinin təsəvvüflə yoğrulmuş poetik misraları nə ilə müqayisə edilə bilər?

Nə əcəb dövlət imiş seyri-şikari-Qarabağ,

Nə gözəl nemət imiş söhbəti-yari-Qarabağ.

Rəski-müşk ənbər imiş buyi-qubari-Qarabağ.

Abi-heyvan imiş ənhari-bakari-Qarabağ.

Qövsəri-tubi imiş çayı-çinari-Qarabağ.

Aləmi-cənnət imiş dar-diyari-Qarabağ.

İndi bildim nə imiş vəsfi həzari-Qarabağ,

Yeridir ki, çəkərəm ah ilə zari Qarabağ.

Dağlayıbdır məni bir laləüzari-Qarabağ,

Yandırıbdı məni bir nazi-Nigari Qarabağ.

Qarabağ mahalının Cicimli kəndində dünyaya gələn, Ürfan poeziyasının ən görkəmli nümayəndələrindən olan Mir Həmzə Seyid Nigari sufi şairi kimi tanınıb əhli-beyt aşiqi olmaqla əruz vəzni ilə bərabər, anlaşıqlı xalq dilində, heca vəznində də şeirlər yazmış Yunis Əmrə, Nəsimi, Miskin Abdal, Füzuli, Nəbati kimi söz ustadlarından bəhrələnib. Onun "Qarabağnamə", "Nigarnamə", "Çaynamə" kimi məsnəviləri, "Mənaqubi-Seyid Nigari" adlı əsəri, ayrıca divan müəllifi kimi zəngin fəaliyyəti olmuşdur. Onun divanında qəzəl, qəsidə, tərkibbənd, qitə, məsnəvi, rübai kimi klassik poeziya nümunələri dini-təsəvvüf, fəlsəfi-əxlaqi baxışlarının tərənnümü kimi böyük dəyər kəsb edir.

Tamamilə təbiidir ki, məhz Qarabağın ictimai-mədəni mühitində Molla Pənah Vaqif poeziyasının təsirilə Qasım bəy Zakir, Xurşidbanu Natəvan, Mir Möhsün Nəvvab yaradıcılığı püxtələşər, "Məclisi-üns", "Məclisi-fəramuşan" yarana bilərdi.

Bir zaman Şuşa şairlərindən Mirzə Rəhim Fənanın, Hacı Abbas Agahın yaratdığı və cəmi dörd nəfərdən ibarət olan "Məclisi-üns"ə adlarını qeyd etdiklərimizdən başqa, Mirzə Ələsgər Növrəs, Mirzə Sadıq Piran, İsmayıl bəy Dəruqə, Məşədi Nəsir Sövhi, Baxış bəy Səbur, sonralar digər qələm sahibləri də qoşulmuşlar. Amma heç şübhəsiz ki, burada başlıca mövqe sahibi Xurşidbanu Natəvan idi.

Yeri gəlmişkən bu yerdə onu da qeyd etmək lazımdır ki, şeirlərini əvvəllər "Xurşid", sonralar "Natəvan" təxəllüsü ilə yazan şairin ədəbi yaradıcılığı, şeir-sənət sevgisi, təbinin coşqunluğu bibisi, o dövrün məşhur əsilzadə xanımlarından olan Qarabağ xanı İbrahimxəlil xanın qızı Ağabəyim ağanın istedad nümunələri olan zəngin şeiriyyətindən təsirlənmişdi. Natəvanın "Qərənfil" şeirinin Ağabəyim ağanın "Xarıbülbül" şeri ilə, "Ağlaram", "Olaydı", "Sənsiz", "Ölürəm" şeirlərinin Ağabəyim ağanın "Əgər küləyə versən ənbərifsanı", "Yanıram qəm oduna", "Vüsalına çatanların başqa zövgü-səfası var" kimi şeirləri ilə səsləşdiyini söyləmək olar. Bu sırada "Tuti" təxəllüsü ilə farsca yazdığı şeirləri ilə bərabər, Ağabəyim ağanın məşhur Qarabağ şikəstəsinə rövnəq verən bayatı üslubundakı:

Əziziyəm Qarabağ,

Şəki, Şirvan, Qarabağ.

Tehran cənnətə dönsə,

Yaddan çıxmaz Qarabağ

- misralarının misilsiz nümunə olaraq yaşadığını ayrıca qeyd edə bilərik. Onu da qeyd edə bilərik ki, atası İbrahimxəlil xanın vəziri, dövrünün mütəfəkkir şairi olan M.P.Vaqifdən dərs alıb, onun yaradıcılığına rəğbət bəsləyən Ağabəyim ağanın "Əfsus ki, yarım gecə gəldi, gecə getdi, Heç bilmədim ömrüm necə gəldi, necə getdi" kimi kifayət qədər məşhur olan qəzəli onun müəllifinin nadir poetik istedadının sübutudur.

Vətən bağı al-əlvandır,

Yox içində xarıbülbül.

Nədən hər yerin əlvandır,

Köksün altı sarı, bülbül?!

Bülbül, geyibsən al yaşıl,

Qolların boynumdan aşır.

Ağlamaq mənə yaraşır,

Qoy ağlayım barı, bülbül!

- yazan Ağabəyim ağanın insani kədəri sanki genetik olaraq Natəvanın da poeziyasına sirayət etmişdi.

Ustad tarzən Qurban Pirimovun qeyd etdiyi kimi, "Xurşidbanu Natəvan nəinki şeir, eləcə də musiqini çox sevirdi. Xanəndələrdən Hacı Hüsü və Məşədi İsi onun məclisində oxuyardılar. Bu xanəndələr oxuyarkən Natəvanın qəzəllərindən tez-tez istifadə edərdilər. Son vaxtlara qədər Cabbar (məşhur xanəndə C.Qaryağdıoğlu nəzərdə tutulur - A.Q.) onun qəzəllərini öz repertuarında saxlardı".

Qarabağın maarif, bədii yaradıcılıq baxımından zəngin olan münbit mühitinin qədimlərdən başlayan ənənələri dirilik mənbəyi olaraq sonrakı nəsillərin sənət taleyində təzahür etmişdi. Bu, həmən möhtəşəm qaynaqdır ki, Üzeyir Hacıbəyli kimi dahi şəxsiyyətin, sonrakı milli ziyalı nəsillərin yetişməsinə vəsilə olub.

"Məcnun Leylinin məzarı" üstündə səhnəsinin teatr sənətimizin inkişafına, özəlliklə musiqili teatrın yaranmasına körpü olması faktı mədəniyyət tariximizin parlaq səhifəsidir və həmin dövrdə Üzeyir bəyin, müqtədir sənətkar Hüseynqulu Sarabskinin müstəsna xidməti hər dəfə minnətdarlıqla qeyd edilir.

Müsəlman Şərqində milli opera və operetta janrının yaranması ilə fəxr etmək haqqımız danılmaz olduğu kimi, Üzeyir Hacıbəylinin - Qarabağın yetirdiyi bu dahinin universal yaradıcılıq istedadının möhtəşəmliyi də danılmazdır. Onun opera və operettaları, musiqi nəzəriyyəsinə aid elmi tədqiqatları, ədəbi-bədii yaradıcılıq nümunələri, musiqi təhsili sahəsindəki səyləri həqiqətən heyrətamizdir.

F.B.Köçərli, H.B.Zərdabi, H.Mahmudbəyov, E.Sultanov kimi maarifpərvər ziyalıların fəaliyyət nümunəsinin təsiri ilə formalaşan yaradıcı şəxsiyyəti Ü.Hacıbəylinin publisist, dramaturq, bəstəkar kimi universal yaradıcılıq potensialını büruzə verməsini şərtləndirmişdi. Həmin yaradıcılıq mayası bilavasitə Şuşa mədəni mühiti ilə bağlı olduğu üçün folkloru, o cümlədən, xalq gülüş mədəniyyətini, onun hikmət duyumunu, ifaçılıq sənətini, bütövlükdə bədii yaradıcılıq təbiətini mənalandırmışdı.

Tarixi mənbələrdən də bəllidir ki, Qarabağ bölgəsi, xüsusilə Şuşa şəhəri Azərbaycan milli mədəniyyətinə neçə-neçə görkəmli sənətkarlar bəxş etmiş və onlar özlərindən sonra milli mənliyimizin sübutu olan misilsiz sənət mirası yaratmışlar.

Bu gün adlarını iftixarla çəkdiyimiz Əbdülrəhim bəy Haqverdiyev, Üzeyir və Zülfüqar Hacıbəyli qardaşları, Əhməd bəy Bədəlbəyli, Bülbül (Murtuza Məmmədov), Sürəyya Qacar, Rəşid Behbudov, Barat Şəkinskaya və b. Azərbaycan musiqili və dramatik teatrının təşəkkülündə, inkişafında əvəzsiz xidmət göstərmişlər. Heç təsadüfi deyil ki, Şuşa mədəni mühitinin zənginliyindən qaynaqlanan ənənəvi sənətkarlıq məktəbi uzun onilliklər ərzində milli mədəniyyətimiz üçün onlarla qüdrətli istedad sahibləri, görkəmli ziyalılar yetişdirib.

Otuz ilə yaxın ağrı-acılı illərdə Şuşanın dağları başını əyməsə də, duman içində xəcalətini gizlətmiş, öz oğullarının onu azad edəcəyi günü həsrətlə gözləmişdi. Və o gün gəldi. Qəhrəman Azərbaycan Ordusu, onun igidləri düşmənə qan uddurub, Qarabağ torpaqlarını, Şuşanı düşmən tapdağından azad etdi və bütün ölkə əhalisi "Qarabağ Azərbaycandır!" hayqırtısını eşitdi, Ali Baş komandanın "Şuşa sən azadsan" nidasını böyük riqqətlə dinlədi.

"Şuşanın dağları başı dumanlı" idi, amma bu qara duman çəkildi. İndi bu dağların başı üzərindəki duman heysiyyəti özünə qaytarılmış bir gəlin duvağı kimi ağappaq və safdır. İndi cənginin qığılcım saçan ritmi "Qarabağ şikəstəsi"nin ahənginə heç zaman olmadığı qədər məhrəm səslənir.

Minlərlə canın qurban olduğu, yaşamaq hüququndan keçib qəhrəman olan Azərbaycan əsgərinin rəşadəti sayəsində qədim Şuşa gözünü açdı, dikəldi, rahat nəfəs alıb sevincindən hər kəsə, xüsusən onu azad edənlərə pay verəcəyinə, xarıbülbülün yaralı qazilərə məlhəm olacağına əmin idi. İndi Şuşa öz cənnət rayihəsi ilə daha füsunkar görünür. İndi Pənahəli xanın, Vaqifin, Zakirin, Mir Həmzə Nigarinin, Ağabəyim ağanın, Natəvanın, Fatma xanım Kəminənin, Üzeyir bəyin, Cabbarın, Bülbülün ruhunun rahatlıq tapdığı "nəğmələr gülüstanı" Qarabağda bizim əsrin yeni "sevgi dastanı" yazılır.

Afət QƏDİROVA

Filologiya üzrə fəlsəfə doktoru

525-ci qəzet.- 2022.- 7 sentyabr.- S.15.